Brezilya Kızılderilileri

Brezilya Kızılderilileri (Port. índios do Brasil, índios brasileiros) ya da Brezilya yerlileri (povos indígenas no Brasil, povos indígenas do Brasil, povos indígenas brasileiros), Brezilya'da yaşayan Doğu Brezilya ile Amazon Kızılderilileri kültür grubundan Kızılderili halkları. Brezilya Kızılderililerinden Fundação Nacional do Índio (Funai) adlı hükûmet kuruluşu sorumludur[2]. Instituto Brasileiro de Geografia e Estatística tarafından 2010 yılında yapılan son sayıma göre nüfusları 817.000 kişidir[3].

Brezilya Kızılderilileri
(Povos indígenas no Brasil
índios do Brasil)
Önemli nüfusa sahip bölgeler
Diller
274 yerel dil, Portekizce (Brezilya Portekizcesi)
Din
Hristiyanlık (% 61.1 Roma Katolik, % 19.5 Protestan)[1], yerel inançlar
16. yüzyılda Brezilya kıyılarındaki kabileler Tupí (Tupi-Guarani dillerini konuşanlar) ve Tapuia (Tupí olmayanlar, özellikle Jê dillerini konuşanlar) biçiminde kaydedilmiştir
Pataşolar (Pataxós)
Labretli Pataxó
Terenalar
Tapirapelerden (Tapirapé) vücudunu boyayan kız
Botokudolar (Botocudos), 1834
Karajalar (Karajá)
Şaman
Gaviões
Parecis
Tenharimler (Tenharins)
Iauanauás

Avrupalılarla temas ilk kez 1500 nisanında Portekizli kâşiflerce olmuştur. 16. yüzyılda Brezilya kıyılarındaki kabileler Tupí (Tupi-Guarani dillerini konuşanlar) ve Tapuia (Tupí olmayanlar, özellikle Jê dillerini konuşanlar) olarak iki ana grupta kaydedilmiştir. 16. yüzyılda Avrupalılarla temas zamanından itibaren bugünkü Brezilya sınırları içinde yaşayan 2.000 kabile kaydedilmiştir ve bu kabilelerden birçoğu sömürge döneminde bağışıklık sistemine yabancı olan hastalıklardan ölmüş, köleleştirilmiş ya da Brezilya toplumu tarafından asimile edilmiştir. 18 Ocak 2007 tarihindeki Funai verilerine göre izole yaşayan ve henüz Beyazlarla temas kurmamış 67 kabile tespit edilmiştir.

Sayıları 672 olan ve Terras Indígenas (Yerli Toprakları) olarak adlandırılan kendi bölgeleri madencilik şirketlerince sık sık yasadışı olarak işgallere maruz kalmaktadır[4]. Brezilya Kızılderililerine ait yasal yer (parques e terras indigenas) sayısı 625 tir ve bunlar Brezilya'nın % 12,33 kısmına denk gelir.[5]

Instituto Brasileiro de Geografia e Estatística tarafından yapılan 2000 sayımına göre en yüksek Kızılderili nüfusu barındıran ilk on belediye:[6]

  • 1) São Gabriel da Cachoeira (AM) – % 76,31
  • 2) Uiramutã (RR) – % 74,41
  • 3) Normandia (RR) – % 57,21
  • 4) Santa Rosa do Purus (AC) – % 48,29
  • 5) Ipuaçu (SC) – % 47,87
  • 6) Baía da Traição (PB) – % 47,70
  • 7) Pacaraima (RR) – % 47,36
  • 8) Benjamin Constant do Sul (RS) – % 40,73
  • 9) São João das Missões (MG) – % 40,21
  • 10) Japorã (MS) – % 39,24

Devlet başkanı Getúlio Vargas tarafından 1943 yılında bir kanun hükmünde kararname ile 19 Nisan günü Brezilya Kızılderili Günü (Dia do Índio) olarak kutlanmaya başlamıştır ve bu gün daha çok okullarda yerliler gibi giyinerek kutlanmaktadır.

Halklar
Adı Diğer adları Aile / Dil Yer Nüfus
sayım / tahmin		 Yıl
Aikanã Aicanã, Aikaná, Massaká, Tubarão, Cassupá, Corumbiara, Aconã Aicanã Roraima 180 2005
Aimoré Botocudo, Krenak Krenak dili
Ajuru Tupari Roraima 77 2001
Akuntsu Akunt'su bilinmiyor Roraima 6 2005
Amahuaca Amaguaco, Amawaka, Amenguaca, Ameuhaque, Ipitineri, Sayaco Yora Panoan Amazonas 500 2000[7]
Amanayé Amanaié, Amanyé Tupi–Guarani Pará 192 2001
Amondaua Amondawa, Uru-Eu-Wau-Wau Tupi–Guarani Rondônia 115 2010
Anacé
Anambé Tupi–Guarani
*Anambé		 Pará 132 2000
Aparai Apalai Karíb Pará 415 1998
Apiacá Apiaká Apiacá Mato Grosso 192 2001
Apinajé Apinayé, Apinaié Jê Tocantins 1262 2003
Apolima Arara Portekizce Acre (eyalet) ?
Apurinã Aravak Amazonas 2779
Aranã Portuguese Minas Gerais ?
Arapaso Tucano Amazonas 328
Arara Arara do Pará, Ukaragma Karíb Pará 195
Araras Shawãdawa Arara do Acre, Shawanaua Panoan Acre (eyalet) 332 2004
Araras-do-aripuanã Tupi–Arara Mato Grosso 150
Araueté Araweté Tupi-Guarani Pará 398 2010
Arikapú Arikapu Yabutian dilleri
*Arikapú
Portekizce		 Rondônia 33 2010
Aruá Tupi dilleri
*Monde
**Aruá dili		 Rondônia 58
Ashaninka Ashenika, Kampa Asháninka dili Acre (eyalet) ve Peru 1018 (AC), 97,477 (Peru) 2010, 2007
Assurini do Tocantins Akuawa, Asurini Tupi–Guarani Pará 466 2010
Assurinis do Xingu Awaete Tupi–Guarani Pará 154 2010
Asundria Charter Roraima
Atikum Aticum Portekizce Pernambuco 2743
Avá-Canoeiro Canoeiro, Cara-Preta, Carijó Tupi–Guarani Bananal Island in Tocantins ve Northern Goiás 16
Guajá Awá Tupi–Guarani Maranhão 280
Aweti Aueti, Awytyza, Enumaniá, Anumaniá, Auetö Aweti, Kamayurá dili, Portuguese Mato Grosso 195 2011
Bakairi Bacairi, Kurä, Kurâ Karíb Mato Grosso 950
Banawá Arawá Amazonas 100
Baniwa Baniva, Baniua, Curipaco, Walimanai Amazonas, Kolombiya, ve Venezuela 5141 (6790) (3236)
Bará Bara tukano, Waípinõmakã Tucano Amazonas ve Kolombiya 39 (296)
Barasana Panenoá Barasana dili, Tucano Amazonas ve Kolombiya 61 (939)
Baré Hanera Nheengatu Amazonas ve Venezuela 2790 (1210)
Bororo Coxiponé, Araripoconé Bororo Mato Grosso 1024
Canela Ramkokamekrá, Apanyekrá Je Maranhão 2722 2010
Chamacoco Zamucoan dilleri, Samuko
*Chamacoco dili		 Mato Grosso do Sul ve Paraguay 40, 1515 1994, 2002
Chiquitano Chiquitano dili Mato Grosso ve Bolivya 2000 (40000)
Cinta Larga Matetamãe Tupi dilleri
*Monde
**Cinta Larga		 Rondônia ve Mato Grosso 1300
Deni Jamamadi Deni Amazonas 736
Desano Tucano Amazonas ve Kolombiya 1531 (2036)
Dâw Dow Nadahup dilleri
*Dâw dili		 Amazonas 100
Enawene Nawe Enawenê-Nawê, Enáuenês-nauê Aravak Mato Grosso 566 (2010)[8]
Ewarhuyana ? Pará 12
Fulniô Fulni-o Yatê Pernambuco 2930
Kali'na halkı Kali'na tilewuyu, Galibi Carib dili creoula Amapá ve Fransız Guyanası 28 2000
Maroon-Kali'na Kheuol ve Creole dili, patois Amapá 1764
Gavião Mondé Tupi dilleri
*Monde		 Rondônia 436
Paracatejê-gavião Timbira Oriental Pará 338
Pucobié-gavião Gavião Pykopjê Jê Maranhão 250
Guajajara Tupi–Guarani Maranhão 13100
Guaraniler (subgroups: Ñandeva, Kaiowa/Pai Tavytera ve Mbya) Tupi–Guarani Arjantin, Bolivya, Paraguay, Uruguay, Brezilya (RS/SC/PR, SP/RJ/MS) 34000 (Brezilya)
Guató halkı Guató dili Mato Grosso do Sul 372
Hupda Hup Maku Amazonas ve Kolombiya 1500 1997
Hyskariana ? Pará ve Roraima ?
Ikpeng Karib Mato Grosso 319
Ingarikó Karíb Roraima, Guyana ve Venezuela 675 (4000) (728)
Iranxe Iranxe Mato Grosso 326
Jabuti Jaboti,
Djeoromitxi dili		 Rondônia 123
Jamamadi Jamamadi dili
*Arawá		 Amazonas,
Acre (eyalet)		 800
Jarauara Jarawara Arawá Amazonas 160
Javaé halkı Jê dilleri
*Macro-Jê
**Karajá dili
***Javaé dialect		 Tocantins 919
Jenipapos-canindé Jenipapos-kanindé Portekizce Ceará 220
Jeripankó
Jiahui Tupi–Guarani Amazonas 50
Jiripancó Portekizce Alagoas 1500
Juma halkı Yuma or Kagwahiva Tupi–Guarani
*Subgroup VI
**Juma dili		 Amazonas 7
Kaapor Tupi–Guarani Maranhão 800
Kadiuéu Cadiweu Guaikuru Mato Grosso do Sul 1592
Kaiabi halkı Caiabi Tupi–Guarani Mato Grosso ve Pará 1000
Kaimbé Caimbé Portekizce Bahia 1270
Caingang Kaingang Jê SP/PR/SC/RS 25000
Kaixana Caixana Portekizce Amazonas 224
Calabaça Kalabaças ? Ceará ?
Calancó Kalankós ? Alagoas 230
Calapalo Kalapalos Karíb Mato Grosso 417
Camaiurá Kamayurá (Kamaiurá) Tupi–Guarani Mato Grosso 355
Camba Kambas ? Mato Grosso do Sul ?
Cambeba Kambebas Tupi–Guarani Amazonas 156
Cambiuá Kambiwás Portekizce Pernambuco 1578
Canamari Kanamaris Katukina Amazonas 1327
Apaniecras-canelas Kanela Apaniekra Jê Maranhão 458
Rancocamecras-canelas Kanela Rankokamekra Jê Maranhão 1337
Canindé Kanindés Portekizce Ceará ?
Kanoê Canoê Tupi dilleri
*Monde
**Kanoê dili		 Rondônia 95
Cantaruré Kantaruré Portekizce Bahia 353
Capinauá Kapinawá Portekizce Pernambuco 422
Karajá Iny, Carajá Jê dilleri
*Macro-Jê
**Karajá or Ynã		 Mato Grosso, Tocantins, ve Pará 2500
Karapanã Tucano Amazonas ve Kolombiya 42 (412)
Karapotó Portekizce Alagoas 796
Karipuná Tupi–Guarani Rondônia 21
Caripunas-do-amapá Karipunas-do-amapá Creoulo Francês Amapá 1708
Cariri Kariri Portekizce Ceará ?
Cariris-xocós Kariris-xocós Portekizce Alagoas 1500
Caritiana Karitiana Arikem Rondônia 230 2010
Araras-caros Karo Ramarama Rondônia 184
Karuazu Portekizce Alagoas ?
Katukina Katukina Amazonas 289
Katukina Panoan Acre ve Amazonas 318
Katxuyana Karib Pará 69
Kaxarari Panoan Amazonas ve Rondônia 269
Kaxinawá Panoan Acre ve Peru 3964 (1400)
Kaxixó Caxixó Portekizce Minas Gerais ?
Kayapo Caiapó (altgrupları: Gorotire, A'ukre, Kikretun, Mekrãnoti, Kuben-Kran-Ken, Kokraimoro, Metuktire, Xikrin ve Kararaô) Jê Mato Grosso ve Pará 7096
Kiriri Quiriri Portekizce Bahia 1401
Cocama Kocamas Tupi–Guarani Amazonas, Peru, ve Kolombiya 622 (10705) (236)
Korubo Korubu Panoan Amazonas 250
Craó Krahó West Timbira Tocantins 1900
Krenak Crenaque, Botocudo Krenak dili Minas Gerais 150
Cricati Krikati Jê Maranhão 620
Kubeo Tucano Amazonas ve Kolombiya 287 (4238)
Kuikuro Karib Mato Grosso 450
Kujubim Cujubim, Miqueleno, Cujubi Txapakura group
 Upper Rio São Miguel, Rondônia 27
Kulina Madihá Culina, Kulina, Madihá[9] Arawá Acre (eyalet), Amazonas, ve Peru 5,975
Culinas-pano Kulinas-pano Panoan Amazonas 20
Kuripako Aravak Amazonas ve Kolombiya 1115 (?)
Curuaia Kuruayas Munduruku Pará 115
Kwazá Kwazá Rondônia 25
Machinere Machineri, Manchineri, Manitenerí, ve Maxinéri. Aravak Acre (eyalet), Bolivya, ve Peru 1042[10]
Macurap Tupari Rondônia 267
Makuna Tucano Amazonas ve Kolombiya 168 (528)
Macuxi Makuxi Karib Roraima ve Guyana 16500 (7500)
Marubo Panoan Amazonas 1043
Matipu Karib Mato Grosso 119
Matis Panoan
*Matis		 Amazonas 239
Matsés Mayoruna Panoan Amazonas ve Peru 829 (1000)
Maxacali Maxacalí Maxakalían Minas Gerais 802
Meinaco Mehinako Aravak Mato Grosso 254 2011[11]
Metyktira 87 2007
Menqui Menki Iranxe Mato Grosso 78
Miranha Bora Amazonas ve Kolombiya 613 (445)
Miritis-tapuia Miritys-tapuya Tucano Amazonas 95
Mundurucu Munduruku Munduruku Pará 7500
Muras Mura Amazonas 5540
Nadöb Maku Amazonas 300
Nauquá Nahukuá Karib Mato Grosso 105
Nambikwara Nambiquara, Nambikwara (subgroups Nambikwara do Campo, Nambikwara do Norte, Nambikwara do Sul) Nambikwara Mato Grosso ve Rondônia 1145
Naruvoto Karib Mato Grosso 78
Náua Portekizce Acre (eyalet) 458
Nukini Panoan Acre (eyalet) 458
Ofayé Ofaié Ofaié Mato Grosso do Sul 56
Oro-uin Oro Win Txapakura group
*Madeira dilleri
**Oro Win		 Rondônia 50
Paiter Tupi dilleri
*Monde		 Rondônia 920
Pakaa Nova Waricaca', Uari, Orowari, Wari' Txapakura group
*Madeira dilleri
**Wari’ dili		 Rondônia 1930
Palicure Palikur Aravak Amapá ve Fransız Guyanası 1293 2010
Panará (Krenhakarore) Jê Mato Grosso ve Pará 202
Pancararé Pankararé Portekizce Bahia 1500
Pankararu Portekizce Pernambuco 4146
Pankaru Portekizce Bahia 84
Parakanã Tupi–Guarani Pará 800
Pareci Aravak Mato Grosso 1293
Parintintin Tupi–Guarani Amazonas 156
Patamona Karib Roraima ve Guiana 50 (5500)
Pataxó Pataxó-hã-hã-hães Portekizce Bahia 2790
Paumari Arawá Amazonas 870
Pipipã Portekizce Pernambuco ?
Pirarrã Mura-pirahã, Pirahã Mura Amazonas 360
Piratapuia Tucano Amazonas ve Kolombiya 1004 (400)
Pitaguari Pitaguary Portekizce Ceará 871
Potiguara Potyguara, Pitiguara Potiguara ve Portekizce Paraíba 7575
Poianaua Poyanawas Panoan Acre (eyalet) 403
Rikbaktsa Jê dilleri
*Macro-Jê
**Rikbaktsas		 Mato Grosso 909
Sakurabiat Tupari Rondônia 66
Sateré-Mawé Mawé Amazonas ve Pará 7134
Shanenawa Panoan Acre (eyalet) 178
Siriano Selea, Sürá Tucano Amazonas ve Kolombiya 17 (665)
Suruí de Rondônia Paiter, Suruí do Jiparaná Tupi–Guarani Rondônia 1,172 2010[12]
Suruí do Pará Aikewara, Akewara, Akewere Tupi–Guarani Pará 330 2010[13]
Suiá Suyás Jê Mato Grosso 334
Tabajara Portekizce Ceará ?
Tapaiúna Tapayuna Jê Mato Grosso 58
Tapeba Portekizce Ceará 2491
Tapirapé Tupi–Guarani Mato Grosso 438
Tapuia Portekizce Goiás 235
Tariana Aravak Amazonas ve Kolombiya 1914 (205)
Taurepangue ? Roraima ve Venezuela 532 (21,000)
Tembé Tupi–Guarani Pará ve Maranhão 820
Tenharim Kagwahiva Tupi–Guarani
*Subgroup VI
**Tenharim dili[14]		 Amazonas 585
Terena Aravak Mato Grosso do Sul 15795
Tikuna Tikuna Ticuna Amazonas, Peru, ve Kolombiya 32,613 (4200) (4535)
Tingui-botó Portekizce Alagoas 350
Tirió Tiriyó (subgroups: Tsikuyana e Kah'yana) Karíb Pará ve Surinam 735 (376)
Torá Txapakura group
*Madeira dilleri
**Torá dili		 Amazonas 51
Tremembé Portekizce Ceará 5000
Truká Portekizce Pernambuco 1333
Trumai Trumái, Trumaí Trumai dili Mato Grosso 97 2011[15]
Tsunhuam Djapa Tsohom-dyapa Katukina Amazonas 100
Tucano Tucano Amazonas ve Kolombiya 4604 (6330)
Tumbalalá Portekizce Bahia 900
Tupari Tupari Rondônia 338
Tupinambá Portekizce Bahia ?
Tupiniquim Tupinikim Portekizce Espírito Santo 1386
Turiuara Turiwara Tupi–Guarani Pará 60
Tuxá Portekizce Bahia ve Pernambuco 1630
Tuiúca Tuyuka Tucano Amazonas ve Kolombiya 593 (570)
Umutina Bororo Mato Grosso 124
Uaiuai Wais wai (subgroups: Karafawyana, Xereu, Katuena, ve Mawayana) Karib Roraima, Amazonas, Pará, ve Guiana 2020 (130)
Uaimiris-atroari Waimiris-atroari Karib Roraima ve Amazonas 931
Oiampi Wajãpis Wajãpi, da família Tupi–Guarani Amapá ve Fransız Guyanası 525 (412)
Uanano Wananas Tucano Amazonas ve Kolombiya 447 (1113)
Uapixana Wapixana Aravak Roraima ve Guyana 6500 (4000)
Uarequena Warekena Aravak Amazonas ve Venezuela 491 (409)
Uassu Wassu, Wasu Portekizce Alagoas 1447
Uaurá Wauja Aravak Mato Grosso 321
Uaiana Wayana Karib Pará, Surinam ve Fransız Guyanası 415 (400) (800)
Uitoto Witoto Witoto Amazonas, Kolombiya, ve Peru (5,939) (2775)
Wassu-Cocal
Xakriabá Xacriaba Jê Minas Gerais 6000
Xambioá Karajá do Norte, Ixybiowa, or Iraru Mahãndu Jê dilleri
*Macro-Jê
Karajá dili
Xambioá dialect		 Tocantins 185
Xavante Jê Mato Grosso 9602
Xerentes Xerente Jê Tocantins 1814
Xetá Tupi–Guarani Paraná 8
Caiapós-xicrin Xikrin Kayapó, Jê dilleri Pará 1,052
Xipaia Xipaya Juruna Pará 595
Xoclengue Xoclengue Santa Catarina 757
Xocó Xokó Portekizce Sergipe 250
Xukuru Portekizce Pernambuco 6363
Xukuru Kariri Portekizce Alagoas 1820
Yaminawa Panoan Acre, Brazil, Peru, ve Bolivya 618 (324) (630)
Ianomâmi Yanomami (subgroups Yanomam, Sanumá ve Ninam) Yanomami Roraima, Amazonas, ve Venezuela 11700 (15193)
Yawalapiti Iaualapiti Aravak Mato Grosso 208
Yawanawá Iauanauá Panoan Acre (eyalet) 450
Ye'kuana Yekuana, Yequana, Maiongong Karib Roraima ve Venezuela 426 (3632)
Yudjá Yuruna, Juruna, Yudja Juruna Pará ve Mato Grosso 278
Yuhupde Maku Amazonas ve Colômbia ?
Zo'é Poturu Tupi–Guarani Pará 152
Zoró Pangyjej Tupi dilleri
*Monde		 Mato Grosso 414
Zuruahã Suruwahá Arawá Amazonas 143

Kaynakça
  1. Study Panorama of religions 6 Mart 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Fundação Getúlio Vargas, 2003 (Portekizce)
  2. FUNAI - National Indian Foundation (Brazil), Survival International
  4. "Indigenous Lands > Introduction > About Lands". Povos Indígenas no Brasil. Instituo Socioambiental (ISA). 12 Mayıs 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Mart 2011.
  5. Sabbatini, Renato M.E. (2005). Aboriginal Telehealth in Brazil 6 Ağustos 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
  6. "www.sidra.ibge.gov.br". 24 Eylül 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Ocak 2013.
  7. "Amahuaca." Ethnologue. Retrieved 16 Feb 2012.
  8. "Enawenê-nawê: Introduction." Instituto Socioambiental: Povos Indígenas no Brasil. Retrieved 28 Mart 2012
  9. "Kulina." Ethnologue. Retrieved 19 Feb 2012.
  10. "Manchineri: Introduction." Povos Indígenas no Brasil. Retrieved 20 Feb 2012.
  11. "Mehinako: Introduction." Instituto Socioambiental: Povos Indígenas no Brasil. Retrieved 14 Mart 2012
  12. "Paiter: Introduction." Instituto Socioambiental: Povos Indígenas no Brasil. Retrieved 5 Nisan 2012
  13. "Suruí: Introduction." Instituto Socioambiental: Povos Indígenas no Brasil. Retrieved 5 Nisan 2012
  14. "Tenharim dili code: pah". Erişim tarihi: 11 Aralık 2010.
  15. "Trumai: Introduction." Povos Indígenas no Brasil. Retrieved 24 Feb 2012.

Dış bağlantılar
This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.