Dilek kipi

Dilek kipleri veya tasarlama kipleri[1]; Türkçede fiillerin gereklilik, istek, dilek, şart veya emir bildiren hallerinden her biri. Optatif olarak da bilinir. Bu kiplerde "zaman" ifadesi yoktur.[1] Türkçede dört dilek kipi vardır:

• Dilek-şart kipi
• Emir kipi
• Gereklilik kipi
• İstek kipi

Örnekler
dinleyin (emir) okumalıyız (gereklilik) yazayım (istek) düşünsen (dilek-şart)

Fiil çekiminde, dilek kip eklerinden sonra varsa şahıs ekleri gelir.

Dilek-şart kipi

Dilek-şart kipi -se eki ile oluşturulur. Ayrıca Dilek-koşul kipi, şart kipi veya koşul kipi olarak da bilinir.

Dilek-şart kipinin başlıca iki çeşit kullanımı vardır. İlk kullanımda eylemin gerçekleşmesinin bir koşula bağlı olduğunu belirtir. Bu tür kullanımda ek, genellikle yan cümleciğin yükleminde bulunur.

• Biraz daha çalışsan çok başarılı olacaksın.
• Birine sorsak adresi daha kolay bulabiliriz.

Dilek-şart kipi aynı zamanda dilek veya rica belirtmek için kullanılır:

• Yarın sen de bizimle gelsen.
• Keşke bu akşam sinemaya gitsek.
• Aşağıdaki şiirin tüm mısraları dilek belirtir:

Bütün dünya buna inansa

Bir inansa

Hayat bayram olsa

İnsanlar el ele tutuşsa

Birlik olsa

Uzansak sonsuza - Şenay

Dilek-şart eki almış fiil arka arkaya iki kez kullanılırsa "büyük ihtimâlle" veya "sadece" anlamı verir:

• Bu soruyu olsa olsa Mustafa çözer.

Ek-fiilin şartı

Sadece fiillerin dilek-şart kipi vardır. İsim soylu sözcüklerden yüklem yapmak ve onlara şart anlamı katmak için ise "-se" ek-fiili (şart eki) kullanılır:

• Hava soğuksa dışarı çıkmayalım. (ek-fiil. Soğuk sözcüğü isim soyludur.)
• Çok pahalıysa almayalım. (ek-fiil. Pahalı sözcüğü isim soyludur.)
• Havalar ısınsa da pikniğe gidebilsek. (dilek-şart kipi. "Isınmak" fiili ile oluşturulmuştur.)

Bileşik zamanlar

Dilek-şart kipi bileşik zamanlı fiil yapmakta da kullanılır:

• Gelseydi (dilek-şart kipinin hikâyesi)
• Gelseymiş (dilek-şart kipinin rivâyeti)

Dilek-şart kipinin şartı (fiil+se+se) yoktur.[2]

Ek-fiilin şartı da bileşik zamanlı fiil yapmakta kullanılır:

• Geç yatarsak uykumuzu alamayız. (geniş zamanın şartı)
• Kırmızı ışıkta geçersen kazaya neden olabilirsin. (geniş zamanın şartı)
• Ağabeyin uyandıysa çöpü dışarıya çıkarsın. (bilinen geçmiş zamanın şartı)
• Üzümler olgunlaşmışsa toplayalım. (öğrenilen geçmiş zamanın şartı)
• Burak da gelecekse biraz daha bekleyebiliriz. (gelecek zamanın şartı)
• Bu kadar çabuk yoruluyorsan bir doktora görünmelisin. (şimdiki zamanın şartı)

Genellikle hitaplarda kullanılan "gel+se+n+e", "bak+sa+nız+a" gibi kelimelerde emir ve istek arası bir ifade bulunur.[3]

"İse" bağlacı

Dilek-şart kipi, "ise" bağlacı ile karıştırılmamalıdır. Dilek-şart kipi fiillerden sonra gelir. İse bağlacıysa isim soylu sözcüklerden sonra gelir ve "de" bağlacına benzer şekilde ve genellikle "diğerlerinden farklı olarak" anlamında kullanılır:

• Çalışkan arkadaşlarımızın kimi öğretmen, kimi doktor, kimi ise mühendis ol­du. (bağlaç)
• Babam ela, annemse mavi gözlü. (bağlaç)
• Pencereyi açık unutmasam içeriye yağmur girmezdi. (dilek-şart kipi)
• Açsam rüzgara yelkenimi / Dolaşsam ben de deniz deniz -Orhan Veli (dilek-şart kipi)

Yukarıdaki örneklerde görüleceği üzere dilek-şart kipi eki olan -se fiilden ayrı yazılamaz; ise bağlacını ise ayrı bir kelime halinde yazmak mümkündür.

"İse" bağlacı, ek-fiilin şartı ile karıştırılmamalıdır:

• Pencere açıksa, içeri yağmur girebilir. (ek-fiilin şartı)
• Kapıyı çalan annemse, bana haber ver. (ek-fiilin şartı)

Ek-fiilin şartı, "ise" bağlacı gibi ayrı yazılabilir:[4]

• Hava yağmurlu ise dışarı çıkmayalım. (ek-fiilin şartı)
• Yok eğer söyleşecek bir sözümüz yok da bana bir suikast için geldiniz ise, ölüme bir dakika evvel hazır olmaktan başka yapacak bir şeyim yoktur. -Ahmet Mithat (ek fiilin şartı [görülen geçmiş zamanın şartı])
• Mesnevî yer yer uzar olmuş ise / Boş değil, hay huy değil, artmış ise. - Mevlânâ

Emir kipi

Fiilin yapılmasını emretmek amacıyla kullanılır. Kip eki yoktur. Birinci şahıslar (ben ve biz) için çekimi yoktur.[5] İkinci tekil şahıs (sen) için eksiz şekilde (fiil kökü veya gövdesi halinde) kullanılır:[5]

• (Sen) git.

Diğer şahıslar için (siz, o, onlar) çekimli olarak kullanılır:[5]

• (Siz) okuyun.
• (O) yazsın.
• (Onlar) koşsun (veya koşsunlar).

Emir kipinde fiil sonuna şu ekler getirilir:

1. tekil (ben)	2. tekil (sen)	3. tekil (o)	1. çoğul (biz)	2. çoğul (siz)	3. çoğul (onlar)
çekimi yok	eksiz	-sin	çekimi yok	-in	-sin(ler)
-	gel	gelsin	-	gelin	gelsin(ler)

Gereklilik kipi

Gereklilik, tavsiye ve bazen de zorunluluk bildirir. -meli eki ile oluşturulur:

• Hafta sonuna kadar bu kitabı okumalıyım.

	1. tekil (ben)	2. tekil (sen)	3. tekil (o)	1. çoğul (biz)	2. çoğul (siz)	3. çoğul (onlar)
Kip ve şahıs ekleri	-meli+(y)+im	-meli+(s)+in	-meli	-meli+(y)+iz	-meli+siniz	-meli+(ler)
Örnekler	yazmalıyım	yazmalısın	yazmalı	yazmalıyız	yazmalısınız	yazmalı(lar)

İstek kipi

-e ve -a eki ile oluşturulur. Konuşmacı/yazar tarafından kipin kullanıldığı eylemin gerçekleşmesinin arzulandığını belirtir.

• Şoför bey, müsait bir yerde ineyim.
• Sen başarılı olasın diye didiniyorum.
• Biz de sizinle gelelim.

Bazen istekten ziyade niyet veya plan bildirir:

• Şu vazoyu masanın üzerine koyayım.

İstek kipinde fiile -şahıs ekiyle birlikte- şu ekler eklenir:

1. tekil (ben)	2. tekil (sen)	3. tekil (o)	1. çoğul (biz)	2. çoğul (siz)	3. çoğul (onlar)
-e+(y)+im	-e+(s)+in	-e	-e+lim	-e+(s)+in+iz	-e veya -e+ler
geleyim	gelesin	gele	gelelim	gelesiniz	geleler

Türkçenin eski devirlerinde ve modern Türkçede halk ağzında 1. tekil şahsın -e+m, 2. tekil şahsın -e+n ve 1. çoğul şahsın -e+k eki aldığı da görülür.

• Varam ol dosta kul olam hem açıluban gül olam -Yunus Emre

Kaynakça

1. Prof Dr. Muharrem Ergin. Üniversiteler için Türk Dili. sf 296. Bayrak Yayınevi. İstanbul. 2009.
2. Şart bileşik zamanı 10 Mart 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Türkceciler.com. Erişim: 5 Kasım 2012.
3. Prof Dr. Muharrem Ergin. Üniversiteler için Türk Dili. sf 303. Bayrak Yayınevi. İstanbul. 2009.
4. Ankara Üniversitesi Yayınları
5. Emir kipi 16 Mart 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Yenimakale.com. Erişim: 16 Ekim 2012

Ayrıca bakınız

• Haber (bildirme) kipi