İnsanlık tarihi

İnsanlık tarihi olarak da bilinen insanlık tarihi, insanlığın geçmişinin tasviridir. Arkeoloji, antropoloji, genetik, dilbilim ve diğer disiplinler ile yazının icadından bu yana, kayıtlı tarih ve ikincil kaynaklar ve araştırmalar yoluyla incelenir.

İnsanlığın yazılı tarihi, Paleolitik Çağ'dan ("Eski Taş Devri") başlayıp, ardından Neolitik Çağ'ın ("Yeni Taş Devri") takip ettiği tarih öncesine dayanıyordu. Neolitik Çağ, Yakın Doğu'nun Bereketli Hilalinde, Tarım devrimi'nin MÖ 10.000 ila 5000 yılları arasında başladığına tanık oldu. Bu dönemde insanlar sistematik bitki ve hayvan yetiştiriciliğine başladı.[1] Tarım ilerledikçe çoğu insan, çiftçi olarak kalıcı yerleşkelerde göçebelikten yerleşik bir yaşam tarzına geçiş yaptı. Çiftçiliğin sağladığı göreceli güvenlik ve artan üretkenlik, toplulukların ulaşımdaki gelişmelerle birlikte giderek daha büyük birimlere genişlemesini sağladı.

Tarih öncesi ya da sonrası fark etmeksizin insanların her zaman güvenilir içme suyu kaynaklarına yakın olmaları gerekiyordu. Yerleşkeler MÖ 4.000 kadar erken bir zamanda İran'da,[2][3][4][5][6] Mezopotamya'da,[7] İndus Nehri vadisinde,[8] Mısır'ın Nil Nehri kıyılarında[9][10] ve Çin'in nehirleri boyunca[11] gelişti. Çiftçilik geliştikçe, tahıl tarımı daha sofistike hale geldi ve yetiştirme mevsimleri arasında yiyecek depolamak için bir iş bölümüne yol açtı. İş bölümleri, boş zamanı olan bir üst sınıfın yükselmesine ve medeniyetin temelini oluşturan şehirlerin gelişmesine yol açtı. İnsan toplumlarının artan karmaşıklığı, muhasebe ve yazı sistemlerini gerekli kıldı.

Medeniyetlerin gelişmesiyle birlikte, antik tarih (yaklaşık MS 500'e kadar uzanan Klasik Çağ dahil "Antik Çağ"[12][13]) imparatorlukların yükselişini ve düşüşüne tanık oldu. Klasik dönem sonrası tarih ("Orta Çağ", MS 500-1500[14]) Hristiyanlığın yükselişine, İslam'ın Altın Çağı'na (c. 750 CE - c. yaklaşık MS 1300) şahit oldu. 15. yüzyılın ortalarında Avrupa'ya taşınabilir tip baskının gelişi,[15] iletişimde devrim yarattı ve bilginin daha geniş bir şekilde yayılmasını kolaylaştırdı, Orta Çağ'ın sonunu hızlandırdı ve Bilim Devrimi'ne öncülük etti. Bazen "Avrupa Çağı ve İslam'ın Barut Çağı" olarak anılan Erken Modern Dönem,[16] 1500'den 1800'e kadar[17] Aydınlanma Çağı ve Keşif Çağı'nı içeriyordu. 18. yüzyıla gelindiğinde bilgi ve teknoloji birikimi, Sanayi Devrimi'ni meydana getiren kritik bir yoğunluğa ulaşmış[18] ve 1800'lü yıllarda başlayan ve günümüze kadar devam eden Geç Modern Dönemi başlatmıştır.[14]

Dünya nüfusu, MÖ 10.000 - MS 2.000 (dikey nüfus ölçeği logaritmiktir)

Bu (tarihi Antik Çağ, Post-Klasik, Erken Modern ve Geç Modern dönemlere ayıran) tarihsel dönemlendirme planı, Eski Dünya tarihi, özellikle Avrupa ve Akdeniz, için geliştirilmiştir ve en uygun şekilde dönem için geçerlidir. Eski Çin ve eski Hindistan da dahil olmak üzere bu bölgenin dışında, tarihi zaman çizelgeleri farklı şekilde gelişti. Bununla birlikte, 18. yüzyılda, yaygın dünya ticareti ve sömürgeleştirme nedeniyle, çoğu medeniyetin tarihi, küreselleşme olarak bilinen bir süreçle önemli ölçüde iç içe geçmiş hale geldi. Son 250 yılda, nüfus artış oranları, bilgi, teknoloji, iletişim, ticaret, silahların yıkıcılığı ve çevresel bozulma büyük ölçüde hızlandı ve şu anda gezegenin insan topluluklarının karşı karşıya olduğu benzeri görülmemiş fırsatlar ve tehlikeler yarattı.[19]

Prehistorya

İlk insanlar

Genetik ölçümler, Homo sapiens'e öncülük eden maymun soyunun, yaklaşık 4,6 ila 6,2 milyon yıl önce modern insanın yaşayan en yakın akrabaları olan şempanze ve bonobolara öncülük eden soydan ayrıldığını gösteriyor.[20] Anatomik olarak modern insanlar Afrika'da yaklaşık 300.000 yıl önce ortaya çıktı[21] ve davranışsal çağdaşlığa yaklaşık 50.000 yıl önce ulaştı.[22]

Modern insanlar, yaklaşık 60.000 yıl önce Afrika'dan Avrupa ve Asya'nın dondurucu olmayan bölgelerine hızla yayıldı.[23] İnsanoğlunun Kuzey Amerika ve Okyanusya'ya hızla yayılması, bugünün ılıman bölgelerinin son derece misafirperver olmadığı en son buzul çağının zirvesinde gerçekleşti. Yine de insanlar, yaklaşık 12.000 yıl önce, Buz Devri'nin sonunda dünyanın neredeyse tüm buz tutmayan bölgelerini kolonileştirdi.[24] Homo erectus gibi diğer hominidler bin yıldır basit ahşap ve taş aletler kullanıyordu, ancak zaman ilerledikçe aletler çok daha incelikli ve karmaşık hale geldi.

Belki 1.8 milyon yıl kadar önce, ama kesinlikle en az 500.000 yıl önce, insanlar ateş ve yemek pişirmek için ateşi kullanmaya başladı.[25] Ayrıca Paleolitik dönemde dili[26] ve ölülerin sistematik olarak gömülmesi, yaşayanların giyinip süslenmesini içeren kavramsal bir birikim geliştirdiler. Erken sanatsal ifadeye genellikle animizm ve hatta şamanizm olarak yorumlanan bir maneviyatı gösteren, fildişi, taş ve kemikten yapılmış mağara resimleri ve heykeller şeklinde rastlanılabilir.[27] Bu dönemde, tüm insanlar avcı-toplayıcı olarak yaşadılar ve genellikle göçebeydiler.[28] Arkeolojik ve genetik veriler, Paleolitik avcı-toplayıcıların kaynak popülasyonlarının seyrek ağaçlık alanlarda hayatta kaldığını ve yoğun orman örtüsünden kaçınırken yüksek birincil üretkenliğe sahip alanlara dağıldığını göstermektedir.[29]

Medeniyetin yükselişi

MÖ 10.000 civarında başlayan Neolitik Devrim, insan yaşam tarzını temelden değiştiren tarımın ortaya çıkışını gördü. Çiftçilik, Orta Doğu'da yaklaşık MÖ 10.000, şu anda Çin olan bölgede yaklaşık MÖ 7000, İndus Vadisi ve Avrupa'da yaklaşık MÖ 6000 ve Amerika'da MÖ 4000 civarında ortaya çıktı.[30] Buğday ve arpanın ilk mahsul olduğu ve koyun ve keçilerin evcilleştirildiği Orta Doğu'da tahıl mahsullerinin yetiştirilmesi ve hayvanların evcilleştirilmesi MÖ 8500 civarında gerçekleşti.[31] İndus Vadisi'nde, mahsuller, evcil sığırlarla birlikte MÖ 6000 itibariyle yetiştirildi. Çin'deki Sarı Nehir vadisi, yaklaşık MÖ 7000 yılına kadar darı ve diğer tahıl ürünlerini yetiştirdi ancak Yangtze vadisi daha önce, en az MÖ 8000 yılına kadar pirinci evcilleştirdi. Amerika'da ayçiçeği yaklaşık MÖ 4000 itibariyle yetiştirildi ve mısır ile fasulye Orta Amerika'da MÖ 3500'e kadar evcilleştirildi. Patates ilk olarak, lamanın da evcilleştirildiği Güney Amerika'nın And Dağları'nda yetiştirildi.[30] MÖ 6000 yıllarında bakırdan başlayarak metal işleme, ilk olarak aletler ve süs eşyaları için kullanılmıştır. Altın çok geçmeden, asıl kullanım alanı süs eşyası olmak üzere onu takip etti. İnsanların ilk yerleşim yerlerinin çoğunda cevher bulunmadığından, metal cevherlerine duyulan ihtiyaç ticareti teşvik etti. Bakır ve kalay alaşımı olan bronz, ilk olarak MÖ 2500'lü yıllardan beri biliniyordu, ancak çok sonrasına kadar yaygın olarak kullanılmadı.[32]

İlk ön-şehirler MÖ 6000 civarında Eriha ve Çatal Höyük'te boy gösterse de,[33] ilk uygarlıklar ancak Mısır[34] ve Mezopotamya'da[35] MÖ 3000 civarına kadar ortaya çıktı. Bu kültürler; tekerleğin,[36] matematiğin,[37] bronz işçiliğinin, yelkenli teknelerin, çömlek çarkının, dokuma kumaşların ve yazının[38] icadına ve anıtsal yapıların inşasına[39] yol açtı. Bilim adamları günümüzde yazının en az dört eski uygarlıkta bağımsız olarak gelişmiş olabileceğini kabul ediyor: Mezopotamya (MÖ 3400 ile 3100 arasında), Mısır (MÖ 3250 civarında),[40][41] Çin (MÖ 2000),[42] ve alçak Mezoamerika (MÖ 650'ye itibariyle).[43]

Modern tarih

Kaynakça

• Abernethy, David B. (2000). The Dynamics of Global Dominance : European Overseas Empires, 1415–1980. New Haven, CT: Yale University Press. ISBN 978-0-300-09314-8.
• Allchin, Bridget; Allchin, Raymond (1997). Origins of a Civilization: The Prehistory and Early Archaeology of South Asia. New Delhi: Viking. ISBN 978-0-670-87713-3.
• Allen, James P. (2007-08-30). Manuelian, Peter D. (Ed.). The Ancient Egyptian Pyramid Texts. Society of Biblical Literature. s. 1. ISBN 978-1-58983-678-5.
• Allison, Graham, "The Myth of the Liberal Order: From Historical Accident to Conventional Wisdom", Foreign Affairs, vol. 97, no. 4 (Temmuz–Ağustos 2018), ss. 124–33.
• Baines, John; Malek, Jaromir (2000). The Cultural Atlas of Ancient Egypt (revised bas.). Facts on File. ISBN 978-0-8160-4036-0.
• Bard, Kathryn A. (2000). "The Emergence of the Egyptian State (c.3200–2686 BC)". Shaw, Ian (Ed.). The Oxford History of Ancient Egypt. Oxford, UK: Oxford University Press. ss. 57–82. ISBN 978-0-19-280458-7.
• Baten, Jörg (2016). "Introduction". Baten, Jörg (Ed.). A History of the Global Economy. From 1500 to the Present. Cambridge University Press. ss. 1–13. ISBN 978-1-107-50718-0.
• Ben-Ami, Shlomo, "Gobalization's Discontents", The Nation, vol. 307, no. 2 (16 / 23 Temmuz 2018), p. 27.
• Bentley, Jerry H.; Ziegler, Herbert F. (2008). Traditions & Encounters: A Global Perspective on the Past: Volume II From 1500 to the Present (Fourth bas.). New York: McGraw Hill. ISBN 978-0-07-333063-1.
• Browning, Christopher R., "The Suffocation of Democracy", The New York Review of Books, vol. LXV, no. 16 (25 Ekim 2018), ss. 14, 16–17.
• Busby, Joshua, "Warming World: Why Climate Change Matters More Than Anything Else", Foreign Affairs, vol. 97, no. 4 (Temmuz–Ağustos 2018), ss. 49–55.
• Buchanan, Robert Angus (1979). "2". History and industrial civilisation. London: Macmillan. ISBN 978-1-349-16128-7.
• Chakrabarti, Dilip K. (2004). "Introduction". Chkrabarti, Dilip K. (Ed.). Indus Civilization Sites in India: New Discoveries. Mumbai: Marg Publications. ss. 7–22. ISBN 978-81-85026-63-3.
• Chen, F. C.; Li, W. H. (2001). "Genomic Divergences Between Humans and Other Hominoids and the Effective Population Size of the Common Ancestor of Humans and Chimpanzees". American Journal of Human Genetics. 68 (2): 444–56. doi:10.1086/318206. PMC 1235277 $2. PMID 11170892.
• Christopher Clark, "'This Is a Reality, Not a Threat'" (review of Lawrence Freedman, The Future of War: A History, Public Affairs, 2018, 376 ss.; and Robert H. Latiff, Future War: Preparing for the New Global Battlefield, Knopf, 2018, 192 ss.), The New York Review of Books, vol. LXV, no. 18 (22 Kasım 2018), ss. 53–54.
• Cockburn, Andrew, "How to Start a Nuclear War: The increasingly direct road to ruin", Harper's, vol. 337, no. 2019 (Ağustos 2018), ss. 51–58.
• Clayton, Julie; Dennis, Carina, (Edl.) (2003). 50 years of DNA. New York: Palgrave Macmillan. s. 95. ISBN 978-1-4039-1479-8.
• Coe, Michael D. (2011). The Maya (8th bas.). New York: Thames & Hudson. ISBN 978-0-500-28902-0.
• Collins, Roger (1999). Early Medieval Europe: 300–1000 (Second bas.). New York: St. Martin's Press. ISBN 978-0-312-21886-7.
• Diamond, Jared (2005). Guns, Germs, and Steel: the Fates of Human Societies. New York: W. W. Norton. ISBN 978-0-393-06131-4.
• Ebrey; Walthall; Palais (2006). East Asia: A Cultural, Social, and Political History. Boston, MA: Houghton Mifflin Harcourt Company. ISBN 978-0-618-13384-0.
• Fagan, Brian M. (2005). Ancient North America: The Archaeology of a Continent (4th bas.). New York: Thames & Hudson Inc. ISBN 978-0-500-28148-2.
• Fasulo, Linda (2015). An Insider's Guide to the UN (3rd bas.). New Haven, CT: Yale University Press. ISBN 978-0-300-20365-3.
• Flournoy, Michèle, and Michael Sulmeyer, "Battlefield Internet: A Plan for Securing Cyberspace", Foreign Affairs, vol. 97, no. 5 (Eylül / Ekim 2018), ss. 40–46.
• Friedman, Thomas L. (2007). The World is Flat: A Brief History of the Twenty-First Century (Further Updated and Expanded bas.). New York: Picador. ISBN 978-0-312-42507-4.
• Gascoigne, Bamber (2003). The Dynasties of China: A History. New York: Carroll & Graf. ISBN 978-1-84119-791-3. Geçersiz |url-erişimi=registration (yardım)
• Gernet, Jacques (1996). A History of Chinese Civilization. Cambridge, UK: Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-49781-7.
• Golden, Peter B. (2011). Central Asia in World History. Oxford, UK: Oxford University Press. ISBN 978-0-19-515947-9.
• Grant, Edward (2006). The Foundations of Modern Science in the Middle Ages: Their Religious, Institutional, and Intellectual Contexts. Cambridge, UK: Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-56762-6.
• Gribbin, John, "Alone in the Milky Way: Why we are probably the only intelligent life in the galaxy", Scientific American, vol. 319, no. 3 (Eylül 2018), ss. 94–99.
• Hart-Davis, Adam, (Ed.) (2012). History: The Definitive Visual Guide. New York: DK Publishing. ISBN 978-0-7566-7609-4.
• Imber, Colin (2002). The Ottoman Empire, 1300–1650: The Structure of Power. New York: Palgrave Macmillan. ISBN 978-0-333-61386-3.
• Johnson, Lonnie R. (1996). Central Europe: Enemies, Neighbors, Friends. New York: Oxford University Press. ISBN 978-0-19-510071-6.
• Kelly, Christopher (2007). The Roman Empire: A Very Short Introduction. Oxford, UK: Oxford University Press. ISBN 978-0-19-280391-7.
• Kim, Jim Yong, "The Human Capital Gap: Getting Governments to Invest in People", Foreign Affairs, vol. 97, no. 4 (Temmuz–Ağustos), ss. 92–101.
• Kornbluh, Karen, "The Internet's Lost Promise and How America Can Restore It", Foreign Affairs, vol. 97, no. 5 (Eylül / Ekim 2018), ss. 33–38.
• Lee, Yun Kuen (2002). "Building the Chronology of Early Chinese History" (PDF). Asian Perspectives. 41 (1): 15–42. doi:10.1353/asi.2002.0006. hdl:10125/17161. ISSN 1535-8283. Bilinmeyen parametre |s2cid= görmezden gelindi (yardım)
• Lewis, Mark Edward (2009). China's Cosmopolitan Empire: The Tang Dynasty. Cambridge, MA: Harvard University Press. ISBN 978-0-674-03306-1.
• Loyn, H. R. (1991). "Empire, Holy Roman". Loyn, H. R. (Ed.). The Middle Ages: A Concise Encyclopedia. London: Thames and Hudson. ss. 122–23. ISBN 978-0-500-27645-7.
• Malley, Robert and Jon Finer, "The Long Shadow of 9/11: How Counterterrorism Warps U.S. Foreign Policy", Foreign Affairs, vol. 97, no. 4 (Temmuz–Ağustos 2018), ss. 58–69.
• Martin, Thomas (2000) [1996]. Ancient Greece: From Prehistoric to Hellenic Times (Revised bas.). New Haven, CT: Yale University Press. ISBN 978-0-300-08493-1.
• McCormick, Thomas J. (1995). America's Half-Century: United States Foreign policy in the Cold War and After. Baltimore, MD: Johns Hopkins University Press. ISBN 978-0-8018-5010-3.
• Bill McKibben, "A Very Grim Forecast" (partly a review of Global Warming of 1.5 [degree] C: an IPCC Special Report by the Intergovernmental Panel on Climate Change. Available at www.ipcc.ch), The New York Review of Books, vol. LXV, no. 18 (22 Kasım 2018), ss. 4, 6, 8.
• McKibben, Bill, "Catastrophic Climate Change", The Nation, vol. 307, no. 2 ( 16/23 Temmuz 2018), ss. 18–20.
• McKibben, Bill, "Life on a Shrinking Planet: With wildfires, heat waves, and rising sea levels, large tracts of the earth are at risk of becoming uninhabitable", The New Yorker, 26 Kasım 2018, ss. 46–55.
• McNeill, William H. (1999) [1967]. A World History (4th bas.). New York: Oxford University Press. ISBN 978-0-19-511616-8.
• McNeill, William H. (1982). The Pursuit of Power: Technology, Armed Force, and Society Since A.D. 1000. Chicago, IL: University of Chicago Press. ISBN 978-0-226-56157-8. Geçersiz |url-erişimi=registration (yardım)
• Mercer, Samuel Alfred Browne (1949). The religion of ancient Egypt. Luzac. s. 259.
• Nilekani, Nandan, "Data to the People: India's Inclusive Internet", Foreign Affairs, vol. 97, no. 5 (Eylül / Ekim 2018), ss. 19–26.
• Price, Simon; Thonemann, Peter (2010). The Birth of Classical Europe: A History from Troy to Augustine. New York: Penguin Books.
• Roberts, J. M.; Westad, Odd Arne (2013). The Penguin History of the World (Sixth bas.). New York: Penguin Books. ISBN 978-1-84614-443-1.
• Shaw, Stanford (1976). History of the Ottoman Empire and Modern Turkey: Volume I: Empire of the Gazis: The Rise and Decline of the Ottoman Empire 1280-1808. Cambridge, UK: Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-29163-7. Geçersiz |url-erişimi=registration (yardım)
• Sherman, Wendy R., "How We Got the Iran Deal: And Why We'll Miss It", Foreign Affairs, vol. 97, no. 5 (Eylül / Ekim 2018), ss. 186–97.
• Singh, Upinder (2008). A History of Ancient and Early Medieval India: From the Stone Age to the 12th Century. Delhi: Pearson Education. ISBN 978-81-317-1120-0.
• Stearns, Peter N.; Langer, William L., (Edl.) (2001). The Encyclopedia of World History: Ancient, Medieval, and Modern, Chronologically Arranged (Sixth bas.). Boston: Houghton Mifflin Company. ISBN 978-0-395-65237-4.
• Stiglitz, Joseph E., "A Rigged Economy: And what we can do about it" (The Science of Inequality), Scientific American, vol. 319, no. 5 (Kasım 2018), ss. 57–61.
• Sullivan, Larry E. (2009). The SAGE glossary of the social and behavioral sciences. Editions SAGE. ISBN 978-1-4129-5143-2.
• Ṭabīb, Rashīd al-Dīn; Faḍlallāh, Rašīd-ad-Dīn; Nishapuri, Zahir al-Din; Nīšāpūrī, Ẓahīr-ad-Dīn (2001). Bosworth, Clifford Edmund (Ed.). The History of the Seljuq Turks from the Jāmiʻ Al-tawārīkh: An Ilkhanid Adaptation of the Saljūq-nāma of Ẓahīr Al-Dīn Nīshāpūrī. Luther, Kenneth Allin tarafından çevrildi. Psychology Press. s. 9. ISBN 0-7007-1342-5. [T]he Turks were illiterate and uncultivated when they arrived in Khurasan and depended on Iranian scribes, poets, jurists, and theologians to man the institution of the Empire.
• Teeple, John B. (2006). Timelines of World History. New York: DK Publishing. ISBN 978-0-7566-1703-5.
• Tudge, Colin (1998). Neanderthals, Bandits and Farmers: How Agriculture Really Began. New Haven, CT: Yale University Press. ISBN 978-0-300-08024-7.
• Varghese, Robin, "Marxist World: What Did You Expect From Capitalism?", Foreign Affairs, vol. 97, no. 4 (Temmuz–Ağustos 2018), ss. 34–42.
• Whitfield, Susan (2004). The Silk Road: Trade, Travel, War, and Faith. Serendia Publications, Inc. ISBN 978-1-932476-13-2. Geçersiz |url-erişimi=registration (yardım)
• Xue, Zongzheng (1992). A History of Turks. Beijing: Chinese Social Sciences Press.

Atıflar

1. Tudge 1998, ss. 30–31.
2. Muscarella, Oscar White (1 Ocak 2013), "Jiroft and "Jiroft-Aratta": A Review Article of Yousef Madjidzadeh, Jiroft: The Earliest Oriental Civilization", Archaeology, Artifacts and Antiquities of the Ancient Near East, BRILL, ss. 485-522, doi:10.1163/9789004236691_016, ISBN 978-90-04-23669-1
3. Muscarella, Oscar White. (2013). Archaeology, artifacts and antiquities of the ancient Near East : sites, cultures, and proveniences. Brill. ISBN 978-90-04-23669-1. OCLC 848917597.
4. Maǧīdzāda, Y. (2003). Jiroft: The earliest oriental civilization. Tehran: Organization of the Ministry of Culture ans Islamic Guidance.
5. People, "New evidence: modern civilization began in Iran", 10 Ağustos 2007, erişimtarihi 1 Ekim 2007
6. Xinhua, "New evidence: modern civilization began in Iran", xinhuanet.com, 10 Ağustos 2007
7. McNeill 1999, ss. 13–15.
8. Chakrabarti 2004, s. 11.
9. Baines & Malek 2000, s. 8.
10. Bard 2000, ss. 64–65.
11. Lee 2002, ss. 15–42.
12. Stearns & Langer 2001, s. 12.
13. Roberts & Westad 2013, s. 161.
14. Stearns & Langer 2001, s. 14.
15. Hart-Davis 2012, s. 63.
16. Roberts & Westad 2013, s. 535.
17. Bentley & Ziegler 2008, s. 595.
18. Roberts & Westad 2013, ss. 712–14.
19. Baten 2016, ss. 1–13.
20. Chen & Li 2001, ss. 444–56.
21. "Homo sapiens". The Smithsonian Institutions's Human Origins Program. Smithsonian Institution. 8 Şubat 2016. 26 Ocak 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Mayıs 2017.
22. Klein, Richard G. (Haziran 1995). "Anatomy, Behavior, and Modern Human Origins". Journal of World Prehistory. 9 (2): 167-98. doi:10.1007/BF02221838. ISSN 0892-7537.
23. Stringer, C. (2012). "Evolution: What Makes a Modern Human". Nature dergisi. 485 (7396): 33-35. Bibcode:2012Natur.485...33S. doi:10.1038/485033a. PMID 22552077.
24. Hart-Davis 2012, ss. 24–29.
25. Hart-Davis 2012, s. 17.
26. Hart-Davis 2012, ss. 20–21.
27. Hart-Davis 2012, ss. 32–33.
28. Hart-Davis 2012, ss. 30–31.
29. Gavashelishvili, Alexander; Tarkhnishvili, David (2016). "Biomes and human distribution during the last ice age". Global Ecology and Biogeography. 25 (5): 563-74. doi:10.1111/geb.12437.
30. Hart-Davis 2012, ss. 36–37.
31. McNeill 1999, s. 11.
32. Hart-Davis 2012, ss. 42–43.
33. McNeill 1999, s. 13.
34. Roberts & Westad 2013.
35. Roberts & Westad 2013, s. 53.
36. Hart-Davis 2012, s. 44.
37. Roberts & Westad 2013, s. 59.
38. McNeill 1999, s. 18.
39. McNeill 1999, s. 16.
40. Regulski, Ilona (2 Mayıs 2016). "The Origins and Early Development of Writing in Egypt" (İngilizce). doi:10.1093/oxfordhb/9780199935413.013.61.
41. Wengrow, David. "The Invention of Writing in Egypt", in Before the Pyramids: Origin of Egyptian Civilization, Oriental Institute, University of Chicago, 2011, ss. 99-103.
42. James Legge, D.D., translator, "The Shoo King, or the Book of Historical Documents, Volume III, Part I, page 12]. Early Chinese Writing", in The World's Writing Systems, ed. Bright and Daniels, p.191
43. Brian M. Fagan, Charlotte Beck, (Ed.) (1996). The Oxford Companion to Archaeology. Oxford University Press. s. 762. ISBN 978-0-19-507618-9.
44. "International Programs - Historical Estimates of World Population - U.S. Census Bureau". United States Census Bureau. Ağustos 2016. 9 Temmuz 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Kasım 2016.