I. Mengli Giray

I. Mengli Giray (1445 - 1515, Bahçesaray, Kırım|) 15. yüzyıl sonlarında 1467; 1469-1475 ve 1478-1515) dönemlerinde üç kez Kırım Hanlığı tahtına oturdu.

I. Mengli Giray
Kırım Hanı
Hüküm süresi	1478-1515
Önce gelen	Nur Devlet Giray
Sonra gelen	I. Mehmed Giray
Hüküm süresi	1469-1475
Önce gelen	Nur Devlet Giray
Sonra gelen	Nur Devlet Giray
Hüküm süresi	1467
Önce gelen	Nur Devlet Giray
Sonra gelen	Nur Devlet Giray
Çocukları	I. Mehmed Giray I. Sahib Giray I. Saadet Giray Mubarek Fetih II. Ayşe Hatun
Tam ismi Meñli Giray
Hanedan	Giray Hanedanı
Babası	I. Hacı Giray
Doğum	1445
Ölüm	1515 Bahçesaray

Saltanatı

Mengli Giray I. Hacı Giray'ın altıncı oğludur. Doğum yeri bilinmemektedir. 1465'te ağabeyi Nur Devlet Giray babası I. Hacı Giray’ın ölümü üzerine Kırım Hanlığı tahta geçmiştir. Küçük kardeş olan Mengli Giray ise Kefe'de Cenevizlilere sığınmıştır.

1467'de birkaç ay Nogay Şirin'inin desteği ile ve Altın Orda Devleti'nin aleyhinde olmasına rağmen Kırkyer'de kendini Kırım Hanı olarak ilan ederek Kırım yarımadasını idaresi altına almıştır. Ama hanlığın genel politikasını değiştirip geleneksel müttefik olan Polonya-Litvanya Birliği'ne karşı olarak Rusya ile ittifak yapması hanlığı birçok ileri gelenini kendi aleyhine çevirmiştir. Bunlar ile; diğer Nogay ileri gelenleri ve Altın Orda Devleti'nden de destek ile Nur Devlet Giray hemen 1467 yılı sonlarında Kırım Hanlığını tekrar eline geçirmiştir.

Mengli Giray 1468'de Cenevizlilerin ve Nogay Şirin Beyi Eminek Mirza’nın yardımı ve diğer kabile beylerinin desteği ile 1469'da Kırım Hani oldu. Fakat kardeşleri karşı koydular. Aralarında olan çatışmada Mengli Giray yenildi ve Kefe'ye kaçtı. Cenevizliler tarafından hapse atıldı. Yerine Nur Devlet Han oldu.

Kabile beyleri Fatih Sultan Mehmet'e başvurdular ve yardım istediler. Padişah 1475'te Gedik Ahmet Paşa'nın komutası altında kuvvetli bir deniz filosu gönderdi. Kefe ve diğer sahil şehirler zapt edildi. Mengli Giray serbest bırakıldı. Kırım tahtına geçirildi.

Kazan Hani Seyitahmet Han 1476'da Kırım'ı işgal etti. Mengli Giray Cufut Kale'ye (Kırk Er Kaleye) sığındı. Seyitahmet Han Solhat ve diğer adıyla Salkat/(Eski Kırım) kasabasını yıkıp yerle bir etti. Epeyce insanın ölümüne sebebiyet verdi. Salkat kasabası önemli bir ticaret ve kültür merkezi idi. Havasının ve suyunun latifliği ile meşhurdu. Bir daha kalkınma imkâni bulamadı ve hanlığın merkezi olamadı.

Osmanlı Padişahı Fatih Sultan Mehmet, Seyitahmet Hani Kırım'ı bırakıp gitmeye mecbur etti. Kırım tahtına yeniden Nur Devlet oturtuldu. Mengli Giray tutulup İstanbul'a götürüldü. Bir müddet sonra Şirin Beyi Aminek ve kabile Beyleri Nur Devlet'ten sıkâyet ederek Osmanlı padişahları'na heyet gönderdiler ve Mengli Giray'ı Kırım'a Han olarak göndermesini talep ettiler.

Mengli Giray 1478'de kizi Ayşe Hafsa Sultan ile evli olup damadı olan Yavuz Sultan Selim’in de müdahaleleri ile üçüncü kez Kırım Hani oldu ve aralıksız 1514 yılına kadar hanlık yaptı.

Mengli Giray. hanlığında iç istikrarı sağladıktan sonra. 1484'te Osmanlı Padişahı II. Beyazıt'ın Akkerman seferine 50.000 Kırım süvarisi ile katılarak Kırım Hanlığı'nı ilk defa Osmanlıların fütuhat harekâtına sokmuştur. Kırım süvarileri Akkerman kalesinin zaptında büyük yardım sağladıklarından Osmanlı Padişahı Mengli Giray Hana değerli hediyeler vermiştir. Ayrıca Kırım askerlerinin Tuna nehri boyunda zapt ettikleri Balta, Tombasar, Kavşan kasabaları ile cıvarlarını Kırım Hanlığı'na bırakmıştır.

Mengli Giray, 1502 yılında Saray şehrini zapt ve tahrip etmiştir. Bu hareketiyle Kazan Hanlığı'na zarar vermiştir. Bu hareketi ile Rusya'nın Kazan ve Astrahan üzerindeki rekabetini ve baskısını önlemek istemiştir. Oysa Rusya bu Hanlıklar üzerindeki baskı ve müdahalesini, bundan sonra, daha çok arttırmıştır.

Mengli Giray'ın üvey oğlu ve Kazan Hanlarından Abdüllatif’in kötü idaresinden Kazanlılar Rus Knyazı III. Ivan'a sıkâyette bulunarak azlını istediler. Abdüllatif hanlıktan alınarak Moskova'ya çağrıldı. Buna canı sıkılan Mengli Giray III. Ivan'a sert bir mektup yazıp tutumunu kınadı. Bu olay üzerine Kırım Hanlığı ile Moskova Knyazlığı'nın. arası soğudu. III. Ivan'ın yerine geçen oğlu İV. Vasılı Abdüllatif'i hapisten çıkardı, fakat Kırım'a yollamadı. Mengli Giray'ın karısı Nursultan Bıke oğlu Abdüllatifi görmek için küçük oğlu Sahip Giray ve üç elçi ile birlikte 1508'de Moskova'ya gitti. İV. Vasılı tarafından büyük saygı ile karşılandı. Nursultan Bıke Moskova'da bir ay kaldı. Abdüllatif’in yerine Kazan Hani olarak gönderilmiş olan oğlu Mehmetemin'i görmek için Kazan'a gitti. Kazan'dan dönerken Moskova'ya uğradı ve 6 ay kalarak Kırım'a döndü.

Mengli Giray 1511'de Polonya kralları Yagellonlar ile ittifak anlaşması yaptı. Akrusya ve Ukrayna üzerindeki hâkimiyet iddiasından Polonya lehine vazgeçti. Polonya Kırım Hanlığı'na yılda 15 bin altın vermeyi kabul ve taahhüt etti.

Mengli Giray 1514 yılında öldü. Bahçesaray'da yaptırdığı Zincirli Medrese'nin yanındaki türbesine gömülmüştür.

Osmanlı Devleti'yle ilişkiler

Bazı tarihçilere göre, Osmanlı Devleti 1475 ve 1478 olayları sırasında Hanlığın kendisine tâbi kılmıştır. Diğer bâzı tarihçilere göre de Kırım Hanlığı ile Osmanlı Devleti yâni Fatih Sultan Mehmet ile Mengli Giray bir anlaşma yapmış olmalıdır. Buna göre:

1. Kırım Hanları ancak Cengiz sülalesinden gelen Giraylar soyundan olabilir.
2. Hanları Kırım Kurultayı (Han Divanı) inha eder. Padişah tayin eder.
3. Hanlar Padişah tarafından azledilebilir. fakat idam edilemezler.
4. Padişah Kırım Hanlarını düşmanlarıyla yapacağı savaşlarda yardıma çağırabilir.
5. Kırım Hanları, Osmanlı Devleti'nin onayı olmadan, kendi başlarına düşmanlarıyla barış anlaşması yapabilirler
6. Kırım Hanları hutbelerde kendi adlarını zikrettirirler ve kendi adlarına para basarlar.

Bir müddet sonra hutbelerde padişahların adları da okunmuştur.

Yukarıda adları geçen padişah ile han arasında böyle bir anlaşmanın resmen ve yazılı olarak tespit ve imza edildiği hususunda bir belge henüz ortaya çıkarılmış değildir. Varlığı da bilinmemektedir. Mevcut olsaydı bunun Kırım Kurultayı (Han Divanı) tarafından tasdik edilmiş olması gerekirdi. Bununla beraber, zikredilen maddelerin hükümleri Osmanlı Padişahları ile Kırım Hanları arasında fiilen icra edilmiş ve yürütülmüştür.

Osmanlı Padişahı II. Bayezid saltanatının son yıllarında yaşlanmış olduğundan tahta oğullarından birini geçirmek istedi. Vezirler ve bilhassa baş vezir padişaha yumuşak huylu olan oğlu Şehzade Ahmet’i tavsiye ettiler. Ahmet’in kardeşi Yavuz Sultan Selim bu teklife karşı çıktı ve bir miktar askerle İstanbul’un üzerine yürüdü. Fakat vuku bulan çatışmada yenildi. Kaçıp Kırım'a kayınbabası Mengli Giray'ın yanına geldi. Bunu öğrenen Şehzade Ahmet telaşa düşerek Mengli Giray'a bir mektup gönderdi. Kendisine sığınmış olan kardeşi Yavuz Sultan Selim'i hapsettiği takdirde Kefe'yi ve diğer kale şehirleri Kırım Hanlığı'na bırakacağını bildirdi.

Mengli Giray, mektubu getiren elçiye şu cevabı verdi:

Memleketimize şerefli bir Hanedanın oğlu geldi. Sebep ve maksadı henüz anlayamadım. Ama Rumeli'ye geçmek isterse biz buna nasıl mâni olabiliriz? Hapsetmek kardeşliğe yakışmaz.

Mengli Giray'ın oğlu Mehmed Giray Şehzade Selim'in tutuklanmasını istedi. Mengli Giray buna razı olmadı. Küçük oğlu Saadet Giray'ın ve koruması altında kara yoluyla Rumeli'ye geçmesini sağladı.

Feodal sisteme dayanan Kırım Hanlığı'nın merkeziyetçi, istikrarlı ve kuvvetli Osmanlı Devleti'nin himayesine girmesi O'nun üç yüz yıldan fazla bir süre ayakta kalmasına imkân vermiştir. Osmanlı İmparatorluğu'nun 18. yüzyıldan itibaren zayıflayarak gerilemesi ve büyüyüp kuvvetlenen Rusya'nın saldırıları karşı duramaması sonunda Kırım Hanlığı da varlığını koruyamamış ve Rus Çarlığının esaretine düşmüştür. Osmanlı Devleti'nin sınırlarından çok uzak olduğu için bunun askeri kuvvetinden yardım göremeyen Altın Orda Devleti, Kazan Hanlığı ve Astrahan Hanlığı daha az süre hükümran olmuşlar ve Kırım'dan çok daha evvel Rusya'nın istilâsina uğramışlardır.

Çocukları

Isimleri bilinen erkek oğullari şunlardir: I. Mehmed Giray, Bahadur Giray, I. Sahib Giray, I. Saadet Giray, Mubarek Giray (I. Devlet Giray'in babasi) ; Fetih (Kazan Hanı Safâ Giray'in babasi); Bektaş Giray; Ahmad Giray; Burnat Giray

Kızı Yavuz Sultan Selim'in eşi Ayşe Hafsa Sultan veya yine Yavuz Sultan Selim'in eşi olan II. Ayşe Hâtûn'dur.Ayrıca Mahidevran Sultan'ın dedesidir.

Eserleri

Mengli Giray akıllı, kıyasetli, siyasi görüşleri isabetli ve şâir idi. Lehçesinde yazdığı şiirleri vardır.

Bahçesaray'daki Hansarayini, evvel Bahçesaray'daki Zincirli Medreseyi yaptırmıştır. Böylece ilme ve kültüre olan saygı ve bağlılığını göstermiştir. Bu medresede verecek müderridlerin ve okuyacak talebenin yaşamlarını sağlamak dört bin sekiz yüz desetina toprak vakfetmiştir. Medresenin kapısı Arapça yazılan sözlerin Türkçesi şöyledir:

Bu medreseyi Tanrı'nın yardımıyla Hacı Giray oğlu Mengli Giray yaptırmıştır Hicri yıl 916 (1511)

Notlar

• İngilizce Wikipedia "Meñli_I_Giray" maddesi

Dış bağlantılar

• Ülküsal, Müstecip (1980) Kırım Türk - Tatarları (Dünü - Bugünü - Yarını), İstanbul:Baha Matbaasi
• Howorth, Henry Höyle (1880) History of the Mongols, from the 9th to the 19th Century Patt 2 Division 1), Londra:Longman Green & co. {En icon}}
• "Hansaray" websitesinde Giray Hanedanı Kırım Hanları (İngilizce)
• Fisher, Alan W., (1987) The Crimean Tatars, Stanford California: Hoover Institution Press, İSBN:0817966625, s.9-11. (İngilizce)

Resmî unvanlar
Önce gelen: Nur Devlet	Kırım Hanı 1478–1515	Sonra gelen: I. Mehmed Giray
Önce gelen: Nur Devlet	Kırım Hanı 1469–1475	Sonra gelen: Nur Devlet
Önce gelen: Nur Devlet	Kırım Hanı 1467	Sonra gelen: Nur Devlet