Kürdistan

Kürdistan (Arapça: كردستان Kurdistân; Farsça: کردستان Kordestân; Kürtçe: Kurdistan / کوردستان[1][2][3][4]) Kafkaslar'ın güneyi ve Orta Doğu'da, Ermenistan, Irak, İran, Suriye ve Türkiye'ye ait toprakların bir kısmını kapsayan jeokültürel bölge.[5][6] Siyasi bakımdan özerk, federal bir bölge olarak uluslararası resmî tanınmaya sahip olan tek bölge Irak’ın Kürdistan Bölgesel Yönetimi'dir.[7] Bölgenin kuzeybatı İran’a karşılık gelen kısmı Kürdistan adıyla eyalet statüsündedir. Ayrıca Suriye'de de Kuzey ve Doğu Suriye Özerk Yönetimi tek taraflı olarak ilan edilmiştir.

Divânu Lügati't-Türk’teki harita (11. yüzyıl) Kaşgarlı Mahmud'un çizdiği haritada (1074) Arapçada Kürdlerin Toprağı anlamına gelen Ard'ul Ekrad, Ard'ul Şam (Şam toprağı) ve Ard'ul Irāqayn (Irakı Acemi ve Irakı Arabi) arasında.

Sözlükteki haritanın Türkçeleştirilmiş versiyonu

1893'te II. Abdülhamid döneminde basılmış, Osmanlı Devleti'nin Orta Doğu'daki topraklarını gösteren harita. Haritanın tam ortasında کردستان (Kürdistan) kelimesi bulunmaktadır.

Etimoloji

İran dillerinde "Kürt ülkesi" anlamına gelen Kürdistan, Kurd ve yer, yurt, ülke gibi anlamlar veren -stan (-istan) son ekinden oluşmaktadır. Proto Hint-Avrupa *steh- ("durmak, beklemek") > *steh-no (yer, çevre, yurt, bölge), Proto Hint-İrani *stanam (yer), Proto Arya *ste (durmak, beklemek) olarak tahmin edilen -stan son eki Sanskritçe stha-, Avesta dilinde ve Eski Farsça'da sta- (beklemek, durmak), Farsça ve Kürtçe gibi yeni İrani dillerde ise -stan olarak görülmektedir.[8][9] Antik çağlardan bu yana Kürdistan, farklı çeşitlerde ancak fonetik yapıları açısından aynı anlama gelen isimlerle adlandırılmıştır.

• Ermenice; 'Korchayk
• Latince; Gordyene
• Yunanca; Kordyene

Kurdistan, bölge ismi olarak ilk kez Edessalı Matthias tarafından yazılmış olan Ermeni Kroniki adlı kitapta, bir bölgeyi adlandırmak için kullanılmıştır. Edessa'lı Matthias, Diyarbakır ve Siverek arasında olan bir bölgeyi K'rdstanac olarak tanımlamıştır.[10] Kronik, 952-1136 yılları, üç bölüm olarak anlatıyor.

Kelimenin bugünkü şekli, yazılı kaynaklarda ilk kez 12. yüzyılda Büyük Selçuklu Sultanı Sencer tarafından kurulan, günümüzde İran'ın Hamedan, Kermanşah, Dinaver, Senendec[11] bölgelerini kapsayan eyalet için kullanılmıştır.[12]

Coğrafi konum

1-5 Mart 1921 tarihinde The Sphere gazetesinde yayımlanan ve Ankara Hükûmeti'nin etki alanını gösteren harita. Sağ tarafta Kürdistan olarak adlandırılan kısım görülmektedir.

Kürdistan’ın sabit sınırları yoktur ve kapsadığı topraklar üzerindeki iddialar, grup ve kişilere göre farklılıklar göstermektedir.

Lugât-ı Tarihiyye ve Coğrafiyye’ye göre (1882) Osmanlı Kürdistanı; "Ermenistan, el-Cezîre (Mezopotamya), Irâk-ı Arab (Bağdat'tan Basra'ya kadar olan bölge) ve Acemistan arasındadır. Şehrizor (Kerkük) ve Mûsul vilâyetleriyle Bağdâd vilâyetinin bir kısmını oluşturur. Uzunlukça üç yüz seksen, ence dört yüz kilometre genişliğindedir, yüksek dağları ve verimli vâdîleri içerir."[13] Aynı kaynağa göre, Osmanlı Kürdistanı Sultan 1. Selim zamanında kendi isteğiyle Osmanlı’ya katılmış olup, sadece Diyarbekir tarafı kısmen savaş ile alınmıştır. Lugât-ı Tarihiyye ve Coğrafiyye'ye göre İran Kürdistanı ise; "Acemistanda Azerbâycân (İran'ın kuzeyinde bir eyalet), Irâk-ı Acem (İran'ın batısında merkezi Hemedan olan bölge), Hûzistan (İran'ın güneybatısında bir eyalet) ve Kürdistan-ı Osmânî ile sınırlanmış bir eyâlettir. Uzunluğu üç yüz yetmiş, eni iki yüz yirmi beş kilometre genişliğinde ve dört yüz bin nüfûslu olup merkezi Kirmânşâh'tır."[14]

İlk Türkçe ansiklopedik sözlük sayılan Kamus'ul-Alam'da Kürdistan şu şekilde tarif edilmiştir (1896):

"Kürdistan, Urmiye ve Van göllerinin kıyılarından Kerhe (Kerxe) ve Diyale ırmaklarının kaynaklarına ve Dicle’nin akış yatağına dek uzayıp, kuzeybatıya doğru sınırları Dicle'nin akış yatağını izleyerek, Fırat'ı oluşturan Karasu yatağına ve oradan kuzeye doğru, Aras havzasını Fırat ve Dicle havzasından ayıran su ayırımı çizgisine kadar ulaşır. Bu itibarla, Osmanlı İmparatorluğunda, Musul vilayetinin büyük bölümü, yani Dicle’nin solunda bulunan yerleri ve Van ve Bitlis vilayetleriyle Diyarbekir ve Mamuretulaziz* vilayetlerinin birer parçası ve Dersim sancağı Kürdistan’dan sayılır. İran’da da Kürdistan adıyla bilinen eyaletle Azerbaycan eyaletinin yarısı, yani güneybatı bölümü, Kürdistan’dır. Böylece Kürdistan, kuzeydoğu yönünden Azerbaycan, doğudan Irakı Acemî (Acem Irakı), güneyden Loristan ve Irakı Arabî (Arap Irakı), güneybatı yönünden Mezopotamya, kuzeybatı yönünden de Anatoli ile sınırlıdır."[15]

Evliya Çelebi'nin Seyahatname'sinde de şu şekilde yazılmıştır (17.yüzyıl):

"Kürdistan büyük ülkedir. Bir ucu Erzurum,Van diyarlarından Hakkâri, Cizre, İmadiye, Musul, Şehrizor, Harir, Ardelan, Derne, Derteng'i de içererek Basra Körfezi'ne kadar yetmiş konak mesafe sayılır. Arap Irak'ı ile Osmanlı arasında bu yüksek dağlar içinde altı bin adet Kürt aşireti ve kabilesi güçlü bir sed olmasaydı Acem kavmi için Anadolu'yu istila etmek çok kolay olurdu (...) Ama bu Kürdistan'ın eni, boyu gibi geniş değildir."[16]

Bir görüşe göre, Çaldıran Muharebesi öncesinde bölgedeki nüfusun çoğunluğuna sahip Alevi Türkmenlerin (Kızılbaşlar) katliama uğraması ve pek çoğunun da İran'a göç etmesiyle[17] Osmanlı boşalan bu toprakları Kürt aşiret reislerine vermiş ve sonrasında bölgedeki baskın unsur olarak Kürtler öne çıkmıştır. Feodalizm bölgeye bu süreç sonrasında yavaş yavaş hâkim olmaya başlamıştır. Bölgede kalan Türkmenler yaşamlarını sürdürebilmek için Sünni kimliğine gizlenmişler sonrasında ise kimliklerini yitirerek Kürtleşmişlerdir. Tarihi kayıtlarda Kürdistan'ın Güneybatı İran olarak gösterilmesi, Osmanlı döneminde Güneydoğu Anadolu Bölgesi'ndeki Kürt nüfusunun seyrek oluşu ve yoğun yaşadıkları bölgelerin ise bölgenin çok küçük bir kısmını kapsaması bu görüşü desteklemektedir.[18] Genellikle Toros ve Zağros sıradağları, Mezopotamya düzlükleri, Ermenistan ve eski Vilâyat-ı Sitte (Altı İl)'nin yanı sıra bazı yorumcular bugünkü Ermenistan ve Azerbaycan topraklarının Türkiye ve İran sınırlarına yakın ve Kızıl Kürdistan (Rusça: Красный Курдистан; 1923-1929; Başkent: Laçın) denilen Kürdistan Uyezd (Курдистанский уезд) ve 1930'de Kürdistan Okrug (bugünkü Zengilan ve Cebrail rayonları dahil)'un kurulmuş olduğu bölge Kürdistan'ın parçası olarak sayılır.[12]

Türkiye'nin Güneydoğu ve Doğu Anadolu bölgelerinin bir kısmını, Irak Cumhuriyeti'nin kuzeyini (Kürdistan Bölgesel Yönetimi) ve civarını, İran İslam Cumhuriyeti'ın Kürdistan, Batı Azerbaycan, Kirmanşah ve Hamedan eyaletlerini, Azerbaycan Cumhuriyeti'nin Dağlık Karabağ bölgesini (Laçın, Zengilan, Kubadlı, Kelbecer) ve Suriye'nın kuzeydoğusunu kapsar.

21 Temmuz 1923'te Sovyetler Birliği resmî kararla Azerbaycan Kürtlerine, Ermenistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti ve Dağlık Karabağ Özerk Oblastı arasında o dönem "Abdalyar" adıyla anılan Laçın merkezli bölge verilmesini kararlaştırdı. 19. yüzyılın ikinci yarısında Rus İmparatorluğu'nda yazılan kitaplarda ve masallarında "Kürtlerin yaşadığı alan", "Kürt bölgesi" ve "Kürdistan" adıyla geçen bu bölge Bolşeviklerce ilk defa 1921 yılında resmî olarak Kürdistan adıyla kullanılmıştır ve Sovyet Kürtlerinin yaşam alanı olarak tarif edilmiştir.[19][20][21]

Etnik gruplar

Kürdistan'da başlıcası Kürtler olmak üzere birçok etnik grup yaşamaktadır. Türkmenler, Türkler, Süryaniler ve Ermeniler[12] bunlardan başlıcalarıdır.

Kürdistan'da milli gruplar[22] (1995)	%
Kürt (Zazalar dahil)	85,9%
Türk	5,3%
Arap	3,6%
Azeri	3,1%
Fars	2,9%
Süryani	2,2%
Ermeni	1,5%
Türkmen	1,4%
Diğerleri	4,1%

Bu bölgede yaşayan nüfusun çoğunluğunu Kürt kökenli Türkiye, Irak ve İran vatandaşları oluşturur. I. Dünya Savaşı'ndan sonra müttefik devletler, Sevr Antlaşması'yla bahsi geçen bölgede Kürdistan isimli bir devlet kurulmasını önermişlerdir. Bu fikre Türkiye, Irak, İran ve Suriye karşı çıkmıştır.[6]

Tarihçe

Kürdistanın ilk kez kullanımı resmî kaynaklara göre 1000-1100'lü yıllara rastlar. Dönemin Selçuklu hükümdarı çizdirdiği bir haritada Kürdistan ismini kullanmıştır.

Orta Çağ

İbn Havkal'ın Kürt topraklarını gösteren haritası. (MS. 977)
Cibal'ın Haritası adlı harita (Doğu/Kuzey Mezopotamya Dağları), "Kürtlerin Yaz ve Kış dinlenme yerleri"ni belirtmektedir.

Şeddadiler

Şeddadiler (Arapça: شداديون Shaddādīyūn), 951-1199 yıllarında günümüzde Ermenistan ve Azerbaycan'da, Kura ile Aras nehirleri arasında hüküm sürmüştür.

Mervaniler

Mervaniler (Arapça: مروانيون Marwānīyūn), 984-1026 yılları arasında Kuzey Mezopotamya (bugünkü Irak) ve Ermenistan'da hüküm sürmüştür.

Aisaniler

Ana madde: Aisaniler

Aisaniler Kuzeybatı İran'da 912-961 yılları arasında kurulmuştur.Kapsadiği bölgeler Dinaver,Hamadan,Samghan,Şehrizor ve Azerbaycan'dir.

Revvdadiler

Ana madde: Revvadiler

Revvadiler,Güney Azerbaycan'da 955-1071 yılları arasında hüküm sürmüştür.Önceleri merkezleri Erdebil iken daha sonra Tebriz olmuştur.

Hasnaviler (Hasanveyh Devleti)

Hasneviler ya da Hasanveyhiler (Arapça: حسنويون Hasnawīyūn), 959-1121 yılları arasında bugünkü İran'ın Şehrizor, Dinaver, Hamedan, Nihavend ve Ahvaz bölgelerinde hüküm sürmüştür.

Annaziler (Ben Annaz Devleti)

Annaziler (Arapça: عنازيون 'Annazīyūn), 990-1116 yılları arasında bugünkü İran-Irak sınır bölgesinde Kirmanşah, İlam, Hulvan, Dinaver, Mandali, Şehrizor ve Dakuk civarında hüküm sürmüştür.

Selçuklular

Kürdistan'ı idari bir terim olarak ilk kullanan Selçuk Sultanı Sencer'dir (1117-1157).[23][24] Sencer İran'daki Hamedan şehrinin batısındaki Bahar kalesini merkez alan eyalete Kürdistan adını vermiştir. Bu eyalet Zagros dağlarının doğusunda ve batısında olmak üzere Hamedan, Kirmanşah, Dinever, Sincar ve Şehrizor şehirlerini kapsıyordu. Bu coğrafya I3. yüzyıl kaynaklarında Cibal (İran tarafı) ve Cezire (Diyarbekir) den oluşmaktaydı. 14. yüzyılda Hamdullah Mustafa Kazvini'ye ait Nüzhet'ül Külub adlı eserde Kürdistan 16 kasaba olarak tanımlanmıştır.

Ardelan Prensliği

Ana madde:Ardelan prensliği

Ardelan veya Erdelan,1169-1867 yılları arası hüküm sürmüş merkezli Senendec'tir.

Eyyubiler

Zengiler hükümdarı Nureddin Mahmud'un komutanı Selahaddin Eyyubi tarafından Mısır'da kurulan Eyyubiler (Arapça: أيوبيون Ayyūbīyūn), 1171-1254 yılları arasında (Hama'nın yerel yönetimi olarak 1348'e kadar) hüküm sürmüş ve Kürdistan bölgesine kadar hâkimiyetini genişletmiştir. 1230'da Anadolu Selçuklu sultanı Keykubad komutasındaki Eyyubi ve Selçuklu orduları Yassı Çemen Savaşında Celaleddin Harezmşah'ı yenmiştir.

Luristan Atabeyliği

Ana madde: Hezarhespiler

Luristan Atabeyliği veya Hezarhespan, 1148-1424 yılları arası,günümüz Luristan ve Fars eyaletlerinde hüküm sürmüştür.

Badinan Beyliği

Ana madde: Badinan Beyliği

Badinan veya Bahdinan, 1376-1843 yılları arası hüküm sürmüşlerdir ve merkezli Amediye'dir.

Ziyariler

Ziyariler ya da Zeyariler (Farsça: ﺁﻝ ﺯﯾﺎﺭ ), Hazar Denizinin güney bölgesinde 927 - 1090 yılları arasında hüküm süren bir İrani hanedandır.[25]

Kuzey Kürdistan

1965 nüfus sayımına göre Kürtçe konuşulan iller. Koyu yeşil illerde mutlak çoğunluğun (>%50) dili Kürtçedir; açık yeşil illerde nispi çoğunluğun (<%50) dili Kürtçedir.[26][27]

Kuzey Kürdistan (Kürtçe: Kurdistana Bakurê ya da Bakurê Kurdistanê[28]) veya Türkiye Kürdistanı (Kürtçe: Kurdistana Tirkiyê[29][30]) ya da Kürtlerin yoğun oturduğu coğrafi bölgeler olan ve Türkiye Cumhuriyeti'nin Güneydoğu ve Doğu Anadolu bölgeleri'nin bir kısmını kapsayan bölgeye verilen ad.

Kapsam

Günümüzde Kuzey Kürdistan, Kürtlerin yoğun olarak yaşadığı Türkiye'nin güneydoğusu olarak algılanabilir. Osmanlı döneminde ise Diyar-ı Bekr Vilayeti de Musul Vilayeti gibi Güney Kürdistan olarak da anılmaktaydı. Türkiye, Suriye, İran ve Irak'a uzanan daha geniş Kürdistan adına uyarak irredentistler tarafından gayriresmî olarak bu şekilde adlandırılmaktadır.[31]

19 Temmuz 1987'de Bingöl, Diyarbakır, Elazığ, Hakkâri, Mardin, Siirt, Tunceli ve Van'da Olağanüstü Hal (OHAL) ilan edilmiş, geniş yetkilere sahip olan OHAL Bölge Valiliği atanmış ve Adıyaman, Bitlis ve Muş mücavir il olarak tespit edilmiştir. 1990'da Batman ve Şırnak da il olup OHAL kapsamına alınmıştır.[32] OHAL uygulaması 19 Temmuz 1987'den 30 Temmuz 2002'ye kadar zaman zaman kapsamı genişletilerek 46 kere uzatılmıştır. OHAL 2000 yılından itibaren kademeli olarak kaldırılmaya başlanmıştır. TBMM'nin 19 Haziran 2002 tarihli oturumunda OHAL son kez olmak üzere 30 Temmuz 2002 tarihinden itibaren Diyarbakır ve Şırnak'ta 4 ay daha uzatılmıştır. OHAL uygulaması bu tarihten sonra bir daha uzatılmamış ve sona ermiştir[33]

Osmanlı İmparatorluğu

Osmanlı İmparatorluğu döneminde "Kürdistan", Kürtlerin yaşadığı bölgeyi nitelendirmek için resmî düzeyde kullanılıyordu. Osmanlı padişahlarından I. Süleyman'ın Fransa kralına yolladığı bir mektupta Kürdistan ifadesi geçmektedir. Bu mektupta padişah imparatorluğunun topraklarını sayarken, Kürdistan ismine de yer vermiştir.[34]

Kürdistan'ın Ermenistan'a ilhakı konusu [35], 9 Nisan 1850'de Musul ve Kürdistan vâlîlerine [36] yazılan mektup, 9 Kasım 1822'de yazılan bir tahriratta [37] bahsi geçen Kürdistan Paşaları [38] veya 1847 yılındaki Bedirhan isyanının bastırılmasında yararlık gösterenler için ihdas edilen Kürdistan Madalyası da Kürdistan'ın resmî kullanımının örnekleri olarak verilebilir.

Kürdistan eyaletinin teşkili hakkındaki Sedaret lüzum arizası 20 Cemaziyelevvel 1263 (1846) tarihinde idaresi istisâl edilmiştir.[39]

Osmanlı Dönemi Haritalarında Kürdistan

Örnekleri incelendiğinde Osmanlı dönemi sınırların günümüz Kuzey Kürdistan'ından çok daha küçük olduğu görülür. Zaman içinde sınırlarının batı ve kuzeye doğru genişlediği fark edilebilir.

• 
  1785
• 
  1787
• 
  1791
• 
  1794
• 
  1811
• 
  1813
• 
  1823
• 
  1856
• 
  1861

Babanzade Abdurrahman Paşa İsyanı

1806'da Bağdat Valiliğine yapılan atamadan dolayı Babanzade Abdurrahman Paşa isyan etmiştir.

Mir Muhammed İsyanı

1830'da Soran emiri Mir Muhammed, Osmanlı Devleti'nin Kavalalı Mehmet Ali Paşa tarafından yenilmesinden istifade ederek isyan etmiştir.

Bedirhan İsyanı

II. Mahmud'un kurduğu Sekban-ı Cedid için Kürdistan'da da asker toplanmış ve aşiret reisleri rahatsız olmuştur. 1842'de Bedirhan Bey Kürdistan'ın bağımsızlığını ilan ederek bugünkü Van, Siverek, Viranşehir, Musul ve Urmiye'ye kadar hâkimiyet alanını genişletmiş ve kendi adına para bastırmıştır. Ancak 1847'de yeğeni Yezdan Şer'in ihaneti sonucu Osmanlı tarafından yenilmiştir.

Yezdanşer İsyanı

Osmanlı ile işbirliği yaptığı için Cizre Beyliğine atanan Yezdan Şer, daha geniş haklar istediği halde kabul edilmeyince 1854'te ayaklanmış ve Van ve Bitlis'i kontrol altına alıp Bağdat'a dayanmıştır. Ancak Osmanlı tarafından yenilmiştir.

Evliya Çelebi'nin Kürdistan'daki gezileri

Evliya Çelebi'nin Kürdistan gezi notlarının sadece bazı bölümlerinin nispeten tatmin edici bir örneği basılmıştır, Kürdistan gezi notları ise tamamen bastırılmamıştır. İş Bankası Yayınları tarafından 9 cildi yayınlanan Evliya Çelebi Seyahatnamesi'nde Kürdistan ifadesi kullanılmaktadır.
Evliya Çelebi, yazdığı Seyahatnâmenin 4. cildinde dönemin Kürdistanına ait olan dokuz Vilâyeti saymaktadır.
Bunlar:Erzurum, Van, Hakkâri, Diyarbakır, Cezire, Amediye, Musul, Şehrizor ve Ardalan dır.[40]
Osmanlılar ile Safeviler arasında kızışan rekabet yüzünden Kürdistan ikiye bölünmüştür. 17. yüzyılda Osmanlı topraklarında sadece Dersim, Muş ve Diyarbakır Kürdistan Vilâyetine ait idi.[40]

Kürdistan'da beylikler

• Baban - Bugünkü Irak'ın kuzey bölgesi
• Behdinan - Bugünkü Irak'ın kuzey bölgesi
• Botan - Bugünkü Türkiye'nin güney bölgesi
• Erdelan - Bugünkü İran'ın Kürdistan Eyaleti
• Soran - Bugünkü Irak'ın kuzey bölgesi

Etnik haritalar

• 
  CIA tarafından üretilen, Kürtlerin yerleşim birimleri haritası

Türkiye'de Kürdistan gerekçesiyle meydana gelen olaylar

Bu liste eksiktir, genişleterek yardımcı olabilirsiniz.

Osmanlı döneminde Kürdistan kelimesi kullanıldıysa da Türkiye Cumhuriyeti'nde Maarif Vekaleti'nin yayınladığı 8 Aralık 1925 tarihli "Türk Birliğini Parçalamaya Çalışan Cereyanlar" başlıklı bildiriyle Lâzistan ve diğer bütün etnik takılarla oluşturulan yerel adlar gibi "Kürdistan" da resmî kullanımdan kaldırıldı,[41] söz konusu bölge coğrafi yön isimleriyle (Şark, Doğu, Güneydoğu) adlandırılmaya başlandı. Türkiye'nin yürürlükteki 1982 Anayasası'nda üniter devlet anlayışı gereği Türkiye topraklarında bağımsız bir devlet kurmaya çalışmanın "ülkenin bölünmezliği" ilkesine aykırı olduğu ifade edilir.[42] Bununla birlikte Türkiye'de "Kürdistan" adlandırmalarının kullanımları kısıtlanmıştır.[43][44] Adından Kürdistan ifadesi geçen Kürdistan Komünist Partisi, Türkiye Kürdistan Demokrat Partisi, Kürdistan Sosyalist Partisi ve Kürdistan Özgürlük Partisi'ne Kürdistan ismi geçtiği için Yargıtay Cumhuriyet Başsavcılığı tarafından kapatma davaları açıldı.[45][46][47]

Şeyh Said İsyanı (Genç Hâdisesi)

1925'te Şeyh Said İsyanı olarak adlandırılan Genç Hadisesi meydana gelmiştir.

Ağrı ayaklanmaları

1926-1930 yılları arasında Ağrı Dağı ve civarı ile İran topraklarının da dahil olduğu bir coğrafyada ayaklanmalar devam etmiştir.

Ağrı Cumhuriyeti

Ağrı Cumhuriyeti (Kürtçe: Komara Agiriyê) veya Ağrı Milli Hareketi, Ağrı isyanları sırasında Türkiye'nin kuzeydoğu bölgesinde Hoybun Merkez Komitesi tarafından ilan edilen Kürt yönetimidir.

Türkiye-PKK çatışması

PKK ile Türk Silahlı Kuvvetleri arasında 1984 yılından günümüze kadar süren çatışmalar meydana gelmektedir.

Güney Kürdistan

Irak Kürdistanı ile Kürdistan Bölgesel Yönetimi

Irak Kürdistanı (Kürtçe: كوردستان عێراق) ya da Güney Kürdistan (Kürtçe: باشووری کوردستان Başûrê Kurdistanê), Irak Cumhuriyeti sınırları içinde Kuzey Irak'ta yer alan bölgenin gayriresmî adı.

Genelde Duhok, Süleymaniye, Erbil ve Kerkük illerinin tamamı, Nineve ilinin büyük bir kısımı, Selahaddin ve Diyala illerinin bir kısımını kapsadığı düşünülmektedir. Ayrı olarak da Irak anayasasının 140. Maddesine göre Kerkük'te referandum yapıldıktan sonra Irak Kürdistanı'na bağlanıp bağlanmayacağına karar verilecektir.

Kürdistan Bölgesel Yönetimi

Kürdistan Bölgesel Yönetimi bayrağı. Kürdistan bayrağı olarak da bilinir.

Irak Cumhuriyeti anayasasına göre Kürdistan bölgesi (Kürtçe: هه‌ریمى كوردستان; Herêmî Kurdistan) terimi Irak'ın kuzeyinde bulunan Kürdistan Bölgesel Yönetimi hükûmeti için geçerlidir.

Kuzey Irak'ta İngiliz faaliyetleri ve Kürdistan Krallığı

İngiltere ilk başta ajanı 'Arabistanlı Lawrence' lakaplı T.E.Lawrence'nin tezine uyarak Kuzey Irak'ta tampon bölgesi oluşturmak üzere Şeyh Mahmut Berzenci (Kürtçe: Şêx Mahmûd Berzencî)'nin yönetimini kabul etti. Daha sonra diğer ajanı, 'Irak'ın Taçsız Kraliçesi' lakaplı Gertrude Bell ve Percy Cox'un Churchill'in kararına etkili olmuş ve Kürdistan, Faysal'ın 'Irak Kraliyeti'nin bir parçası olmuştur.

Doğu Kürdistan

İran'da Kürt nüfusun yoğunlaştığı bölgeler

Kürdistan Eyaleti, İran

İran Kürdistanı (Farsça: کردنشین ایران Kordestān-e Īrān Kürtçe: کوردستانی ئران Kurdistanî Îran[48]) ya da Doğu Kürdistan (Rojhilatê Kurdistan[49]) İran'ın kuzeybatısında Irak ve Türkiye sınır bölgelerinde yer alan ve Kürtlerin yoğun olarak oturduğu bölgenin gayriresmî adıdır. Kürdistan adını taşıyan Kürdistan Eyaleti (Farsça: استان کردستان Ostān-e Kordestān)'nin dışında Batı Azerbaycan eyaletinin batı yarısı, İlam eyaletlerinin kuzey yarısı ve Kirmanşah eyaletlerinin tamamını içermektedir. Ayrıca Çahar Mahal ve Bahtiyari eyaleti'nin merkezi, Kürtlerin fazla ikamet etmemesine rağmen Şehrekürd (Farsça: شهرکرد Şahr-e Kord) adlı şehirdir.

Bölgenin nüfusunun çoğunluğunu oluşturan Kürtlerin tahmini sayısı yaklaşık 4 milyondur.[50]

Başlıca şehirleri

Kirmanşah (Kirmaşan) Senendec (Sine) Piranşehr (Xanê) Mahabad (Mehabad)

Sakkez (Seqiz) Sardeşt (Serdeşt) Kamyaran (Kamyaran) Bukan (Bokan)

Marivan (Merîwan) Uşnu (Şino) Divandere (Dîwandere) Pave (Pawe)

Bane (Bane) İlam (Îlam) Bicar (Bîcar) Kurve (Qurwe)

İsmail Ağa "Simko" İsyanı

Mahabad Cumhuriyeti

Mahabad Cumhuriyeti (Kürtçe: كوماری مهاباد; Komarî Mehabad veya كومار کوردستانه مهاباد; Komara Kurdistana Mehabadê, Farsça: جمهوری مهاباد Jomhuri-e Mahābād), Ocak 1946'da Sovyetler Birliği'nin desteğiyle kurulan ve Sovyetler Birliği'nin çekilişiyle aynı yıl içinde yıkılan, Birleşmiş Milletler tarafından tanınmamış Kürt devleti.

Güneybatı Kürdistan

Suriye Kürdistanı ya da Güneybatı Kürdistan (Kürtçe: Başûrê Rojavaya Kurdistanê). Suriye, sınırları içinde ikamet eden Kürtlere 1962 yılından beri vatandaşlık hakkı tanımamaktadır.[51] Aynı zamanda Kürt bölgesini Araplaştırmak için bir Arap Kuşağı inşa etmeye çalışmış ve 1963'te Baas Partisi hükûmeti de "Cezire'nin Araplığını koruma" sloganını kullanarak Araplaştırma politikasını sürdürmüştür.[51]

Kaynakça

1. F.Stark,Rome on the Euprates:The story of a frontier,1966 Sayfa:481 ve 342
2. J. F. Matthews, Political life and culture in late Roman society,Sayfa:304 -1985
3. J. den Boeft,Philological and historical commentary on Ammianus Marcellinus XXIII,Sayfa:299.Bouma Publishers,1998. Sayfa:44
4. An Account of the State of Roman-Catholick Religion, Sir Richard Steele, Published 1715
5. "Kurdistan." Encyclopædia Britannica. 2008. Encyclopædia Britannica Online. 06 Ekim 2008 <http://www.britannica.com/EBchecked/topic/325241/Kurdistan>.
6. Oxford Dictionary of English 2e, Oxford University Press, 2003, "Kurdistan" maddesi
7. Irak Anayasası, 113. madde.
8. "-stan" Online Etymology Dictionary 24 Haziran 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
9. "-sta", An Etymological Dictionary of Astronomy and Astrophysics English-French-Persian 14 Eylül 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
10. Garnik Asatrian: Die Ethnogenese der Kurden und frühe kurdisch-armenische Kontakte, erschienen in Iran & the Caucasus, Vol. 5 (2001), S. 41–74
11. Martin Strohmeier und Lale Yalçın-Heckmann: Die Kurden. 2. Aufl., München 2003, S. 20
12. Kerim Yıldız, Irak Kürtleri, Belge Yayınları, İstanbul, Haziran 2005, ISBN 975-344-329-3, s. 21-22.
13. Ahmet Rifat, Lügât-i Tarihiyye ve Coğrafiyye (Tıpkıbasım- Facsimile), Keygar Neşriyat, Ankara: 2004, c. 6, s. 77. ve ayrıca bkz. 25 Aralık 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
    Orijinal transkripten: "Kürdistan-ı Osmânî: Ermenistan, el-Cezîre, Irâk-ı Arab ve Acemistan beynindedir. Şehrizor ve Mûsul vilâyetleriyle Bağdâd vilâyetinin bir kısmını teşkîl eder. Tûlen üç yüz seksen, arzen dört yüz kilometro ittisa'ında olub mürtefi' dağları ve mahsûldâr vâdîleri hâvîdir..."
14. Ahmet Rifat, Lügât-i Tarihiyye ve Coğrafiyye (Tıpkıbasım- Facsimile), Keygar Neşriyat, Ankara: 2004, c. 6, s. 78. ve ayrıca bkz. 25 Aralık 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
    Orijinal transkirpsiyondan: "Kürdistan-ı Acemî: "Acemistanda Azerbâycân, Irâk-ı Acem, Hûzistan ve Kürdistan-ı Osmânî ile tahdîd olunur bir eyâlettir. Tûlen üç yüz yetmiş, arzen iki yüz yirmi beş kilometro ittisâ'ında ve dört yüz bin nüfûsu hâvî olub makarrı Kirmânşâhdır..."
15. Şemseddin Sami, "Kürdistan" Maddesi, Kamusu'l-Alam, 5.cilt, İstanbul, 1896, s.3840'den sadeleştirerek transkripsiyonunu yapan: M. Emin Bozarslan, Serbestî Dergisi, sayı 1, İstanbul, Kasım 1998, s.43-46 Orijinal transkripsiyondan örnek: "Bu itibarla, Memalik-i Osmaniye'de, Musul vilayetinin kısm-ı azamı, yani Dicle’nin solunda bulunan yerleri ve Van ve Bitlis vilayetleriyle Diyarbekir ve Mamuretulaziz vilayetlerinin birer parçası ve Dersim sancağı Kürdistan’dan ma'dud olduğu gibi, İran’da dahi Kürdistan namıyla marûf eyaletle Azerbaycan eyaletinin nısfı, yani cenub-i garbi kısmı Kürdistan’dır." (Şemseddin Sami, "Kürdistan" Maddesi, Kamusu'l-Alam, 5.cilt, İstanbul, 1896, s.3840)
16. http://www.radikal.com.tr/yazarlar/ayse-hur/turklerin-ve-kurtlerin-kurdistani-1162515/
17. "Tarih ezberlenmesi gereken baş belası bir lise dersi midir?". Milliyet. 14 Ocak 2008. 8 Eylül 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Mart 2012.
18. BUGÜN- Erhan Afyoncu
19. "2894 Nolu Özel Klasör". Azerbaycan Cumhuriyeti Millî Arşiv İdaresi. s. 67.
20. Askerov 2005, s. 48.
21. Babayan, David (8 Aralık 2005). "Красный Курдистан: геополитические аспекты создания и упразднения" (Rusça). Noravank.am. 28 Mayıs 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Mart 2020. В течение всего 1921г. было опубликовано множество материалов о том, что в Красном Курдистане начался страшный голод. Кстати, первое упоминание названия «Курдистан» связано именно с голодом. В мае 1921г. на одной из сессий ЦИК Азербайджана рассматривался вопрос голода в Курдистане. По масштабам голода Курдистан даже сравнивали с Поволжьем. 14 ноября 1921г. председатель Совнаркома Азербайджана Н.Нариманов послал телеграмму Ленину и проинформировал советского вождя о том, что создан Азербайджанский государственный банк. В этой же самой телеграмме Нариманов отметил, что 40 млн рублей направлены на помощь голодающим братского Поволжья и Курдистана в знак пролетарской солидарности. В.Ленин на данную телеграмму отреагировал через три дня и в своем кратком ответном послании охарактеризовал помощь голодающему Поволжью и Курдистану как знак готовности маршировать под знаменем Красного интернационала трудящихся.
22. Ebdulla Xefur (1996). Cugrafyay Kurdistan. APEC, isveç.
23. TBMM Kütüphanesi - Her yönüyle Kürt dosyası(sayfa no: 91) - Abdulhaluk Mehmet Çay
24. (Fransızca) Kendal Nezan, « La genèse du nationalisme kurde», Institut Kurde de Paris, 2000
25. Öztuna, Yılmaz, Devletler ve Hanedanlar, Cilt: I, T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, s. 750
26. Heinz Kloss & Grant McConnel, Linguistic composition of the nations of the world, vol,5, Europe and USSR, Québec, Presses de l'Université Laval, 1984, ISBN 2-7637-7044-4
27. Ahmet Buran Ph.D., Türkiye'de Diller ve Etnik Gruplar, 2012
28. "Nefel". 5 Ocak 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Kasım 2009.
29. Kurmancî, No.19, Summer 1996, Kurdish Institute of Paris.
30. Nefel 13 Ekim 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Jan. 2008
31. "Kurd," Hutchinson Unabridged Encyclopedia including Atlas, 2005.
32. 'OHAL'den 'bu hal'e neler değişti (24 Kasım 2002 tarihli Radikal gazetesi)
33. http://www.cnnturk.com/2010/turkiye/06/24/ohal.neydi/581132.0/index.html
34. http://tr.wikisource.org/wiki/Kanuni_Sultan_S%C3%BCleyman%E2%80%99%C4%B1n_Kral_Fransuva%E2%80%99ya_ferman%C4%B1
35. Kürdistan'ın Ermenistan'a ilhakı konusu
36. Musul ve Kürdistan vâlîlerine mektup
37. TDK 8 Ekim 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. - Tahrirat: resmî bir dairece yazılan yazılar ve mektuplar
38. Belbas Aşireti'nin Erbil ve Civarında İskanları
39. Mehmet Salih Bedir-Han (Haz: Mehmet Uzun ve Rewşen Bedir-Han), Defter-i A'malım - Mehmet Salih Bedir-Han'ın Anıları, Belge Yayınları, İstanbul, 1998, s. 130-135 (Nazım Sevgen, Kürtler, Kürt Beylikleri - Belgelerle Türk Tarih Dergisi, 1977, Ankara.).
40. Kurds, Kurdistan. In: Encyclopaedia of Islam. New Edition.
41. "Maarif Vekaleti, adlarının yasaklanması". 6 Eylül 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Ağustos 2008.
42. "Türkiye Cumhuriyeti 1982 Anayasası". 1 Aralık 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Kasım 2008.
43. Baser, Bahar (2015). Diasporas and Homeland Conflicts: A Comparative Perspective. Ashgate Publishing. s. 63. ISBN 1-4724-2562-6.
44. Akyol, Mustafa (21 Aralık 2017). "'Kürdistan' kavramı Türkiye'de niçin yeniden 'yasak' oldu?". Al-Monitor. 21 Ocak 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Nisan 2020.
45. Günaydın, Abdulhakim (12 Şubat 2019). "Türkiye'deki 3 Kürt partisine kapatma davası". The Independent Türkçe. Erişim tarihi: 3 Nisan 2020.
46. "4 Kürt partisi hakkında kapatma davası". Sputnik. 22 Şubat 2019. 22 Şubat 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Nisan 2020.
47. "Adında Kürdistan Geçen Partilere Kapatma Davası". Bianet. 11 Şubat 2019. 11 Şubat 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Nisan 2020.
48. www.amude.com
49. Gelawej / Kurmanci
50. The Historical Dictionary of Iran, J. Lorentz, 1995, p172.
51. Emir Hasanpur (çev: Cemil Gündoğan), Kürt Diliyle İlgili Devlet Politikaları ve Dil Hakları, Avesta Yayınları, İstanbul, Ocak 1997, ISBN 975-7112-20-8, s. 64.

Dış bağlantılar