Şahıs eki
Şahıs eki veya kişi eki, yüklemin kişisini (özneyi) belirten ek.[1] Fiil kiplerine veya ek-fiillere eklenerek işin veya oluşun kim tarafından gerçekleştirildiğinin anlaşılmasını sağlayan eklerdir.
Türkçedeki şahıs ekleri -m, -im, -n, -in, -sin, -k, -iz, -niz, -iniz, -siniz, -ler ve -sinler'dir. Bunlar büyük ve küçük ünlü uyumlarına uyacak şekilde değişiklik gösterir:
- Duyuyor + um (Birinci tekil şahıs eki -im, şimdiki zaman kipi eki -yor'a uyum sağlamak için -um'a dönüştü.)
Fiil cümlelerinde
Fiil cümleleri, yüklemi bir fiil olan cümlelerdir. Türkçedeki örnek bir fiil çekimi şu şekildedir:
Fiil + Kip eki + (Yardımcı ünsüz) + Şahıs eki öğren + meli + y + im
Örnek çekim tablosu
| 1. tekil şahıs / ben | 2. tekil şahıs / sen | 3. tekil şahıs / o | 1. çoğul şahıs / biz | 2. çoğul şahıs / siz | 3. çoğul şahıs / onlar | |
|---|---|---|---|---|---|---|
| Bilinen geçmiş zaman | geldim | geldin | geldi | geldik | geldiniz | geldi(ler) |
| Öğrenilen geçmiş zaman | gelmişim | gelmişsin | gelmiş | gelmişiz | gelmişsiniz | gelmiş(ler) |
| Şimdiki zaman | geliyorum gelmekteyim | geliyorsun gelmektesin | geliyor gelmekte | geliyoruz gelmekteyiz | geliyorsunuz gelmektesiniz | geliyor(lar) gelmekte(ler) |
| Gelecek zaman | geleceğim | geleceksin | gelecek | geleceğiz | geleceksiniz | gelecek(ler) |
| Geniş zaman | gelirim | gelirsin | gelir | geliriz | gelirsiniz | gelir(ler) |
| Gereklilik | gelmeliyim | gelmelisin | gelmeli | gelmeliyiz | gelmelisiniz | gelmeli(ler) |
| İstek | geleyim | gelesin | gele | gelelim | gelesiniz | gele(ler) |
| Dilek kipi | gelsem | gelsen | gelse | gelsek | gelseniz | gelse(ler) |
| Emir | - | gel | gelsin | - | gelin(iz) | gelsin(ler) |
Yukarıdaki tablodada görüleceği üzere özne 3. tekil şahıs (o) ise yüklem sadece emir kipindeyken şahıs eki alır:
- Dersten sonra sınıfta beklesin. (Emir kipinde şahıs eki var.)
- O yarın bize uğrayacak. (Gelecek zaman kipinde şahıs eki yok.)
1. tekil ve çoğul şahısların (ben ve biz) emir kipinde çekimleri yoktur.
İsim cümlelerinde
İsim cümleleri, yüklemi isim soylu olan cümlelerdir. İsim cümleleri, isim soylu bir sözcüğe (isim, sıfat vs.) -idi, -imiş, -ise ve -dir ek-fiillerinden biri getirilerek oluşturulurlar.
Şahıs ekleri, isim cümlelerinde de yüklemin kişisini (özneyi) işaret ederler. İsim cümlelerinde de, fiil cümlelerinde kullanılan şahıs ekleri kullanılır:
- Bugün çok hastayım(dır). (1. tekil şahıs eki)
- Bu çorak araziyi yeşertenler çalışkan köylülerdi. (3. çoğul şahıs eki)
- Duyduğuma göre bu sınıfın temsilcisi sizmişsiniz. (2. çoğul şahıs eki)[Not 1]
- Elma ne kadar da tatlıymış. (3. tekil şahıs, eki yok)
- Dün çok yorgundum. (1. tekil şahıs eki)
- Bu oda çok aydınlık(tır). (3. tekil şahıs, eki yok)
- Biz oldukça azimli bir milletiz. (1. çoğul şahıs eki)
İsim cümlelerinde kullanılan şahıs ekleri sıklıkla iyelik (sahiplik) ekleri ile karıştırılır:
- Şu çocuk benim öğrencim. (iyelik eki, öğrencinin kime ait olduğunu belirtiyor) (3. tekil şahıs: [O] öğrencim[dir].)
- Ben öğrenciyim. (şahıs eki, özneyi işaret ediyor) (1. tekil şahıs)
- Ben sıkı bir okurum. (şahıs eki) (1. tekil şahıs)
- Şu gördüğün kalabalıktaki herkes benim okurum. (iyelik eki, okurun kime ait olduğunu belirtiyor) (3. çoğul şahıs: [Onlar] okurum[dur] / okur[lar]ım[dır].)
- Soldan birinci kapı senin odan. (iyelik eki)
- Kapının arkasındaki Ali'nin ceketiymiş. (iyelik eki)
Bileşik zamanlı fiillerde
Bileşik zamanlı fiillere şahıs ekleri en sondaki kip ekine uyum sağlayacak şekilde, haber ve dilek kiplerinde olduğu gibi eklenir:
- Bu şarkıyı sen öğretmiştin. (-mişli geçmiş zamanın hikâyesi kipine eklenen 2. tekil şahıs eki)
- Fiyatlar hızla yükseliyormuş. (3. çoğul şahıs ve eksiz. Şimdiki zamanın rivayeti)
Notlar
- Tekil şahısa hitap edilmesine rağmen saygı amacıyla çoğul kullanılmış.
Kaynakça
- "şahıs eki." Gramer Terimleri Sözlüğü. 2003. Türk Dil Kurumu. Erişim: 13 Kasım 2012