Kerim Han Zend

Kerim Han Zend (Farsça: کریم خان زند/ Karim Khān Zand), 1705; Şiraz - 1 Mart 1779; Şiraz) İran'ın hükümdarı ve 1760 - 1779[1] yılları arasında İran'ın fiili Şah'ı ve Zend Hanedanı'nın kurucusu.

Kerim Han Zend Vakil e-Ra'aayaa وکیل الرّعایا
Vekil ür-Reaya
Hüküm süresi	1751-1779
Önce gelen	Şahruh Afşar
Sonra gelen	Muhammed Ali Han Zend
Hanedan	Zend Hanedanı
Babası	Aynak Han Zend
Annesi	Ağabike Hanım
Doğum	22 Mayıs 1705
Ölüm	1 Mart 1779 (73 yaşında) Şiraz
Dini	Şii İslam

Soyu ve Ailesi

Babası, Leklere[2][3][4][5][6][7][8]’e bağlı Zend kabilesinin Zend-i Begîle koluna mensup Înâk Han’dır. Yetişmesi ve kabilenin başına geçmesine kadarki hayatı hakkında bilgi yoktur. Afşarlar tarafından anayurtları olan Zağros dağlık bölgesindeki Hemedan’la İsfahan arasında bulunan Melâyir civarından Kuzey Horasan[9] ’daki Ebîverd’e sürülen Zendler, Nadir Şah’ın öldürülmesinin ardından Kerim Han’ın liderliği ele aldığı sıralarda eski yerlerine dönmüşlerdir.

Hayatı

Başlangıçta Kerim Han ilk karşısına çıkan Bahtiyârîler’le anlaşmış ve İsfahan şehrinde Vali Ebü’l-Feth ve Bahtiyârî Ali Merdan Han ile üçlü bir yönetim kurmuştu. Safevi hanedanına mensup sekiz yaşındaki Ebû Türâb’ın III. İsmail Şah adıyla tahta çıkarılmasını destekleyen Kerim Han üçlü yönetimin bir kumandanı olarak Hemedan’ı zaptetti ve Tahran’a doğru ilerledi. Ancak bu sırada Ali Merdan Han’ın yaptıkları antlaşmaya aykırı davranması üzerine 1751 yılının Ocak ayında İsfahan’a dönerek duruma hâkim oldu. Arkasından da yanında yer alan III. İsmail’e vekâleten yönetimin başına geçti; Zend ileri gelenlerini çeşitli idarî kademelere tayin ederek “vekil” unvanıyla İran ve kuzey ırak bölgelerinin kontrolünü ele geçirdi..[10] Kerim Han’ın önüne çıkan ikinci rakip Kaçarlar’dır. İlk defa onları Gürgan da kuşattığı zaman yardımlarına gelen müttefikleri yüzünden geri çekilmek zorunda kalmıştı. O sıralarda Azerbaycan’daki Galzay Afgan lideri Azad Han’ın topladığı güçlerle bölgeyi hâkimiyeti altına almaya başlaması Kerim Han için yeni bir tehdit oluşturdu; onlarla yaptığı iki çatışmada yenilerek zor durumda kaldı. Azad Han’ın Urmiye’ye dönmesinin ardından Kerim Han’ın İran’da duruma hâkim olabilmesi için önündeki tek engeli teşkil eden Kaçarlar’ı devre dışı bırakması gerekiyordu. Kerim Han Fars bölgesini kontrolünde tutarken rakibi Kaçar Muhammed Hasan Han da Mazenderan ve Gilan’da hâkimiyet kurmuştu. Kerim Han Kaçarlar’a karşı harekete geçtiyse de arka arkaya iki ağır yenilgiye uğradı ve Şiraz’a geri dönmek zorunda kaldı. Bunun üzerine Kaçarlar Şiraz’a girdiler ve oradan da Şiraz’a doğru ilerlediler. Ancak Azerbaycan taraflarında Âzâd Han’ın harekete geçtiğini duyunca tekrar İsfahan’a yöneldiler ve Urmiye’de yaptıkları savaşla Âzâd Han’ın hâkimiyetine son verdiler. Kerim Han onların bu mücadelesinden faydalanarak Şiraz’da otoritesini kuvvetlendirmeye çalıştı. 1758 Martında Kaçar Muhammed Hasan Han bir defa daha Şiraz’ı kuşatma altına aldı. Ancak Kerim Han erzak bakımından iyi hazırlık görmüştü ve ayrıca kaleden yapılan huruc hareketleri Kaçarlar’ı zor durumda bırakıyordu. Kaçar ordusundaki Özbek ve Afgan askerlerinin ayaklanması ise kuşatmanın sonunu getirdi.[10]

1758 yılında Kerim Han’ın ordusu bu defa Kaçarlar’ı ağır bir yenilgiye uğrattı ve Muhammed Hasan Han öldürülerek başı Tahran’a gönderildi. Safevi Hükümdarı III. İsmail’i tekrar kendi yanına alan Kerim Han, Tahran’da yapılan geleneksel Nevruz kutlamaları sırasında Şah III. İsmail’in vekili olduğunu resmen ilân etti ve bundan kısa bir süre sonra da Horasan hariç bütün İran’da hâkimiyet sağladı. Bu arada gerek dışarıda gerekse saray içinde kendisine karşı girişilen hareketlerden zamanında haberdar olarak bunları önledi. 1765’te Şiraz’a yerleşen Kerim Han on dört yıl boyunca burada oturdu ve şehri imar etti. Bugün mevcut tarihî yapıların on altısı onun zamanında inşa edilmiştir; bunların çoğu ad olarak onun bir hanedan kurmasına rağmen vazgeçmediği “vekil” unvanını taşımaktadır: Mescid-i Vekîl, Bâzâr-ı Vekîl ve Hammâm-ı Vekîl gibi.[10]

Kerim Han Zend, İran’da yönetimi ele geçirdikten sonra Basra körfezi çevresinde ticarî kolonileri bulunan İngilizlerle daha yakın ilişki kurdu ve 1763’te İngiliz Doğu Hindistan Şirketi’ne ticarî imtiyazlar veren bir antlaşma imzaladı. Kerim Han’ın Osmanlılar’la olan temasları ise her iki devlet arasında başlangıçta evvelki antlaşmalara bağlı bir nitelik taşıyordu. Önceleri Osmanlı Devleti Kerim Han’a güven duyuyordu; bundan dolayı onun hükümdarlığı I. Abdülhamid tarafından resmen tanınmıştı. Abdülhamid tahta çıktığı zaman (1774) cülûsunu bildirmek üzere ünlü şair Sünbülzâde Vehbî’yi Şiraz’a elçi olarak gönderdi. Ancak Osmanlılar’a bağlı Babanoğulları arasındaki ihtilâf yüzünden ilişkiler bozuldu. 1776’da Kerim Han’ın kardeşi Sâdık Han Basra’yı ele geçirdi. Bunun üzerine aynı yıl İran’a karşı savaş ilân edildi. 1777 Nisan-Mayıs aylarında bir Osmanlı kuvveti İran’a girip Sâdık Han’ı bozguna uğrattı. Bu şekilde sınır boylarında karşılıklı saldırılar başladı. Kerim Han, Osmanlılar’a karşı Ruslarla 1778’de bir ittifak yaptı. Fakat bu ittifak onun ertesi yıl ölümüyle sonuçsuz kaldı. Basra ise ancak Kerim Han’ın vefatından sonra yeniden Osmanlı idaresine alınabildi.[10]

Ölümü

2 Mart 1779 tarihinde attan düşerek öldüğünde yetmiş seksen yaşlarında olan Kerim Han’ın naaşı önce sarayında toprağa verildiyse de daha sonra başka yerlere taşındı; bu yüzden son defa nereye gömüldüğü bilinmemektedir. Halen Şiraz’daki Kal‘a-i Ferheng’de ona ait olduğu söylenen boş bir mezar bulunmaktadır.[10]

Kaynakça

1. Fisher et al. 1991, s. 96.
2. A fourth pretender was Karim Khan, son of Aymak of the Zand, a section of Lak tribe, Sir Percy Molesworth Sykes, A History of Persi, Macmillan and co., limited, 1930, p. 277. 27 Nisan 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
3. One of the contenders for power was Karim Khan Zand, a member of the Lak tribe near Shiraz, William Marsden, Stephen Album, Marsden's Numismata orientalia illustrata, Attic Books, 1977, ISBN 978-0-915018-16-1, p. 158. 24 Nisan 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
4. Karim Khan, the founder of the Zand dynasty of Persia that succeeded the Afsharids, was himself born to a family of these Lak deportees (of the Zand tribe), Mehrdad R. Izady, The Kurds: A Concise Handbook, Taylor & Francis, 1992, ISBN 978-0-8448-1727-9, p. 12. 3 Mayıs 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
5. Kurdish leader, Karim Khan Zand,..., Wadie Jwaideh, The Kurdish National Movement: Its Origins and Development, Syracuse University Press, 2006, ISBN 978-0-8156-3093-7, p. 17. 20 Mayıs 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
6. Lokman I. Meho, Kelly L. Maglaughlin, Kurdish Culture and Society: An Annotated Bibliography, Greenwood Publishing Group, 2001. ISBN 978-0-313-31543-5, p. 308. 10 Haziran 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
7. ...the bulk of the evidence points to their being one of the northern Lur or Lak tribes, who may originally have been immigrants of Kurdish origin., Peter Avery, William Bayne Fisher, Gavin Hambly, Charles Melville (ed.), The Cambridge History of Iran: From Nadir Shah to the Islamic Republic, Cambridge University Press, 1991, ISBN 978-0-521-20095-0, p. 64. 24 Haziran 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
8. Jwaideh, Wadie (2006). The Kurdish national movement: its origins and development. 20 Mayıs 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Mart 2017.
9. Perry 2011, ss. 561-564.
10. "Arşivlenmiş kopya". 27 Mart 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Mart 2017.