Jeofizik tarihi

Jeofiziğin tarihsel gelişimini iki ana motive edici güc yönlendirmiştir. Bunlardan birincisi, insanlığın bilimsel anlamda Yeryuvarı'nı araştırma "merak"ıdır. İkincisi ise ekonomik ve ticari olarak petrol, madenler, su kaynakları gibi yerküre kaynaklarından "yarar sağlama" ve deprem, yanardağ, tsunami, sel gibi doğal afetlerden "korunma çabası"dır.

Klâsik ve gözlemsel dönem

Yeryuvarı'nın bilimsel bir merak ile anlaşılmasına yönelik ilk çabalar Miletos'da Thales ile görünür. Onun Dünya'nın (Evrenin) ana oluştucu maddesi olarak "Su"yu görmesi ilk bilimsel ve felsefi yaklaşımdır. Daha sonra MÖ 3. yüzyılda Eratosthenes, yerküre'nin çevresini hesaplamıştır.

Aristo'nun Meteorologia, Gaius Plinius Secundus'un Doğa tarihi, Strabon'un Geographika adlı eserlerinde depremlerin oluşum nedenleri ve dünya üzerinde olmuş depremlerin tasvirine yönelik bilgiler vardır. Örneğin Aristo depremlerin "yer içinde sıkışan gazların kasılmaları sonucu oluştuğunu" söyler. Bu görüş neredeyse yeni çağ başlangıcına kadar hakim bir görüş olarak yer alır.

Aletsel ve analitik dönem

Nitel jeofizikten nicel jeofiziğe geçişin ilk ipuçları William Gilbert'in De Magnet (Mıknatıs Üzerine) ve Isaac Newton'un Philosophiæ Naturalis Principia Mathematica (Doğa Felsefesinin Matematiksel İlkeleri) adlı eserinde görülür. Bu deneysel ve matematik analiz daha sonraları jeofiziğin çeşitli alanlarına uygulanır. Örneğin; Pierre Bouguer (1698 – 1758); Alexis-Claude Clairaut (1713 –1765) ve Henry Cavendish (1731-1810) yerin biçimi, yerçekimi alanı ve yoğunluğu konularında; Alexander von Humboldt (1769-1859), Edmond Halley ve Carl Friedrich Gauss yerin manyetik alanı konularında; John Milne (1850-1913) ve Robert Mallet sismoloji konularında öncülük ederler.

20. yüzyıl

20 yüzyıl jeofiziğin bilimsel olarak devrim yaptığı yüzyıldır. Yeriçi fiziği konusunda; Emil Wiechert (1861-1928); Beno Gutenberg (1889-1960); Andrij Mohorovicic (1857-1936); Harold Jeffreys (1891-1989); Inge Lehmann ve Walter Elsaser öncü çalışmalara imza atarlar.

20. yüzyılın ikinci yarısında gelişen levha tektoniği kuramı yerkabuğunun yapısı ve dinamiğinin anlaşılmasında önemli rol oynar. Bu konuda; Alfred Wegener; Beniof (1954) Runcorn (1962), Sykes (1968); Bullard (1969); T. Wilson gibi jeofizikçilerin önemli katkıları görünür.

Jeofiziğin endüstriyel uygulamaları 1920'lerde petrole duyulan büyük talep ile gelişmiştir. Petrol kapanları için yapılan jeofizik araştırmalar ile 1924 yılında Teksas'ta petrol sahası keşfedilmiştir. Daha sonra petrol, maden, yeraltısuları jeofiziği gelişmiş ve bugün arama teknolojisinin olmazsa olmazları haline gelmişlerdir. Ayrıca güvenli yapılaşma ve yerseçimine yönelik jeofizik mühendisliği çalışmaları da deprem zararlarını azaltmada, zemin,deprem ve yapı etkileşimini belirlemede önemli bir gelişim sergilemiştir.

Jeofizik sözcüğünün kökeni

Almanca jeofizik anlamına gelen Geophysik sözcüğü, bilindiği kadarıyla, ilk olarak 1844'te Julius Fröbel [1][2] tarafından kullanılmıştır. O, hocası Christian Friedrich Schönbein'e (1799-1868) yazdığı mektuplarda jeofiziği tartışmıştır. Bununla birlikte basılı olarak jeofizik sözcüğü 1834 ile 1880 yılları arasında görünür. Fröber tarafından yazıldığı sanılan fakat Meyers Grosses Conversationslexikon adlı eserde anonim olarak yazılan ve basılan Geophysik[3] maddesi vardır [4][5]. Carl Friedrich Naumann (1797-1873) Lehrbuch der Geognosie isimli kitabında terimi yeni bir bağlamda kullanmıştır. Naumann jeofiziği sınırlı bir anlamda kullanmıştır. Jeofizik terimi 1860'lar ve 1870'ler boyunca düzensiz olarak görülür.[6] 1863'te Adolph Muhry (1810-1888) sözcüğü meteoroloji ve klimatoloji ile ilişkili olarak kullanır. 1870'lerde, Georg von Neumayer (1826-1909) sözcüğü okyanusları içerecek şekilde ve Ferdinand von Richthofen (1833-1905) katı Yerküre'yi içerecek şekilde kullanır. İngilizcede, Italyanca'da ve büyük olasılıkla diğer dillerde ilişkili terimler vardır. John Herschel 1840'ta "terrestrial physics" sözcüğünü kullanılır.[7] Angelo Secchi (1818-1878), Ernesto Sergent, ve Francesco Denza (1834-1894) ve diğer İtalyanlar "fisica terrestre" terimini tercih ederler. Secchi[8] (1879) ve Sergent[9] (1868) öğrencileri için "physical terrestrial" konuları sunarlar. Denza (1882) özel olarak meteorolojiyi yer fiziğinin bir bölümü olarak tartışır. Türkçede ise "yer fiziği" anlamına gelen "Arz-ı Fizikî" ilk olarak 1920'lerde Kandilli Rasathanesi'nin adında "Arz-ı Fizikî Kandilli Rasathanesi" olarak görülür.[10]

Kaynakça

1. Buntebarth, G. (1981) "Zur Entwicklung des Begriffes Geophysik", Abhandlungen der Braunschwiegischen Wissenschaftlichen Gesellschaft 32, 95-109
2. Beck, H. (1961) Alexander von Humboldt, 2 Vols (Wiesbaden: Steiner)
3. [Anonymous] (1848) &Geophysik', Meyers Grosses Conversationslexikon, 52 Vols (Dresden), Vol. 12, pp. 530ff.
4. Kertz, W. (1979) &Die Entwicklung der Geophysik zur eigenstaKndigen Wissenschaft', Mitteilungen der Gauss-Gesellschaft, No. 16, 41-54.
5. Buntebarth, G. (1981) Zur Entwicklung des Begri!es Geophysik', Abhandlungen der Braunschwiegischen Wissenschaftlichen Gesellschaft 32, 95-109
6. Buntebarth, G. (1981) Zur Entwicklung des Begriffes Geophysik', Abhandlungen der Braunschwiegischen Wissenschaftlichen Gesellschaft 32, 95-109.
7. Herschel, J. (1840) Terrestrial Magnetism', Quarterly Review, 1840. Reprinted in Essays from the Edinburgh and Quarterly Reviews (London: Longman et al.), pp. 63}141
8. Secchi, A. (1879) Lezioni elementari di fisica terrestre: coll'aggiunta di due discorsi sopra la grandezza del creato; opera compilata da scritti inediti (Torino and Rome: Ermanno Loescher)
9. Sergent, E. (1868) Compendio di fisica terrestre e geograxa: ad uso dei giovanetti delle scuole elementari, tecniche e ginnasiali e degli allievi delle scuole popolari e professionali (Milan: Presso Carlo Barbini).
10. Özçep, F., Orbay, N., (2002). Jeofizik ve Tarihsel Gelişimi, İstanbul Universitesi yayınları, Yayın No:4347, 446 Sayfa, İstanbul

Dış bağlantılar

• Jeofizik tarihi9 Nisan 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• AGU Jeofizik Komitesi Tarihi