Türkiye'de dış borç tarihi
Cumhuriyet öncesi
1683 yılında Viyana Kuşatması'nın başarısızlıkla sonuçlanmasından sonra Osmanlı İmparatorluğu, Karlofça Antlaşması ile toprak kaybetmeye başlamıştır. Osmanlı Devleti kaybettiği toprakları geri kazanma siyaseti izlemiş; başlayan İran Savaşı, Rusya'nın denizlere serbest geçmeye çalışması Osmanlı'yı sürekli bir savaşın içinde tutmuştur. Bu esnada tüm tarım alanları ve madenler savaş bölgesi içerisinde kaldığından devlet geliri düşmüştür.
Devlet geliri düşünce vergiler artırılmıştır. Tarım ile uğraşan kesim vergiden kurtulmak için tarımı bırakarak İstanbul, Edirne, Bursa gibi büyük şehirlere göç başlamıştır.
Vergi gelirinin düşmesi, Osmanlı Devleti'nin maaş ödeme sıkıntısına düşmesine neden olmuş. Bir taraftan çalışanların tarımdan devlete kayması, bir taraftan kaybedilen topraklar nedeniyle vergi gelirlerinin düşmesi, sıkıntıları artırmıştır.
Sıkıntılar sonucunda 19. yüzyıl başlarında halktan altın ve gümüşler toplanarak, sikkeler yapılmış ve %20 değer fazlasıyla piyasaya sürülmüştür. 1839 yılında bu tedbirler yeterli gelmeyince kaime çıkarılmıştır. Kaime enflasyonist bir etki yaratmıştır.
1840 yılında mali bunalımın daha da artması ile tasarruf sahiplerininin belirli bir faiz karşılığı elindeki tahvilleri toplamak için esham kavaimi çıkarılmıştır.
İç borçlanma
ilk olarak 1788 yılında Cezayirli Hasan Paşa'dan 600.000 kuruşluk borç alınmış, arkasından sarraflardan ve zenginlerden borç istenmiştir. 1840 yılında, Galata bankerlerinden Alleon ve Baltacı’nın kurdukları İstanbul (Dersaadet) Bankası’ndan yapıldığına dair bilgiler mevcuttur. Bankanın kaynağının yabancı sermaye piyasalarından olmaması nedeniyle iç borç niteliği taşımaktadır.
Bütçe açıkları:
- 1841'de 4.163.000 kuruş
- 1847'de 15.263.404 kuruş
- 1848'de 38.586.642 kuruş
- 1849'da da 88.998.000 kuruş
1854 yılında iç borç toplamı 15 milyon sterline ulaşmıştır.
Dış borçlanma
1854 yılına kadar borç istemenin onur kırıcı olduğu düşünüldüğünden ve borç istenen ülkelerin Osmanlı yanlısı görünmek istememesinden borç alınamamıştır. Bu dönemde 1783'te Fas, 1788'de ise Cezayir ve Tunus borç vermeyi kabul etmemiştir.
- 1854 yılında Kırım Savaşı başlangıcı'nda İngiltere'den 200.000 sterlin alınmıştır. Bu Osmanlı İmparatorluğu'nun bilinen ilk borcudur.[1]
- 1854-1875 döneminde 15 sözleşme ile 127 milyon lira borç almıştır. Toplam borç 239 milyon lira olmuştur.
1876 yılına dek almış olduğu borçları ödemede sıkıntıya düşen Osmanlı İmparatorluğu borç ve faizlerinin ödemesine, 1876 Nisan ayında son vermiştir.
Muharrem Kararnamesi ile 20 Aralık 1881'de Osmanlı Hükûmeti'nin 219.938.559 Osmanlı lirası olan dış borcu indirime gidilerek toplam dış borç 141.505.309 lira olarak tespit edilmiş,[2] ödeme koşulları yeniden düzenlenmiştir. Muharrem Kararnamesi'nin 15. maddesine göre, Osmanlı İmparatorluğu'nun dış borçlarını ödeyememesi sonucu, borç ödemelerini güvence altına alacak olan vergi kaynaklarının toplanması ve denetimi işlevini yürütecek olan Düyun-u Umumiye'ye bırakılmıştır.
1914 yılında savaş patlak verdiğinde Osmanlı Devleti'nin dış borcu kısa vadeli borçlar hariç 156,4 milyon Osmanlı lirasıdır. (142 milyon sterlin).
Dış borçlar, Osmanlı Devleti çöktükten sonra, Osmanlı topraklarında kurulan devletler arasında paylaştırılmış ve en büyük borç yükü Türkiye'ye verilmiştir. 1925 yılında Osmanlı borçlarının %67’sinin Türkiye tarafından ödenmesi kararlaştırılmıştır. Türkiye'nin payına düşen 107,5 milyon altın Osmanlı lirası tutarındaki borcun ödenmesi için Düyun-u Umumiye İdaresi ile 13 Haziran 1928 tarihinde Paris'te bir anlaşma imzalanmıştır.
Türkiye Düyun-u Umumiye'ye olan borcunun son taksitini, ilk dış borcun alınmasından tam bir yüzyıl sonra, 25 Mayıs 1954'te ödemiştir.
Osmanlı İmparatorluğu'ndan kalan borçlar
Osmanlı İmparatorluğu yıkıldıktan sonra dış borcu aşağıdaki listede yer alan ülkelere dağıtılmıştır.[3]
| # | Devlet | Ödenecek borç (₺) | Paylaşım oranı (%) |
|---|---|---|---|
| 1 | Türkiye | 84,597,495 | 65,32 |
| 2 | Yunanistan | 11,054,534 | 8,5 |
| 3 | Suriye - Lübnan | 11,108,858 | 8,5 |
| 4 | Irak | 6,772,142 | 5,2 |
| 5 | Yugoslavya | 5,435,597 | 4,1 |
| 6 | Filistin | 3,284,429 | 2,5 |
| 7 | Bulgaristan | 1,776,354 | 1,4 |
| 8 | Arnavutluk | 1,633,233 | 1,3 |
| 9 | Hicaz
(S. Arabistan) |
1,499,518 | 1,2 |
| 10 | Yemen | 1,182,104 | 0,9 |
| 11 | Mavera-i Ürdün
(Ürdün) |
733,310 | 0,5 |
| 12 | İtalya | 243,200 | 0,15 |
| 13 | Necit
(S. Arabistan) |
129,150 | 0,01 |
| 14 | Ma'an
(Ürdün) |
128,728 | 0,01 |
| 15 | Asir
(S. Arabistan) |
26,138 | 0,02 |
| Toplam | 129.604.910 | 100,0 | |
Cumhuriyet sonrası
Türkiye ilk dış borcunu 1930 yılında ABD'den 10 milyon dolar olarak almıştı. Borcu İnönü hükümeti Türk Parasının Kıymetini koruma kanununu çıkardığı dönemde almıştı. Aynı yılın ağustos ayında muhalefet partisi Serbest Fırka'nın kurdurulmasındaki amaçlardan biri liberal gözükerek dış yardım almaktı.[4] 1932 yılında Sovyetler Birliği'nden 8 milyon dolar borç alan genç Cumhuriyet son olarak 1938'de İngiltere'den 6 milyon sterlin borç almıştır.
1 Kasım 1938 tarihli TBMM tutanağına göre genç Cumhuriyetin borcu bugünün parası ile yaklaşık 1.500.000.000/1 buçuk milyar euro olarak belirtilmiştir.
1980-1990 Dönemi
Türkiye, 24 Ocak 1980 tarihinde Ekonomik İstikrar Programı’nı uygulamaya koyarak, bu tarihe kadar izlediği temel ekonomi politikalarını tamamen değiştirmiş, daha liberal ve dışa açık politikaları yürürlüğe koymuştur. Bu politikalardan birisi, dış borçlanma ile genel olarak yatırımların arttırılmış olmasıdır.
2001-2014 Dönemi
Türkiye'nin dış borcu bu dönem içinde (2001 4. Çeyrek) 129 milyar dolardan 336 milyar dolara (2012 4. Çeyrek) yükselmiştir.[5] 2013 yılının üçüncü çeyreğinde Türkiye'nin brüt borcu 372.7, net dış borcu ise 214.4 milyar dolar olarak belirlenmiştir.
14 Mayıs 2013 tarihinde Uluslararası Para Fonu'na (IMF) olan borcun son taksiti Başbakan Yardımcısı Ali Babacan'nın transfer emriyle ödendi. Böylelikle Türkiye'nin uzun yıllardır devam eden IMF borcu sıfırlanmış oldu.[6]
Notlar
- "Arşivlenmiş kopya". 4 Ocak 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Ağustos 2012.
- http://tarihportali.net/tarih-2/5-unite-en-uzun-yuzyil-1800-1922/muharrem-kararnamesi-kisaca/
- "Ato Dış Borçlar" (PDF). Ankara Ticaret Odası. 17 Mart 2016 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Ocak 2014.
- NTV tarih dergisi sayı:2 sayfa:97
- http://www.hazine.gov.tr/File/?path=ROOT%2fDocuments%2fKamu+Finansman%c4%b1+%c4%b0statisti%c4%9fi%2fT%c3%bcrkiye+Net+D%c4%b1%c5%9f+Bor%c3%a7+Stoku+(Ar%c5%9fiv).xls 6 Haziran 2013 tarihinde erişilmiştir
- Erdoğan: Türkiye IMF'ye olan borcunu kapattı