Kaldera

Kaldera, volkanik patlama sonucu toprağın çökmesiyle oluşmuş volkanik yer şekli. Bazen volkanik kraterlerle karıştırılmaktadır. Kelime, İspanyolcada ‘caldera’ ve Latincede ‘calderia’  denilen ‘pişirilmiş çömlek' anlamına gelmektedir.

9,5 km çapında ve 600 m derinliğinde Mount Aniakchak Kalderası, Alaska ve içinde oluşmuş küçük volkanik koniler.

Kaldera terim olarak Alman jeolog Leopold von Buch tarafından 1815 yılında Kanarya Adalarında bulunan Taburiente Kalderasını görmesi ve bu ismi kullanması sonucu literatüre eklenmiştir.

Oluşumu

Un ile dolu kutuda volkanik kraterin kökenini gösteren analog deney.

Sumatra, Endonezya adasında Toba Gölü Landsat görüntüsü.

Volkanik bir patlama sonucu yanardağın altında bulunan magma odasından büyük bir magma çıkışı meydana gelir. Eğer yeterince magma çıkıyorsa, büyük miktarda boşalmış olan magma odasına doğru bir çökme meydana gelir. Bu çökmenin sebebi magma odasında üstünde kalan ağırlığı taşıyabilecek kadar malzeme kalmamasıdır. Kabaca dairesel bir kırık, veya bir halka, volkanın kenarında gelişir. Bu halka kırıklar da dayk olarak bilinen sokulum müdahaleleri için besleyici olarak hizmet vermektedir. İkincil volkan bacaları yine bu halkasal kırık üzerinde gelişir. Magma odası boşaldığı zaman halka şeklindeki kırığın merkezinde kalan volkanın merkezi içeriye doğru çökmeye başlar. Bu çöküş, meydana gelebilecek patlamalarla bir doğal felakete dönüşebilir. Çöken alan 1 ila 250 km kadar olabilir. 

Cevherleşme

Bazı kalderaların zengin madenlere ev sahipliği yaptığı da bilinmektedir. Dünyanın en iyi korunan ve içerisinde maden bulunduran kalderalarından biri Kanada Kuzeydoğu Ontario’da bulunan Yeni Arkean döneminde oluşmuş olan Sturgeon Gölü Kalderasıdır.

Patlamalı kalderalar

Magma silis açısından zengin ise kaldera genellikle ignimbiritinin, tüf, riyolit ve diğer magmatik kayaçlar ile doludur. Silikaca zengin magma yüksek bir viskoziteye sahip ve bu nedenle bazalt gibi kolay akmaz. Sonuç olarak, gazlar magma içinde yüksek basınç altında kapalı kalmış olma eğilimindedir. Magma Dünya'nın yüzeyine yaklaştığında, magmanın boşaltılmasıyla hızlı bir şekilde patlama meydana gelir. Geniş alanlara volkanik kül ve gaz sıkışmasının da etkisiyle lav yayılımı olabilir.

Eğer volkanik aktivite devam ederse, kaldera merkezi gibi magmanın sonraki yükselmelerinde Cerro Galan, Toba Gölü ve Yellowstone’da da görülebileceği gibi volkanik dom oluşabilir. Bir silisik veya riyolitik kaldera tek bir olayda yüzlerce hatta binlerce kilometrelik alanı etkileyecek kadar malzeme yayabilir. Bu tür patlamalara 1881 Krakatoa veya 1991 Pinatubo volkanlarının faaliyetleri örnek verilebilir. Bu tür patlamaların sonucu olarak küçük çaplı patlamalar, yerel yıkımlar ve hatta dünya ölçeğinde sıcaklığın fark edilebilir derecede değişmesine neden olabilir.

Yellowstone Kalderası yaklaşık olarak 650 bin yıl önce patladığında Kuzey Amerika’nın önemli bir bölümünü kapsayan malzemenin yaklaşık olarak 1000 m³ olduğu tahmin edilmektedir. 1980 yılında patlayan St. Helena Dağı’ndan çıkan malzemeler 1,2 km³’lük bir hacme sahiptir. Büyük bir kaldera patlamasının ekolojik sonuçlarını Endonezya’da bulunan ve 74 bin yıl önce patlayan Toba Dağı’nda gözlenmiştir. 

Patlayıcı olmayan kalderalar

Bazı kalkan volkanlar (Kilauea ve Mauna Loa volkanları gibi; ayrıca bu volkanlar Hawaii’de bulunmakta ve Dünya’daki en aktif volkanlardır) farklı bir türde kaldera oluşturmaktadır. Bu tür volkanları besleyen magma az miktarda silis içerdiğinden bazaltiktir. Sonuç olarak magma daha az ağdalı riyolitik bir magma ve magma odasıdaki malzeme büyük lav akıntılarından ziyade patlayıcı olaylara drene edilir. Elde edilen kalderalar da çökme kalderalar olarak bilinir ve daha yavaş patlayıcı kalderalardır. Örneğin 1968 yılında Fernandina Adası’ndaki kalderada 350 metre birden bir çöküş gerçekleşmiştir. Kilauea Kalderasında ise Halema‘uma‘u adıyla bilinen iç kalderasında bir lav gölü oluşmuştur.

Nisan 2007’de patlama sırasında Réunion’da bulunan Piton de la Fournaise zirvesi aniden 300 metre birden düştü. Bu çökmenin sebebi volkanın güney tarafında magmanın aşağı doğru çekilmesidir.

Bu tür kalderalarda lavın drenaj alanına boşaltımı çok sık görülür.

Galapagos Takımadaları, Fernandina Adası Kalderasının uydu fotoğrafı.

Van Gölü ve Nemrut Kalderasının havadan fotoğrafı.

Güneş sistemindeki kalderalar

1960’ların başından bu yana, volkanizma Güneş Sistemindeki gezegenlerde ve onların uydularında gerçekleştiği bilinmektedir. İnsanlı ve insansız uzay araçları sayesinde volkanizma Venüs, Mars, Ay ve Jüpiter’in uydusu olan İo’da tespit edilmiştir. Bunlardan hiçbirinde Dünya’daki gibi levha tektonizması yoktur. Bu gezegen ve uydularda meydana gelen volkanizma, sıcak nokta volkanizmasıdır. Bunun sebebi ise iç ısılarının yüksek olmasıdır. Boyutları oldukça değişse de bu gezegen ve uydularda bulunan kaldera birbirine benzerdir. Venüs üzerindeki kaldera ortalama 68 km, İo’daki kalderanın 40 km çapındadır. Tvashtar Paterae, İo’da bulunan en büyük kalderadır ve çapı muhtemelen 290 km’dir. Mars’taki kalderaların ortalama çapları Venüs’ten oldukça küçük (yaklaşık olarak 48 km) Dünya’daki kalderaların ortalama çapları ise 1,6 ila 80 km arasında değişmektedir.

Dünya'daki bazı kalderalar

Afrika

Endonezya'daki Tambora Volkanı.

• Ngorongoro Krateri, Tanzanya
• Menengai Krateri, Kenya
• Elgon Dağı, Uganda/Kenya
• Fogo Dağı, Cape Verde
• Erta Ale, Etiyopya
• Nabro Volkanı, Eritre
• Mallahle, Eritre

Doğu Asya

• Dakantou Kalderası, Çin
• Ma'anshan Kalderası, Çin

Pinatubo Volkanı Kalderası içinde oluşmuş bir göl, Filipinler.

• Yiyang Kalderası, Çin
• Aira Kalderası, Japonya
• Kussharo, Japonya
• Kuttara, Japonya
• Mashū, Japonya
• Aso, Japonya
• Kikai Kaldersı, Japonya
• Towada, Japonya
• Tazawa, Japonya
• Ashi, Japonya
• Halla Dağı, Güney Kore
• Heaven Gölü-Baekdu Dağı, Kuzey Kore

Güneydoğu Asya

• Pinatubo Volkanı, Filipinler
• Taal Volkanı, Filipinler
• Laguna de Bay, Filipinler
• Batur, Endonezya
• Krakatoa Volkanı, Endonezya
• Toba Gölü, Endonezya
• Tondano Dağı, Endonezya
• Tambora Volkanı, Endonezya

Yellowstone Kalderası'ndan bir görünüm, Wyoming, ABD.

• Tengger Volkanı, Endonezya

Güneybatı Asya

• Derik, Mardin, Türkiye
• Nemrut Volkanı, Türkiye

Rusya

• Akademia Nauk, Kamçatka Yarımadası
• Golovnin, Kuril Adaları
• Karymsky Kalderası, Kamçatka Yarımadası
• Khangar, Kamçatka Yarımadası
• Ksudach, Kamçatka Yarımadası
• Kurile Gölü,Kamçatka Yarımadası
• Lvinaya Past, Kuril Adaları
• Tao-Rusyr Kalderası, Kamçatka Yarımadası
• Zavaritski Kalderası, Kuril Adaları
• Uzon, Kamçatka Yarımadası

Chaitén Volkanı Kalderası ve kaldera içerisinde oluşmuş bir lav domu, Şili.

Amerika Birleşik Devletleri

• Aniakchak Dağı, Alaska
• Mazama Dağı, Oregon
• Katmai Dağı, Alaska
• La Garita Kalderası, Colorado
• Long Valley, Kaliforniya
• Henry's Fork Kalderası,

Idaho

• Island Park Kalderası, Idaho,

Wyoming

Santorini Adasının Landsat uydusuyla çekilmiş bir fotoğrafı.

• Newberry Volkanı, Oregon
• Okmok Dağı, Alaska
• Valles Kalderası, New

Mexico

• Yellowstone Kalderası, Wyoming

Kanada

• Silverthrone Kalderası,

British Columbia

• Edziza Dağı, British

Columbia

• Bennett Gölü Volkanik

Alanı, British Columbia/Yukon

• Pleasant Dağı Kalderası,

New Brunswick

• Sturgeon Gölü Kalderası,

Ontario

• Skukum Volkanizma Alanı,

Yukon

Mauno Loa Volkanın uzaktan bir görünümü, Hawaii.

• Blake Nehri Megakaldera

Alanı, Quebec/Ontario

• New Senator Kalderası, Quebec
• Misema Kalderası, Ontario/Quebec
• Noranda Kalderası, Quebec

Meksika

Mars'ta bulunan Olimpos Dağı, Güneş Sisteminin en yüksek dağıdır (yaklaşık 25 km yüksekliğinde).

• Amealco Kalderası, Querétaro
• Las Cumbres Kalderası, Veracruz-Puebla
• Los Azufres Kalderası, Michoacán
• Mazahua Kalderası, Mexico State

Şili

• Chaitén
• Cordillera Nevada Kalderası
• Laguna del Maule
• Sollipulli

Ekvador

• Pululahua Jeobotanik Rezervi
• Fernandina Adası, Galapagos Adaları
• Sierra Negra, Galápagos Adaları
• Cuicocha

El Salvador

• Ilopango Gölü
• Coatepeque Gölü

Venüs'te bulunan Maat Dağı.

Diğerleri

• Masaya, Nikaragua
• Atitlan Gölü, Guatemala
• Galán, Arjantin

Avrupa

• Banská Štiavnica, Slovakya
• Bakuriani/Didveli Kalderası, Gürcistan
• Samsari, Gürcistan
• Santorini, Yunanistan
• Nisyros, Yunanistan
• Askja, İzlanda
• Grímsvötn, İzlanda
• Katla, İzlanda
• Krafla, İzlanda
• Campi Flegrei, İtalya
• Bracciano Gölü, İtalya
• Bolsena Gölü, İtalya
• Las Cañadas, İspanya
• Ardnamurchan, İskoçya
• Laacher see, Almanya
• Lagoa das Sete Cidades, Azorlar, Portekiz
• Furnas, Azorlar, Portekiz

Okyanusya

• Rotorua Gölü, Yeni Zelanda
• Okataina, Yeni Zelanda
• Kapenga, Yen, Zelanda
• Ohakuri, Yeni Zelanda
• Maroa, Yeni Zelanda
• Reporoa Kalderası, Yeni Zelanda
• Taupo Gölü, Yeni Zelanda
• Kilauea, Hawaii, ABD
• Rano Kau, Easter Adası, Şili

Antarktika

• Deception Adası

Hint Okyanusu

• Cirque de Mafate, Réunion
• Cirque de Salazie, Réunion
• Enclos Fouqué, Réunion
• Cirque de Cilaos, Réunion

Mars

• Olimpos Dağı Kalderası

Venüs

• Maat Dağı Kalderası

Kaynakça

• Clough, C. T; Maufe, H. B. & Bailey, E. B; 1909. "The cauldron subsidence of Glen Coe, and the Associated Igneous Phenomena". Quarterly Journal of the Geological. Society. 65, 611-678.
• Gudmundsson, A (2008). Magma-Chamber Geometry, Fluid Transport, Local Stresses, and Rock Behavior During Collapse Caldera Formation. In Gottsmann J. & Marti, J (Ed. 10) Caldera Volcanism: Analysis, Modeling, and Response (314-346) Elsener, Amsterdam, The Netherlands
• Kokelaar, B. P; and Moore, I. D; 2006. Glencoe caldera volcano, Scotland. ISBN. 0852725252. Pub. British Geological Survey, Keyworth, Nottinghamshire. There is an associated 1:25000 solid geology map.
• Lipman, P; 1999. "Caldera". In Haraldur Sigurdsson, ed. Encyclopedia of Volcanoes. Academic Press. ISBN 0-12-643140-X
• Williams, H; 1941. Calderas and their origin. California University Publ. Geol. Sci. 25, 239-346.