Özbekler

Özbekler (Özbekçe: Oʻzbeklar), Batı Türkistan'da Harezm'den Fergana'ya kadar uzanan bölgede yaşayan ve Orta Asya'daki en kalabalık Türk halkıdır. Özbeklerle ilgili tarihî kaynaklarda Türk ve Sart şeklinde adlandırıldıkları da görülmektedir.[11]

Özbekler

Önemli nüfusa sahip bölgeler
Özbekistan	26.125.209(2016)[1]
Afganistan	2.930.791(2015)[2]
Tacikistan	1.046.647(2010)[3]
Kırgızistan	836.065(2014)[4]
Kazakistan	509.153(2015)[5]
Türkmenistan	275.565(2012)[6]
Rusya	289.862(2010)[7]
Suudi Arabistan	300.000-400.000
Pakistan	70.000[8]
Türkiye	45.000[9]
Çin	10.582[10]
Diller
Özbekçe (Çin'de Kazakça ve Uygurca)
Din
Sünni İslam

Özbekistan'da 26 milyon, Afganistan'da 3 milyon, Tacikistan'da 1 milyon Özbek bulunmaktadır. Bundan başka Kırgızistan'da, Kazakistan'da ve Çin'in Sincan Uygur Özerk Bölgesi'nde Hükûmet tarafından resmî olarak tanınmış bir Özbek azınlığı vardır. Dünya'da toplam 32 milyon civarı Özbek'in olduğu tahmin edilmektedir.

Bugünkü Özbekler, 16. yüzyılda oluşmuş bir Türk halkıdır.

Özbek ulusu ilk olarak Cengiz Han'ın torunu Şiban'ın soyundan gelen Ebü'l-Hayr Han'ın önderliğinde Deşt-i Kıpçak'taki çeşitli Türk boyları ve kabilelerinin Özbek/Şeybani Hanlığı etrafında örgütlenmesiyle oluşmuştur. Hanlık, Ebü'l-Hayr Han'ın vefatından sonra bir süre karışıklık içinde kalmış ve Özbekler dağılmışlardır[12]. Torunu ve Şah Budak’ın oğlu Şeybani Han, dağınık haldeki Özbekleri birleştirmiş ve seferler düzenlemiştir. Timurlu devletindeki taht kavgalarından yararlanan Şeybani Han, Maveraünnehir ile Harezm'i ele geçirip, Timurlu Devletini yıkmış ve Hanlığın başkentini Buhara'ya taşımıştır[13]. Bundan sonra Timurlu halkıda Özbek ulusuna girmiş ve Deşt-i Kıpçak'tan gelen bu göçebe Özbekler Timurlu topraklarına yerleşmiştir, bu iki Türk toplulugunun kültürel etkileşimiyle günümüzdeki Özbekler teşkil olmuştur[14].

Özbek ismi ise, Altınorda hanı olan Özbek Han'dan gelmektedir[15].

Türkiye'de Özbekler cüzi oranda olsa da geçmişten bugüne dek yaşamışlardır.

Türkiye'ye ilk gelen Özbek topluluğu Rus Çarlıgı'nın baskıları sonucu 1920 ve 1923 yılları arsında gelenlerdir. Daha sonra Sovyetler'in işgali sonucu Özbekistan'dan Afganistan'a gitmek zorunda kalan Özbekler 1950 ve 1954 yıllarında arasında Türkiye'ye gelip Adana'nın Yüregir ilçesine yerleşmişlerdir[16]. Daha sonra Adana'dan Konya'nın Kulu, Akşehir ve Cihanbeyli ilçelerine yerleşenler de olmuştur. Bu Özbekler arasında Basmacı Hareketi'nin kumandanlarından Korbaşı Şir Muhammed Bek'te vardır[17].

Türkiye'ye en son olarak topluluk haline gelen Özbekler ise Özbekistandan Afganistana göçüp yerleşen ve Afganistanın yerleşik Özbeklerindendir. Bu Özbekler 1979 yılında SSCB'nin Afganistan'ı işgal etmesiyle, yoksulluk ve çocuklarını korumak gibi nedenlerle Pakistan'a göç etmek zorunda kalmışlardır. Daha sonra oradan Türkiye'ye devlet tarafından getirilmiş ve Türkiye'nin çeşitli bölgelerine yerleşmişlerdir. Bu Özbekler şu anda Hatay'ın Ovakent beldesinde ve Şanlıurfa’nın Ceylanpınar ilçesinin Evrenpaşa köyünde yaşamlarını sürdürüyorlar[18][19].

Sovyetler birliğinin dağılması sonucunda Bağımsızlığını kazanan Özbekistan ile Türkiye'nin karşılıklı ilişkilerinin başlaması Ticari, eğitim, sanat, kültür gibi birçok alanda yapılan anlaşmalar, Misafir öğrenciler, devlet görevlileri, işçiler olarak ve yaşamaları bir kısmının Türk vatandaşlığı alıp yerleşmesi sonucunda önemli sayıda Özbekistan vatandaşıda Türkiye'ye yerleşmiştir.

Türkiye'de yaşayan önemli Özbek asıllı Türkler de vardır. Ünlü tenisçi Marsel İlhan dünyada ilk 100'e giren Özbek asıllı tenisçidir. Bununla beraber ünlü Türk istihbaratçı ve sovyetolog Enver Altaylı da Özbek asıllıdır. İstiklal marşı yazarımız Mehmet Akif Ersoy da anne tarafından Özbek kökenlidir.

Çin Özbekleri

Özbekler, Sincan Uygur Özerk Bölgesi'ndeki farklı azınlık gruplarından biridir. Bu, CIA'nin 1967 yılında Çin hakkında hazırladığı etnikdilsel haritada Sincan'ı gösteren kısımdır. Özbekçenin konuşulduğu bölgeler "5" rakamıyla gösterilir.

Çin Hükümeti, Çin sınırları içerisinde yaşayan etnik Özbekleri resmî olarak ülkenin 55 etnik azınlığından biri olarak tanır. Çin Özbekleri Çincede "Wūzībiékè zú" (Basitleştirilmiş Çince: 乌孜别克族; Geleneksel Çince: 烏孜別克族; "Özbek halkı/milleti") olarak anılır. Aşağıdaki tabloda gösterildiği gibi, 2010 yılı itibarıyla Özbek etnik azınlığına ait 10.600'a yakın Çin vatandaşı vardır; yani etnik Özbekler, Çin'deki 56 resmî olarak tanınmış etnik grubun arasındaki en büyük 49. etnik grubu teşkil ederler. Çin Özbeklerinin neredeyse tümü Sincan Uygur Özerk Bölgesi'nde yaşar. Sincan Özbeklerinin büyük bir kısmı (2015 yılı itibarıyla 4.666 kişi) İli Kazak Özerk İli'ne bağlı Gulca şehrinde yaşar.[20] Sanci Hui Özerk İli'ndeki Mori Kazak Özerk İlçesi'ne bağlı bir etnik belde olan Dànángòu Özbek Beldesi, tüm Çin çapında resmen Özbek azınlığına adanmış tek yerleşimdir.[21] Kaşgar İli, Tarbagatay İli, Urumçi, ve Sincan'ın diğer yerleşimlerinde de Özbek azınlıkları mevcuttur.[22][23]

Çin Özbekleri ağırlıklı olarak İslam dinine mensuplar.[24] Nesiller boyunca bölgedeki Uygurlarla yakın temasta bulundukları için kültürleri Uygurlarınkine çok benzer.[23] Gulca'da 1879 yılında Özbekler tarafından inşa edilmiş "Özbek Camisi" vardır;[21] günümüz "Gulca 5 Nolu Ortaokulu" (伊宁市第五中学) de eskiden bir Özbek okuluymuş, fakat Özbek öğrenci sayısının az olması nedeniyle bu okulun işletmesine son verilmiştir.[21][25]

Çin'de Özbek dili, dil bilimcileri tarafından nesli tükenmeye yakın olan bir dil olarak algılanır.[25] Çin Özbekleri arasında Özbekçeyi hâlen konuşabilen az sayıda yaşlı insan var;[21] bu insanların dışında, Gulca ve Kaşgar'daki Özbekler günlük hayatta Uygurca konuşurken, Mori Kazak Özerk İlçesi'ndeki Özbekler ise Kazakça konuşurlar.[21] Bu durumun bazı olası nedenleri Sincan'daki Özbeklerin sayısının Uygurlar ve Kazaklardan çok daha az olması, Sincan'da (Uygur ve Kazak dillerinden farklı olarak) Özbek dilinin hükûmet, eğitim, medya, işyeri veya yayıncılıkta hiç kullanılmaması,[21] ve Sincan Özbeklerinin yaygın olarak Uygurlar ve Kazaklarla evlenmeleridir.[25]

2010 Yılı Çin Nüfus Sayımı verilerince bölgelerine göre Özbek nüfusu
(Nüfus sayımı sırasındaki nüfus)[10]

Sıra	Bölge	Toplam nüfus	Özbekler
	Ülke toplamı (askerler dahil)	1.335.110.869	10.582
	Ülke toplamı (askerler hariç)	1.332.810.869	10.569
1	Sincan	21.815.815	10.114
2	Zhejiang	54.426.891	86
3	Guangdong	104.320.459	73
4	Pekin	19.612.368	51
5	Hunan	65.700.762	33
6	Tientsin	12.938.693	19
7	Siçuan	80.417.528	17
8	Henan	94.029.939	16
9	Jiangsu	78.660.941	15
10	Kansu	25.575.263	15
11	Şanghay	23.019.196	14
12	Guangşi	46.023.761	13
13	Şantung	95.792.719	13
14	Yünnan	45.966.766	11
15	Fujian	36.894.217	9
16	Hubei	57.237.727	9
17	Jiangxi	44.567.797	9
18	Hebei	71.854.210	7
19	Şensi	37.327.379	7
20	İç Moğolistan	24.706.291	6
21	Heilongjiang	38.313.991	5
22	Liaoning	43.746.323	5
23	Anhui	59.500.468	4
24	Çongçing	28.846.170	4
25	Tibet	3.002.165	4
26	Ningksia	6.301.350	3
27	Şansi	35.712.101	3
28	Çinghay	5.626.723	2
29	Jilin	27.452.815	2
30	Guizhou	34.748.556
31	Hainan	8.671.485
	Askerlik hizmetinde bulunanlar[26]	2.300.000	13

Kaynakça

1. Özbəkistan Dövlətinin Statistika Komitəsi nin resmî bilgilerine göre Özbekistan nüfusunun 81,7% 6 Şubat 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.-ni Özbekler teşkil eder ve 2016'da Özbekistan nüfusu 30 Aralık 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. kişidir. Bu bilgilere göre Özbekistanda tahminen 26 milyon 125 bin 209 Özbek yaşamaktadır.
2. "CIA factbook 2008 - Afghanistan". 20 Eylül 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Haziran 2009.
4. "Arşivlenmiş kopya" (PDF). 6 Şubat 2009 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Kasım 2013.
5. "Ethnic groups in Kazakhstan, official estimation 2010-01-01 based on National Census 2009". 8 Şubat 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Mayıs 2013.
6. "Arşivlenmiş kopya". 6 Ekim 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Kasım 2016.
7. (Rusça) 12 Ekim 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
8. Rhoda Margesson (January 26, 2007). «Afghan Refugees: Current Status and Future Prospects» p.7. Report RL33851, Congressional Research Service.
9. Evrenpaşa Köyü | Güney Türkistan'dan Anadoluya Urfa Ceylanpınar Özbek Türkleri 23 Haziran 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Evrenpasakoyu.wordpress.com. Retrieved on 2013-07-12.
10. "中华人民共和国国家统计局　>>　第六次人口普查数据". stats.gov.cn. 27 Kasım 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Haziran 2020.
11. Qosimjon Sodiqov, Turkiy Til Tarixi, Taşkent, 2009
12. "Semiha Altıer, Semerkand Sarayı'ndan Tarihe Bir Bakış". 25 Mart 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi.
13. "İsmail Aka, Timur ve Devleti" (PDF). 23 Mayıs 2020 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi.
14. "Semerkant Bölgesindeki Özbeklerin Etnik Tarihi". 9 Temmuz 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi.
15. Findley, Carter Vaughn. The Turks in World History, Oxford University Press (2005), p. 104.
16. "Adana'ya Yerleşen Türkistanlılar Özbekler Konuşuldu". 23 Ekim 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi.
17. "Mansurxo'ja Xo'jayev - Shermuhammadbek Qo'rboshi" (PDF). 23 Eylül 2014 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi.
18. "Sınırın Urfalı Özbekleri". 26 Ekim 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi.
19. "Hatay'ın Özbek Kökenli Türkleri". 23 Mayıs 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi.
20. "伊宁市人口民族" [Gulca Şehri'nin milletlerine göre nüfusu] (Çince). Çin Gulca Belediyesi. 21 Ekim 2019. 5 Haziran 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Haziran 2020.
21. 张春海 (Zhāng Chūnhǎi) (18 Mart 2015). "乌孜别克语 "芳踪"已难觅" (Çince). Çin Sosyal Bilimler Akademisi. 17 Şubat 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Haziran 2020.
22. "乌孜别克族 > 概况" [Özbekler > Genel Durum] (Çince). Çin Halk Cumhuriyeti Ulusal Etnik İşler Komisyonu. 18 Haziran 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Haziran 2020.
23. Dillon, Michael (1996). China's Muslims [Çin'in Müslümanları] (İngilizce). Oxford University Press. ISBN 0195875044.
24. "乌孜别克族" [Özbek milleti]. 民族工作大全 (Çince). 国家民委网站. 18 Eylül 2002 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Haziran 2020.
25. 陈宗振 (Chén Zōngzhèn). "制定"拼音方案"势在必行" (Çince). Çin Sosyal Bilimler Akademisi. 19 Şubat 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Haziran 2020.
26. "中国人民解放军现役军人的民族构成" [Çin Halk Kurtuluş Ordusu'nda aktif hizmette bulunan insanların etnik gruplarına göre yapılanması]. 2010 Yılı Çin Nüfus Sayımı (Çince). Çin Ulusal İstatistik Bürosu. 2010. 16 Temmuz 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Haziran 2020.