Tbeti Manastırı

Tbeti Manastırı (Gürcüce: ტბეთის მონასტერი “t’betis monast’eri; tam adı Tbeti Meryem Ana Manastırı), tarihsel Gürcistan’ın güney kesiminde, tarihsel Tao-Klarceti bölgesinde Orta Çağda inşa edilmiş Gürcü manastırıdır. Bugün Türkiye sınırları içinde, Şavşat kasabasının 13 km uzağında Cevizli köyündedir. Manastırın adı, Cevizli köyünün eski adı olan Tbeti'den gelir. Tbeti adı bir ülke olan Tibet'e benzetilerek manastıra Türkçede Tibet Manastırı ya da Tibet Kilisesi, Gürcüce kelimenin iki sessizle başlamasından dolayı Tibeti Kilisesi de denmektedir.[1]

Tbeti Manastırı
ტბეთის მონასტერი
Tbeti Manastırı
Konum Artvin
Ülke Türkiye
Mezhep Gürcü Ortodoks
Açılış 11. yüzyıl
İşlev Kilise, manastır

Tbeti Manastırı'nın en önemli yapısı haç planlı ve kubbeli kilisedir. Ana kilise olan Tbeti Kilisesi dışında manastırdan günümüze herhangi bir yapı kalmamıştır. Ağustos 2020'de, daha önce dinamitle büyük ölçüde yıkılmış oan Tbeti Kilisesi'nde, dört yıl sürecek olan kazı çalışmaları başlamıştır.[2]

Tbeti’de ilk kilise 10. yüzyılda Tao prensi I. Aşot tarafından yaptırıldı. Tbeti’in ilk piskoposu da Aşot tarafından görevlendirildi. 11. yüzyılda Bizans saldırılarından korunmak için Piskopos Saba etrafını surlarla çevirdi. Tbeti Manastırı Orta Çağda Gürcistan’ın en önemli el yazmaları ve kültür merkezlerinden biriydi. Pek çok hagiografik eser burada kaleme alınmıştır. Birkaç binadan oluşan Tbeti Manastırı’ndan günümüze sadece harap haldeki kilise kalmıştır. Manastır 17. yüzyılın ikinci yarısına kadar faaliyetlerini sürdürüyordu. Daha sonra burası camiye dönüştürüldü ve cami 19. yüzyılın sonlarına kadar kullanılıyordu. Kilise 1961 yılında dinamitlenerek yıkıldı.[3]

Tbeti Kilisesi. Fotoğraf: Andrey Mihailoviç Pavlinov; 1888.
Tbeti Manastırı'ndan geriye kalan ana kilisenin bir çizimi, 19. yüzyılın sonları. Giorgi Kazbegi'nin Bir Rus Generalinin Günlükleri - Türkiye Gürcistanı'nda Üç Ay adlı kitabından alınmıştır.

Tarihçe

Tbeti, eski bir piskoposluk merkeziydi. Şavşeti ve bugünkü Acara’nın bir parçası Tbeti Piskoposluğu sınırları içinde kalıyordu. Çeşitli el yazmaları bu manastırda kaleme alınmıştır. Osmanlıların Tbeti’yi almasından sonra da kilisede ayin devam ediyordu. Piskoposluk merkezi 17. yüzyılın ortalarına kadar varlığını korudu. Bu tarihten sonra Osmanlılar binaya el koydu. Tbeti Kilisesi 1880’lerde camiye dönüştürüldü ve bu sırada yapıda herhangi bir değişiklik yapılmadı; ancak freskler ve tasvirler zarar gördü. Tbeti köyünde 1889’da, manastırdan dökülen taşlar da kullanılarak bir cami inşa edilince, Tbeti Kilisesi cami olmaktan çıktı. 20. yüzyılın başlarında Tbeti Kilisesi büyük ölçüde yıkılmıştı ve yapı taşları sağa sola saçılmıştı.[4] Aynı yüzyılın ortalarına kadar ayakta duran kilise, 1961'de Şavşat kaymakamının emriyle dinamitler yerleştirilip patlatıldı. Kilise büyük ölçüde yıkıldı ve zarar görmüş olan kubbesi daha sonra çöktü. Bugün kilisenin ayakta duran duvarları da asıl olarak o zaman zarar görmüştür.

Freskler

Tbeti Kilisesi’nin iç mekânında çok sayıda fresk vardı. Bu freskler kilise yıkıntıları arasında bugün de varlığını korumaktadır. Sunağın üstünde İsa’nın freskinin bir parçası bugün de fark edilmektedir. Bu freskin iki yanında melekler ve kerubimler tasvir edilmiştir. Apsis duvarının ortasında yer alan pencerenin iki yanında Meryem Ana ve Yahya Peygamberin tasvirleri vardı. Onların devamında ise Havarilerin tasvirleri yer alıyordu ve bu tasvirin sadece başları günümüze kalmıştır. Apsis alt kaydında geleneğe uygun olarak kilisenin rahipleri tasvir edilmişti. Bu tasvirler günümüze ulaşmasa da Niko Mar’ın notlarından hareketle bu tasvirlerin 19. yüzyılın son çeyreğinde var olduğu bilinmektedir. Niko Mar bir tasvirin yanında Aziz Atanase yazdığını da not etmiştir.

Tbeti Kilisesi, iç mekân. Fotoğraf: Andrey Mihailoviç Pavlinov; 1888.

Tbeti İncilleri

Tbeti Manastırı'nda elyazmasıyla çoğaltılan İncil'ler Tbeti İncilleri olarak adlandırılır. Rusya Ulusal Kütüphanesi Doğu Yazmaları Bölümü’nde muhafaza edilen elyazması Birinci Tbeti İncili 322 yapraktan oluşur. İncil Tbeti Kilisesi’nde 995 yılında Davit Oşkeli ve Arkiposi tarafından kopyalanmıştır. 10. yüzyılda Asomtavruli ve Nushuri denilen Gürcü alfabesiyle kopyalanan bir başka İncil Tiflis’te Korneli Kekelidze Gürcistan Elyazmaları Merkezi’nde bulunmaktadır. 38,5 × 30 cm ebatlarındaki İncil 242 yapraktan oluşur. Aynı merkezde muhafaza edilen bir başka Tbeti İncili 1161-1165 yıllarında kopyalanmıştır. Resimlenmiş olan İncil, 321 yapraktan oluşur.[5]

Efsane

Tbeti Manastırı’nın ana kilisesi olan Tbeti Kilisesi’nin yanında tünel girişini andıran bir çukur vardır. Bunun bir depo olma olasılığına rağmen bu konuda yaygın bir efsane de mevcuttur. Bu efsaneye göre bu tünelle Tbeti Kilisesi’den Satle Kalesi’ne (Şavşat Kalesi) ulaşılıyordu. Düşman Tbeti Manastırı’na saldırdığı zaman din adamları bu gizli tünelden geçip Satle Kalesine sığınıyorlardı.[6]

Kaynakça
  1. "Tibeti Kilisesi - Artvin"
  2. "Tibeti Kilisesi'nde kazılar 4 yıl boyunca sürecek"
  3. Tao-Klarceti - Tarihsel ve Kültürel Anıtlar Kataloğu (Gürcüce), (Editör) Buba Kudava, (Yazarlar) Nestan Bagauri, Zurab Batiaşvili, İrma Beridze, Buba Kudava, Nikoloz Jğenti, Goça Saitidze, Natia Hizanişvili, 2018, Tiflis, s. 166, ISBN 9789941478178.
  4. Zakaria Çiçinadze, Müslüman Gürcüler ve Gürcistan'daki Köyleri (Gürcüce), 1913, Tiflis, s. 180.
  5. Tao-Klarceti - Tarihsel ve Kültürel Anıtlar Kataloğu (Gürcüce), (Editör) Buba Kudava, (Yazarlar) Nestan Bagauri, Zurab Batiaşvili, İrma Beridze, Buba Kudava, Nikoloz Jğenti, Goça Saitidze, Natia Hizanişvili, 2018, Tiflis, s. 166, 415, 425, ISBN 9789941478178.
  6. "Mzia Saganelidze,Tao-Klarcet - Tarih ve Efsaneler (ტაო-კლარჯეთი - ისტორია და ლეგენდები) (Gürcüce)". 16 Ağustos 2019. 15 Ağustos 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Şubat 2021.

Dış bağlantılar
This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.