Kürt edebiyatı

Kürt edebiyatı, (Kürtçe: Wêjeya Kurdî), Kürtçe ile yaratılmış sözlü ve yazılı edebi eserleri kapsayan edebiyat. İslam öncesi Kürt edebiyatına dair hiçbir bilimsel bulgu ve bilgi yoktur. Kürt anlatılarının büyük bir kısmı sözlü şekilde yayılmış ve bu sözlü edebiyat bugün de sürmektedir. 20. yüzyılın başına kadar olan yazılı edebiyat ise şiir şeklindedir. Nesirin gelişmesi ise daha çok politik ve sosyal gelişmeler sayesinde olmuştur. Kürt edebiyatı 20. yüzyıl'da onyıllar süren sınırlamalar ve yasaklamalarla karşılaşmıştır. Avrupa ülkelerine göçün artmasıyla birlikte yüzü kendi topraklarındaki gelişmelere dönük olan yeni bir tür sürgün edebiyatının da geliştiği görülmektedir.[1]

Edebi türler

20. yüzyıla kadar Kürtçe edebiyatı şiire dayanmaktaydı ve diğer Müslüman halklara benzer şekilde Arap vezin ve ifade biçimlerine bağlı kalmıştır. Edebi ürünler daha çok dini kesimler ve sufi tarikatlarıyla sınırlı kalmıştır. Ancak 1920 sonrasında bu klasik şiir biçimine ek olarak değişik edebi türler ortaya çıkmaya başlamıştır. 1920'lerin başında, şiirde klasik biçimi koruyan, fakat politik ve sosyla temaları işleyen klasisizm akımı doğdu. 1930'dan sonra ise Arapça vezin, pençe (beşli) denilen ve o ana kadar sözlü edebiyatta kullanılan vezinle değiştirildi. Aynı dönemde serbest vezin de ortaya çıktı.[2]

Hikâye Kürt edebiyatında 1920'lerin ortalarında ortaya çıktı ve önemli bir adım oldu. Kürt edebiyatında hikâyenin ortaya çıkmasının ilişkin iki hipotez ileri sürülmüştür. Birinci hipoteze hikâye, göre halk masallarının yeni bir türe evrilmesidir.[3] İkinci hipotez ise 19. yüzyılda Avrupa'da ortaya çıkan yazın türlerinin etkisi olduğu şeklindedir.[4][5] Sözlü geleneğe referansta bulunmayan ilk hikâyeler, daha çok sosyal ve politik durumun eleştirisi niteliğindedir. Irak'ta yayınlanan ilk hikâye Cemil Saib'in Le Xewma (Rüyamda) adlı hikâyesidir. Bu hikâye Şeyh Mahmud'un iktidarı sırasındaki (1922) sosyal hayatı anlatır. Hikâye 26.6.1925 tarihli Jiyaname dergisinde yayınlandı. İkinci hikâye ise 1926'da A. Muhtar Caff'la yazılan ve 1970'te yayınlanan, şehir kurumlarının yozlaşmasının bir eleştirisi olan Meseleyi Wijdan (Vicdan Meselesi)'dir.[2]

Buna karşılık 1930'lu yıllarda yazılan hikâyeler, kaynaklarını genellikle folklorik temalarda aramaktaydı. Hem folklorik temaların çekiciliği hem de Arap vezninin bırakılıp gelenksel Kürt veznine geçilmesi bu dönemde gelişen Kürt milliyetçi düşüncesinin bir yansıması olarak değerlendirilmiştir.[2]

Tarihçe

Bilinen ilk Kürt şairleri Abdussamed Babek, Ali Hariri, Melayê Batê, Molla Ahmed-i Cezirî, Faki Tayran ve Ahmed-i Hani'dir. A. Babek 10. A. Hariri 11. yüzyıl, diğerleri ise 15. ve 17. yüzyıl arasında yaşamış ve Kürtçe'nin Kurmanci lehçesiyle yazmışlardır. Bu dönemde Kürtlerin edebi merkezi Botan emirliği ve başkenti Cizre idi.[6] Cizre'nin yanında Süleymaniye ve Senendec şehirleri diğer önemli edebi merkezlerdi. Baban emirliğinin başkenti olan Süleymaniye'de ise Irak Kırmançisi pek gelişmezken, bugün Irak'ta resmî dil olan Sorani lehçesi gelişti. Diğer önemli bir edebiyat dili de Gorani'dir. Gorani'nin hamiliğini Ardalan emirliği ve Senendec yapmıştı. Goran edebiyatı zamanla etkisini yitirdi. Bu edebiyat İran'a çok yakın olması sayesinde Kırmançi etkisinden çok Pers edebi tarzına yakındı.

En iyi bilinen ve yaygın destanlar Meme Alan'ın[7] türküleri ve epik şiirleri ile Siyabend ile Xecê destanıdır. Bu destan ve öyküler dengbejler ve çirokbejler (öykü anlatıcıları) tarafından destanlar, kılamlar, stranlar gibi sözlü ürünlerle bugüne kadar aktarıla gelmiştir.[8]

Osmanlı İmparatorluğunun yıkılması ile Kürtlerin yaşadığı bölgeler birden çok devlet (Türkiye, Irak, İran ve Suriye) arasında paylaşıldı. Kürt edebiyatının gelişmesi Kürdistan'ın her parçasında farklı oldu. Farklı lehçeler konuşulduğu ve farklı alfabeler kullanıldığı için ortak bir dil ve edebiyat gelişmedi. Kürt edebiyatı buna rağmen Avrupa'daki göçmenlerin sınırlı mali desteği ile düzenli şekilde gelişti.

Irak'ta dil ve kültürün gelişebilmesi için daha uygun koşullar bulunduğu için, Kürt edebiyatı bu bölgede daha çok gelişme olanağı buldu. Türkiye Cumhuriyetinin kurulmasından ve yeni Türk politikasından sonra birçok Kürt aydını Irak'a kaçtı. Bu aydınlara Refik Hilmî, Tevfik Wehbî, Pîremêrd ve Mehmed Emin Zeki gibi örnekler verilebilir. Burada 1939 yılında Gelawêj adında bir gazete ortaya çıktı ve modern Kürt nesirinin temelleri atıldı. Gelawêj'in önemli isimleri Aladdin Seccadi, İbrahim Ahmed ve Şakir Fattah'dir. Bugün Güney Kürdistan'daki üniversitelerde Kürt dili ve edebiyatı eğitimi yapılmaktadır.

Sovyetler Birliği'nde yaşayan Kürt yazarlar ise 1930 yılında Erivan'da SSCB hükûmetinin desteği ile latin alfabesinde yayınlanan Riya Teze adında bir gazete çıkardılar.[9] Bu listeye Emînê Evdal, Erebê Şemo ve Hecîyê Cindî'nin kitaplarını da dahil etmek gerekir. Kürt edebiyatı 1960'larda Fêrîkê Ûsiv, Emerîkê Serdar, Wezîrê Eşo, Sîma Semend, Tosnê Reşîd, Ahmedê Hepo ve Ezîzê Îsko gibi yazarlarla en yüksek noktasına ulaşmıştır.

Kürtlerin büyük çoğunluğunun yaşadığı Türkiye'de, onyıllar boyunca süren sınırlamalar ve yasaklar Kürt edebiyatına damga vurdu. Bu yüzden Kürt yazarlar ancak yurtdışında Kürtçe yazabildiler.[10] Fakat Türkiye'nin Avrupa Birliği'ne yakınlaşmasıyla birlikte bu durum belirgin şekilde değişti ve rahatladı. Buna rağmen Türkiye'deki Kürt edebiyatı hala Irak'taki kadar gelişmiş değildir.

Bunların dışında Kürt kökenli olup nesir tarzı ürünleriyle ünlü olan ve Kürtçe değil Arapça, Türkçe ve Farsça yazan yazarlar da vardır. Örneğin Muhittin Zengane, Mahmud Taymur ve Salim Barakat Arapça, Nezir Bülbül Almanca, Ali Eşref Derwişan ve Mansur Yakutî Farsça, Yaşar Kemal, Suzan Samancı ve Bekir Yıldız ise Türkçe eserler vermiştir.

11. ve 18. yüzyıl arası

Kürt tarihine ilişkin en önemli kaynaklardan Bitlisli Şeref Han'ın Şerefname adlı eserinde hiçbir Kürt şairine rastlanmaz. 17. yüzyılda yaşamış olan tanınmış Kürt şairi Ahmed-i Hani ise eserlerinde Ali Hariri (1009-1080), Molla Ahmed-i Cezirî (1570-1640) ve Faki Tayran'dan (1590-1660) bahseder. Sufi olan Ahmed Cezirî ismini memleketi olan Cizre'den almaktadır; nitekim yıllarca Cizre'deki Kızıl Medrese'de (Medresa Sor) ders vermiştir.[11] Divanı, Dîwanî Melayê Cezîrî, bugün hâlâ okunmaktadır ve 100'den fazla şiir, birkaç tane de rubai barındırır. Bugüne ulaşmış tek eseri olan divanı, yoğun Sufi imgeler taşır ve oldukça metafiziksel bir şiir örneği sunar ki şiirleri bu tür (metafiziksel konulu) yazında ünlü olan İranlı şair Hafız'ın eserleriyle karşılaştırılmıştır.[11] Ahmed-i Hani'nin zikrettiği bir diğer isim olan Faki Tayran Ahmed Cezirî ile aynı dönemde yaşamıştır ki bu iki şairin birbirleriyle tanıştığı bilinmekte, Hakkârili olan Faki Tayran'ın Cizre'de Ahmed Cezirî'den ders aldığı düşünülmektedir.[12] Eserlerinde özellikle Kürt folkloründen öğeler ağırlıkta olan Faki Tayran'ın Qewlê Hespê Reş (Siyah Atın Ölümü), Şêxê Senan (Senan Şeyhi) ve Qiseya Bersiyayî (Bersiyay'ın Öyküsü) adındaki eserleri en önemli yapıtlarıdır.[13] Faki Tayran'ın 17. yüzyılda Kürtler ile Safeviler arasında gerçekleşmiş olan Dimdim Savaşı'na dair eseri ise birçoğuna göre bu savaşın ilk edebî anlatısıdır ve bugün hâlen okunan epik bir eserdir.[14] Hanî, Hariri, Cezirî ve Tayran gibi isimleri, Kürt edebiyatının en ünlü eserlerinden olan,[15] Mem ü Zîn ("Mem ve Zin") isimli klasik, epik şiirinin önsözünde zikreden Ahmed-i Hani veya Ehmedê Xanî, Kürt edebiyatı açısından çok önemli bir rol oynamış ve genel kanıya göre eserlerinde Kürt bağımsızlığından bahseden ilk Kürt şairi olmuştur.[16] Şairin ünlü eseri Mem ü Zîn, Mem ile Zîn isimlerindeki iki aşığı konu eden bir mesnevidir ki Sufi öğeler de taşır.

Bunların dışında, dinî bir akım olan Ehl-i Hakk tarafından tercih edilen Gorani dilinde (Goranicede) Kürt edebiyatı açısından önemli birçok eser kaleme alınmıştır. Özellikle bugünkü İran Kürdistanı'nda kalan bölgede etkin olmuş bağımsız Kürt liderleri Goraniceyi öncelemiştirler ki bu da bu dilde edebî eserlerin verilmesine ve bu dilde yazmayı tercih eden şairlerin türemesi yardımcı olmuştur; örnek olarak 14. yüzyılda yaşamış ve bu dilde eserler vermiş Molla Perişan (Mele Perîşan) zikredilebilir.[17] Nitekim bu dil etkinliğini uzun bir süre devam ettirmiş ve örneğin 19. yüzyılda yaşamış olan bir başka şair Molla Abdurrahim Mevlevi (1806–1881) de bu dilde eserler vermiştir. Ayrıca, Batı'da Süleymaniye ve çevresinde de 18. yüzyılla birlikte bölgedeki egemen Kürt siyasi isimlerin teşvikiyle Sorani dilinde edebî bir gelişim ortaya çıkmıştır.[17]

19. ve 20. yüzyıl

19. ve 20. yüzyıllarda Kürt edebiyatı, Kürt dili ile birlikte, özellikle yazılı Kürt edebiyatı, çok büyük bir ilgi ve gelişmeye sahne olmuştur. Bunda 19. yüzyılda temelleri atılan Kürt basınının önemli bir payı vardır.[17] İlk Kürt basın yayını, dergisi, Kürdistan Kahire'de 1898 yılında yayımlanmıştır.[17] Birinci Dünya Savaşı sonrasında Kürtlerin yaşadığı toprakların Türkiye, İran, Irak ve Suriye sınırları içerisinde kalmasıyla birlikte Kürt dili ve edebiyatı farklı bir döneme girmiş ve her Kürt topluluğu içinde bulunduğu ülkedeki eğilimlerden etkilenmiş ve bu etkileşim dile ve edebiyata da yansımıştır. Örneğin Kürtçenin yazımında 1920'lere kadar Arap harfleri tercih edilmişken, 1920'lerle birlikte bölgedeki ülkeler Batıcı politikaları benimsemeye başlayınca, birçok Kürt topluluğu Latin harfleriyle Kürtçeyi yazmaya başlamışlardır.[17][18] Buna verilebilecek bir örnek ise, Celadet Ali Bedirhan tarafından yayımlanmış ve 1932 yılından 1943 yılına kadar toplam 57 adet basılmış olan basılı ilk Kürtçe edebiyat dergisi olarak görülen Hawar dergisinin ilk 23 sayısının hem Latin, hem Arapça harflerle basılıp daha sonra sadece Latin harflerle basılmasıdır.[19] Ek olarak, Kürt edebiyatının bu topraklardaki gelişim süreci ve Kürt edebî eserlerinin ortaya çıkması sıklıkla bu ülkelerdeki azınlık politikalarıyla doğrudan ilgili olmuş; örneğin zaman zaman bu ülkelerde Kürtçenin yasaklanmasıyla birlikte Kürt edebiyatının yavaşladığı, bu tip yasaklamaların kalktığı veya rahatladığı zamanlarda ise hızlı bir şekilde geliştiği ve yeni eserlerin ortaya çıktığı gözlemlenmiştir.[12][17]

20. yüzyılda Irak'ta Abdullah Süleyman (1904-1962) ve İbrahim Ahmed gibi isimler öne çıkarken, Suriye'de İkinci Dünya Savaşı sonrasında Suriye'nin bağımsızlığını almasına dek, başta Emir Celadet Bedirhan ve kardeşi Emir Kâmuran'ın gayretlerinin etkisiyle Kürt edebî faaliyetleri yoğunluğunu korumuştur.[17] İkinci Dünya Savaşı sonrası Suriye'de Kürtlerin haklarının birçoğunu kaybetmesiyle edebî faaliyetler de durma noktasına gelmiştir.[17] Türkiye'de Kürtçe yasağı sebebiyle uzun yıllar Kürt edebiyatında fazla çalışma yapılamamış olsa da, özellikle 90'larda siyasi iradenin Kürtçe üzerindeki yasakları kaldırması ve Kürtçe yayıncılığın rahatlamasıyla birlikte Kürt edebiyatı hızlı bir şekilde gelişmeye başlamıştır.[18] Ayrıca çeşitli baskılar ve ihtilaflar sebebiyle Kürdistan bölgesinden ayrılıp başta Avrupa olmak üzere farklı yerlere göç eden Kürtlerden oluşan Kürt diasporası Kürt edebiyatı açısından 20. yüzyılda birçok önemli başarıya imza atmıştır.[16][17][18] Başta devletin azınlıklara basın ve yayın alanında maddi yardımlarda bulunduğu İsveç olmak üzere birçok Avrupa ve Kuzey Amerika ülkelerinde yaşayan Kürt toplulukları kendi basın yayın kuruluşlarını kurmuşlardır.[17][18] Zaroken Ihsan ("İhsan'ın Çocukları"), Helin ("Yuva"), Gundike Dono ("Dono Köyü") gibi eserleriyle tanınan Mahmut Baksi ve Tu ("Sen"), Mirina Kaleki Rind ("Yaşlı Rind'in Ölümü"), Siya Evine ("Yitik Bir Aşkın Gölgesinde") gibi eserleriyle tanınan Mehmed Uzun gibi tanınmış Kürt yazarları ortaya çıkmış ve örneğin bu iki yazar da İsveç Yazarlar Birliği Yönetim Kurulu'nda yer almışlardır.[17] Çağdaş dönemdeki diğer bazı Kürt yazarlar ise şunlardır: Pîremêrd, Abdulla Goran, Osman Sabri, Şêrko Bêkes, Şeyhmus Dağtekin,Yekta Uzunoğlu[20].

Bazı Kürt yazarları

Kurmanc-î

Soran-î
  • Nali (1800–1873) Matematikçi ve şair,
  • Haci Kadire Koyi (1817–1897)
  • Şeyh Rıza Talabanî (1835–1910)
  • Wefayi (1844–1902)

Goran-î
  • Bassami Kurdi (9. Yüzyıl)
  • Perîşan Dinaveri (14. yüzyıl)
  • Mustefa Basarani (1642-1701)
  • Muhammed Kendulaî (l7. yüzyıl)
  • Hana Kubadi (1700-1759)
  • Muhemmed Zengene Xemnakî Kerkûkî (18. yüzyıl)
  • Mîrza Şafî Dînewerî (18 yüzyıl)
  • Şeyda Hewramî (1784-1852)
  • Ehmed Beg Kumsî (1796-1889)
  • Mesture Erdelan (1805-1848)
  • Abdurrahim Mevlevi (1806-1882)
  • Muhammad Welî Kirmanşahî (ca. 1901)

20. yüzyıl
  • Pîremêrd (Tewfîq Beg Mehmûd Axa) (1868–1950)
  • Celadet Ali Bedirhan (1893 [1897?]-1951)
  • Erebê Şemo/Ereb Şamilov (1897–1978) Ermenistan
  • Cigerxwîn (Sheikmous Hasan)(1903–1984) Mardin doğumlu, İsveç'te öldü
  • Abdulla Goran (1904–1962)
  • Osman Sabri (1905–1993)
  • Nûredîn Zara (1919, Maden -1988, Maden)[22]
  • Qedrî Can (1911, Derik -1972, Şam)[22]
  • Hesenê Qizlcî (1911, Batı Azerbaycan, - 1984 Şubatında tutuklandıktan sonra habersiz)[22]
  • Hemin Mukriyani (1920–1986)
  • Hejar (1920–1990)
  • Husên Arif (1926, Süleymaniye - )[22]
  • Cemal Nebez (1933-)
  • Şêrko Bêkes (1940-2013)
  • Tosinê Reşît (1941, Kûrekend, Ermenistan - )[22]
  • Letîf Helmet (1947-)
  • Ebdulah Peşêw/Abdullah Pashew (1947-)
  • Refîq Sabir (1950-)
  • Hesenê Metê (1957, Ergani - )[22]
  • Fawaz Husên (1953, Suriye - )[22]
  • Fırat Cewerî (1959, Derik - )[22]
  • Renas Jiyan (1974, Kızıltepe - )[22]
  • Ferhad Shakely (1951, Kerkük - )[22]
  • Mehmed Uzun (1953-2007)
  • Mehemed Malmîsanij (1952-)
  • M.Çiya Mazî (1960 - )
  • Ferhad Pîrbal (1961, Erbil - )[22]
  • M. Alî K (1964, Nusaybin - )[22]
  • Helîm Yûsiv (1967, Amudê - )[22]
  • Nezir Bülbül (1970-)
  • Şahînê Bekirê Soreklî (?)[22]
  • Şêrzad Hesen (?)[22]
  • Suzan Samancı 1962 Diyarbekir
  • Mehmet Adal (1988, Derik - )[22]
  • Yekta Uzunoğlu (Geylanî) (1953-) [23]
  • Cemil Turan Bazîdî (Doğubeyazıt-1955)

Ek okuma

Kaynakça
  1. http://www.nasname.com/a/klasik-kurt-edebiyati
  2. Hoşmend Osman, "Kültür ve Politika: Irak'ta Kürt Yayınları(1918-1949), Studia Kurdıca dergisi, 1990 sayı 6
  3. A.Secadi, Dagekani Edebi Kurdi (Kürt Edebi Metinleri), Bağdat, 1977 aktaran Hoşmend Osman, "Kültür ve Politika: Irak'ta Kürt Yayınları (1918-1949), Studia Kurdıca dergisi, 1990 sayı 6
  4. H.Arif, Çiroki Huneri Kurdi (1925-1960), Bağdat, 1977)s. 11 aktaran Hoşmend Osman, "Kültür ve Politika: Irak'ta Kürt Yayınları (1918-1949), Studia Kurdıca dergisi, 1990 sayı 6
  5. M.Xeznedar, "Henne le Şirezkani Defteri Rexnem" (Eleştiri Defterimden Birkaç Not), Defteri Kurdewari, No 3, Bağdat, 1977, s2. aktaran Hoşmend Osman, "Kültür ve Politika: Irak'ta Kürt Yayınları(1918-1949), Studia Kurdıca dergisi, 1990 sayı 6
  6. Uzun, Mehmed (2007) [1992]. Destpêka Edebiyata Kürt [Kürt Edebiyatına Giriş] (5 bas.). İthaki. s. 23. ISBN 9789752732513.
  7. Meme Alan destanı, Roger Lescot derlemesi, Çıma yayıncılık, Türkçe. Kitap Fransızca ve Kürtçe olarak Beyrut'ta da basıldı.
  8. Uzun, s. 42.
  9. "Riya Teze Gazetesi". Dirok.org. 2 Mayıs 2009. 30 Mayıs 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Haziran 2012.
  10. "Kurdish Voices in Diaspora: An Overview on Kurdish Diasporic Literature". Allegra Lab. 24 Ekim 2014. 23 Haziran 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Ağustos 2018.
  11. Kürtlük, Türklük, Alevilik / Etnik ve Dinsel Kimlik Mücadeleleri; Martin van Bruinessen; 2000 İletişim Yayınları ISBN 975-470-798-7
  12. "Kurdish Literature". Kurdish Academy of Language. 16 Ocak 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Aralık 2008.
  13. Ağın, Ömer. "Kürt dili uydurma mıdır?". Kurdistan-Post.com. 25 Eylül 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Aralık 2008.
  14. Hassanpour, Amir. "Dimdim". Iranica. 21 Ocak 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Aralık 2008.
  15. Kemaloğlu, Selah. "Söz ile Yazı Arasında Bir Edebiyat". Yeni Şafak. Erişim tarihi: 31 Aralık 2008.
  16. Ağa, Şeyh, Devlet; Martin van Bruinessen; 2003 İletişim Yayınları ISBN 975-470-941-6
  17. Blau, Joyce. "The Kurdish Language and Literature". 31 Aralık 2008 tarihinde erişilmiştir.
  18. Türkler ve Kürtler Ortadoğu'da İktidar ve İsyan Gelenekleri; Suat Parlar; 2005 Bağdat Yayınları ISBN 975-00194-4-X
  19. Radikal gazetesi Kitap eki, Sayı 38, 28 Ağustos 2009.
  20. http://yektauzunoglu.com/ku/serupel/
  21. http://www.ehlisunnetbuyukleri.com/Islam-Alimleri-Ansiklopedisi/Detay/AHMED-MURSIDI-EFENDI/3725
  22. Muhsin Kızılkaya (derleyen ve çeviren), Sürgüni Göç ve Ölüm - Çağdaş Kürt Edebyatında Seçme Hikâyeler, İletişim Yayınları, 2004, ISBN 975-05-0285-X
  23. http://yektauzunoglu.com/ku/ji-arsive/1985-bi-kurdi-binivisine-hey-le/#iLightbox& 8 Eylül 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.#x5B;gallery_image_1]/2

[19]Firoozeh Papan-Matin. "Beyond Death: The Mystical Teachings of ʻAyn Al-Quḍāt Al-Hamadhānī". p. 97-98 The famous Kurdish medieval bigrapher Abū Al-ʿAbbās Aḥmad ibn al-Khallikān..

This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.