Kaşkalar

Kaşkalar (Hitit metinlerinde Gašga, Kašga, Kaška; II. Ramses yazıtlarında Kškš, Asur kaynaklarında māt Kašku (Sargon yıllıkları), Ugarit dilinde ise ktk),[1] büyük olasılıkla Asur Ticaret Kolonileri Çağı[2] ile MÖ. 8. Yüzyıl arasında,[3] Orta ve Batı Karadeniz bölgesinde yaşadığı tahmin edilen yarı göçebe kavim.

Kökeni ve tarihsel varlığı

Kaşkaların Anadolu'nun yerel halkı olup olmadıkları bilinmemektedir. Asur Ticaret Kolonileri Çağı'nda Anadolu'da bulunan bazı yerel krallıklarıın Kaşka coğrafyası içerisinde bulunması, Kaşkaların kökeni hakkında ipucu sağlayabilir.[4]

Kaşkaların kendi ellerinden çıkma maddi kalıntıları oldukça nadirdir.[5] Buna sebep olarak ise ağaç mimarisi kullandıkları öne sürülüyor.[6] Bıraktıkları miras bu kadar az olduğu için haklarındaki bilgiler Hitit, Mısır ve Asur devletlerinin belgelerinden elde edilmektedir.

Kaşka ismine ilk defa Hitit Kralları III. Hattuşili ve IV. Tuthaliya dönemine ait belgelerde rastlanılmaktadır. Bu belgelerde Kaşkaların Hantili dönemindeki varlığından bahsedilmektedir.[7]

Kaşkalar, Hitit İmparatorluğu'nun kuruluşundan itibaren Hititler için büyük sorun teşkil etmişlerdir. Öyle ki Kaşkalar, zaman zaman Hattuşa'ya, Nenašša'ya kadar uzanarak yağma yapmışlardır. Kaşka saldırıları dönem dönem bastırılmışsa da, bunlar çok uzun sürmemiştir. III. Hattuşili, Nerik'i Kaşkaların elinden almış, çeşitli barış politikaları ile Kaşka ve Hitit halkının birlikte yaşamasını sağlamış, ancak yine de uzun süreli bir çözüm sağlayamamıştır.

M.Ö 1200 yılları civarında Hitit Devleti'nin sona ermesi ile birlikte Kaşkalara, Kašku/a Krallığı adı ile Asur İmparatorluğu belgelerinde rastlanmaktadır. Bu belgelere göre Kaşkaların hüküm sürdüğü topraklar batıda Muşki'ye, doğuda Urartu'ya ve güneyde Tabal'a uzanmaktaydı.[8] Asur'un egemenliğine girmeyi reddeden Kaşkalar, Urartu ve Muşki gibi krallıklar ile birlik olup Asur'a karşı savaşmıştır fakat Asurlular karşısında tekrar onlara vergi vermekle yükümlü olmuşlardır.[8]

Kaşka ismine 8. Yüzyılın ardından rastlanmamaktadır. Son kalan Kaşkaların bir kısmı Frigler ve Asurlular ile kaynaşmış, bağımsız kalabilenler de Kimmer istilası sonucu tarih sahnesinden silinmiş olmalıdır.[3]

I. Hattuşili dönemi

I. Hattuşili'nin askeri seferlerini anlattığı bir metinde, Kaşkaların adı geçmemekle beraber, Kaşkaların hakimiyet alanında bulunan Sanahuitta ve Zalpa'ya sefer düzenlendiği anlatılmaktadır.[9]

I. Hattuşili'nin ilk seferlerini bu iki kente yapmış olması, bu kentlerin ele geçirilmesi zorunlu bölgeler olduğuna işaret ediyor olabilir. 

''...Zalpa'ya gittim ve onu mahvettim...''[9]

Hattuşili, bu seferlerden sonra Anadolu'da siyasi birliği sağlamış ve nihayetinde Kuzey Suriye'ye yönelebilmiştir.

I. Hantili dönemi

Kaşkaların tarih sahnesine çıkışları tam olarak belli olmamakla beraber, Hitit belgelerinde Kaşkaların I. Hantili (MÖ.1590-1560) döneminde yaşadıklarından bahsedilmektedir.

I. Hantili döneminde Hattuşa şehri surlarla çevriliydi.[10] Ancak bu surların yapılma nedeni daha sonra, IV. Tuthaliya döneminden kalma annallerde (yıllık) kuzeyden gelen Kaşka akınlarından korunmak için yapıldığı belirtiliyor.[10]

Yine I. Hantili devrinde Kaşkalar, Tiliura ve Nerik kentini ele geçirmiş, Nerik'te tam 300 yıl egemen olmuş, Kaşka-Hitit sınırı ise Kummešmaha nehri olmuştur.[7]

Ammuna dönemi

Ammuna dönemine ait bir kronikte, yine Kaşka isminden söz edilmemekle beraber, Tipiya kentine yapılmış asker yerleştirmesinden söz edilmektedir. Bu kent, imparatorluk döneminde II. Murşili'nin ''Kral gibi yönetiyor'' dediği Pihhuniya adında bir beye sahip ve oldukça aktif bir Kaşka bölgesidir.[11]

Eski krallık dönemine ait belgeler, Kaşka isminden bahsetmemektedir. Bu isim, büyük olasılıkla Hititler tarafından bölgenin yerlisine sonradan verilmiş bir isim olmalıydı. Çünkü imparatorluk devrine ait belgelerde Kaşkaların tarih sahnesine çıkış tarihi eski krallık dönemine dayandırılmaktadır.[7]

I. Arnuvanda dönemi

Kral I. Arnuvanda ve Kraliçe Aşmunikal'in Anadolu'da hüküm sürdüğü yıllarda Kaşkalar, oldukça hareketli bir dönem geçirmiştir. I. Arnuvanda'nın seferlerinin odak noktası Kaşkalardır. Öyle ki; seferlerin birinde yoğun Kaşkaların bitmek bilmeyen oklu, mızraklı saldırılarına rağmen savaş arabasıyla Zuliya Irmağı (Bugünkü Çekerek Irmağı)[12] üzerindeki köprüyü tek başına geçmeyi deneyen, sonra da ırmağa atlayıp yüzerek karşıya geçen ve düşmanlara saldıran komutan Tuthaliya'nın kahramanlıkları ün salmıştır.[13]

Kaşkalar ile başa çıkamayan çift durumu Tanrılara iletip onlardan yardım dilemek için bir dua metni hazırlamıştır. Bu metin, bize Kaşkalar hakkında bilgi sağlamakta.

 "...önünüzde onlardan davacı oluyoruz."[14]

Belgede Kaşkaların durdurulmasının Tanrılar için daha iyi olacağı vurgulanıyordu.

Arnuvanda ve Aşmunikal'in dua metni. İstanbul Arkeoloji Müzesi'nde sergileniyor.
"...Biz sizin ekmek ve şarap kurbanlarınızı besili sığır ve koyun kurbanlarınızı yine vereceğiz. Siz tanrılar bizim tarafımızı tutun!.."[14]

Belgeye göre Kaşkalar; Nerikka, Huršama, Kaštama, Šeriša, Himuwa, Taggašta, Kammama, Zalpuwa, Kapiruha, Huma, Dankuša, Tapašawa, Tarugga, Ilaluha, Zihhana, Sipidduwa, Washaja, Patalliia şehirlerini ele geçirmişti.

"...Kaşkalar bu ülkelerdeki tapınakları yıktılar ve ve heykelleri parçaladılar..."[14]

Kaşkaların ayrıca Tuhaššuna ve Taharantiya adlı iki kente daha saldırdığı bu belgede yazmakta:

 "...Onlar Tuhaššuna kentini yendiler. Taharantiya kentine saldırdılar..."[14]

Metnin şu kısmından anlaşılabileceği gibi Kaşkaların da bayramları vardı. Hititler diğer halkların da tanrılarını benimsediğinden, Kaşkaların bayramlarına özen gösteriyordu.

 "...Biz tanrılara saygılı olduğumuzdan Kaška bayramlarına özellikle özen gösteriyoruz..."[14]

Belgede Kaşkalar ile anlaşma yapıldığı ancak hemen ardından bu anlaşmaların yine Kaşkalar tarafından bozulduğundan bahsedilmekte:

 "...armağanları alırlar ayrıca ant içerler. Fakat oradan ayrılınca andı bozarlar..."[14]

Bu dua metni dışında Kral ve Kraliçe, Kaşkalar ile uzlaşma çabasına girişmiştir. Bu dönemde Hitit-Kaşka antlaşmalarının birden çoğaldığı gözlemlenmekte.

Bu antlaşmalar normalde görülen Hitit antlaşma metinlerinden ziyade Kaşka ve Hitit halkının birlikte yaşayabileceği, bazı şartlara bağlanması şeklinde farklılıklar göstermektedir.[15]

Yine normal antlaşmalardan farklı olarak; Kral değişikliği durumunda sadık kalınması, gerektiği zamanlarda asker ihtiyacının sağlanması gibi şartlara antlaşma metinlerinin hiçbirinde görülmemektedir.[15]

II. Murşili dönemi

Genç kral tahta geçtiği dönemde sadece Kaşkalar değil, tüm düşman hudutları ayaklanmaya başlamıştı. Aslında her taht değişiminde isyanlar çıkardı fakat bu sefer kralın gençliğini kullanmanın peşindeydiler.

Ayrıca ülkesi de veba salgınından dolayı zayıf düşmüştü. Kaşka saldırıları da bazı bölgelerde nüfus boşalmasına neden olmuştu. II. Murşili, bu bölgelere özellikle Batı Anadolu'dan getirdiği sayısı 66.000'e yakın savaş tutsağı ile doldurdu.[16]

II. Murşili'nin Kaşkalarla yapmış olduğu savaşları yine Murşili'nin annallerinden öğreniyoruz. Talat Mümtaz Yaman'ın sınıflandırmasına göre:

İshupitta Harbi

Kaşkalar, Durmitta kentine saldırmak için ayaklanmışlardır:

''...Onlara karşı ben güneşle beraber yürüdüm...''[17]

Murşili bunun üzerine Kaşkaların elinde bulunan Halilas ve Duddusgas şehirlerini ele geçirmiş, yağmalamıştır:

''...Halilas ve Duddusgas şehirlerini yaktım...''[17][18]

Kaşkalar bu şehirlerin yağmalandığını haber alınca II. Murşili'ye savaş açtı. Ancak Murşili onları da mağlup etti:

''...İlahe Arinna, Lordum Fırtına Tanrısı, Mezullas ve diğer tüm tanrılar bana yardım etti...''[17][18]

Bu savaştan sonra İshupitta ülkesindeki Kaşkalar bir süre II. Murşili'ye ordu vermeye başlamışlardır. Ancak daha sonra isyan etmişlerdir:

''...İshupitta ülkesinin Kaşkaları bana karşı isyan etti. Bana birlik vermemeye başladılar...'' [17][18]

II. Murşili, bu savaştan da galibiyetle ayrılmıştır:

''...Aldığım esirleri, sığırları, koyunları Hattuşa'ya götürdüm. Şehri de yaktım. İshupitta ülkesinin Kaşkalarına boyun eğdirdim.  Tekrar bana birlik vermeye başladılar. Bunları bir yılda başardım.''[17][18]

Pala Yolları Harbi

Kaşkalar, Hitit hakimiyetinde bulunan Dağını ele geçirmiş ve Pala Ülkesinin yollarını kesmiştir:

''O yıl da Ašharpaya Dağı'na gittim. Ašharpaya Dağı, Kaşka kentinin olmuştu. Pala ülkesinin yolunu kesmiştir. Ašharpaya Dağı'nın Kaşka kenti ile savaştım. ... Ašharpaia Dağı'nı düşmandan temizledim.''[19]

Murşili, daha önce Kaşka egemenliği altına giren Ziharriya Ülkesine sefer düzenlemiştir:

''Bir sonraki yıl Zihhariya ülkesine gittim...''[20]

Bu ülkedeki Kaşka kenti, Tarikarimu Dağını ele geçirmiş ve Hattuşa'ya saldırmıştır:

''...Tarikarimu Dağı Kaşka kentinin idaresi altında idi. Ve o Hattuşa için tehlike idi ve geldiler. Hattuşa kentini vurdular...''[20]

Murşili, Tarikarimu Dağıdaki Kaşka kentini yenmiş ve Zihhariya Ülkesini yakmıştır:

''...Ben majeste gittim. Tarikarimu Dağı'nda Kaşkalar oturuyorlardı ve ona saldırdım... Tarikarimu Dağı'nın Kaşka kentini yendim ve Tarikarimu Dağı'nı boşalttım. Zihhariye Ülkesinin tümünü yakıp yıktım.''[20]

Pihhuniya ile Mücadele

II. Murşili'nin yıllıklarında Tipiyalı Pihhuniya adlı bir Kaşka hükümdarından söz edilmektedir. Ancak Pihhuniya, diğer Kaşkalı Beylerden farklıydı. Zira normal bir Kaşka Beyi gibi değil, kral gibi yönetiyordu: 

"...Tipiya Ülkesine gittim. Babam Mitanni ülkesinde iken, Tipiyalı Pihhuniya Yukarı Ülkeye saldırıda bulunmuştu... Kaşkalar bir kral tarafından yönetilmezdi. Ancak Pihhuniya, tıpkı bir kral gibi yönetiyordu..."[18]

Pihhuniya, her geçen gün sınırlarını genişletirken II. Murşili, ona bir elçi göndermiş ve Pihhuniya'nın aldığı köleleri geri isteyerek sorunu barışçıl bir şekilde çözmeyi denemiştir. Pihhuniya ise II. Murşili'ye köleleri vermeyeceğini, kendisine saldırıldığı vakit karşılık vereceğini söyleyen bir mektup göndermiştir:

"...Sana hiçbir şey vermiyorum! Savaş için bana geldiğin zaman ...senin ülkende savaşa gireceğim."[18][21]

Neticede savaş olmuş ve II. Murşili bu savaştan galibiyetle ayrılmıştır:[22]

"Ona kendi ülkesinde saldırdım. Tipiya'yı ele geçirdim ve yakıp yıktım. Pihhuniya'yı yakalayıp Hattuşa'ya getirdim."[18]

III. Tiglat-Pileser dönemi

Asur Kralı III. Tiglat-Pileser dönemine ait Asur belgelerinde vergi vermekle yükümlü olan Kaşkalı Dadilu'dan bahsedilmektedir.[23]

II. Sargon dönemi

Asur Kralı II. Sargon dönemi kaynaklarında Suriye ve Güneydoğu Anadolu bölgesindeki fethettiği krallıkların arasında Kaşka krallığından söz edilmektedir.[23]

Yaşadıkları coğrafi alan

Bu konuda farklı birkaç görüş ortaya atılmıştır:[24]

  • Mayer-Garstang ve Hrozny, Kaşka bölgesini Kızılırmak'ın yukarı kısmı ile Yukarı Fırat arasındaki alan olarak,
  • E. Forrer, Kaşka bölgesinin kuzeyde, Yeşilırmak ve Çekerek nehirleri arasındaki bölgede olduğu,
  • E. Cavaignac, Kaşka bölgesinin Kızılırmak'ın alt kısmından Ege Denizine kadar uzandığı,
  • A. Göetze, ilk başta Kaşka bölgesinin Arzawa ve Hatti arasındaki bölgede olduğu, daha sonraları ise Garstang-Gurney ve Forlaini gibi Kaşka bölgesinin Merzifon - Amasya hattının kuzeyindeki Sinop - Ordu arasındaki bölgede olduğu,
  • F. Corneilus, Kaşka bölgesinin kuzeyde Turhal, güneyde Gürün ve doğuda Kemah'ın bulunduğu bir alanda olduğu,
  • E. Schuler, bağımsız ve birlikte hareket etmeyen üç Kaşka grubunun olduğu, batı Kaşka grubunun Gökırmak ve Devrez üst geçidinin kuzeyinde, orta Kaşka grubunun Kızılırmak ve Aşağı Çekerek arasında, Doğu Kaşka grubunun ise Mecitözü ile Kelkit çayının kuzeyinde yer aldığı görüşündedir.
  • Son olarak Jak Yakar'ın önerisine göre ise Doğu Kaşka toprakları Çarşamba Ovası, Aşağı Yeşilırmak ve Kelkit vadilerini içine alan bir coğrafyada; Orta Kaşka toprakları Aşağı Kızılırmak vadisi ile Durağan ve Kargı bölgelerini içeren Bafra ovasında; Batı Kaşka toprakları ise Pala ve Tumanna'nın bulunduğu topraklar, Ilgaz Dağınının güneyindedki bölgeyi içeren Sinop ve Kastamonu illeri ve Gökırmak vadisinde olmalıdır.

Kınık, Devrekani'de yapılan kazılar, Kaşka bölgesinde olduğu bilinen Kaštama kentinin Kastamonu'ya işaretlenmesi[25] ve Pınarbaşı'da bulunan Hitit kılıcı son görüşü desteklerken,[26] Ereğli'deki İnönü mağarasında bulunan kalıntılar da bu bölgede Kaşka varlığını gösterdiğinden, Batı Kaşka bölgesi buraya kadar çekilebilir.[5]

Ancak yine de Hitit belgelerinden anlaşıldığı kadarıyla Kaşka ve Hitit sınırlarının keskin çizgilerle çizilemeyeceği, bu sınırların Hitit ve Kaşka güç dengesine göre zaman zaman değiştiği de ayrı bir noktadır. Örneğin Kaşkalar, II. Murşili döneminde kısa bir süre de olsa Nenašša (Nevşehir) kentini sınır yapmış, yani sınırlarını Nevşehir'e kadar genişletmeyi başarmıştır.[27]

Askeri yapı

Kaşkalar bağımsız boy grupları halinde yaşarlardı. Bu grupların orduları çok sayıda yaya ve atlı askerlerden oluşmakta, ayrıca destek için her daim hazır "yardım orduları" bulunmaktaydı. Yardım orduları sayesinde Kaşkalar birbirlerini Hitit saldırılarına karşı uyarabilmiş ve birbirlerine destek sağlayabilmişlerdir.[28] II. Murşili, Tumanna'ya sefer düzenlediği vakit, Kaşkalar 9000 asker ile mevzi alabilmiş ve Hititlere karşı savaşmıştır.[29]

Kaşka ordularının ani, tahmin etmesi zor akın ve baskınları Hititlere büyük zarar vermiştir. Hititler bu tehlikeye önlem olarak çok sayıda kale ve sınır bölgelerine askeri valiler yerleştirmiştir.[30]

II. Ramses Tapınağının duvarında Kadeş Savaşı betimlemesi.

Kaşkaların kale gibi yapılar inşa etmeleri oldukça nadirdir. Bulundukları coğrafya ve yarı göçebe yapıları dolayısıyla korunaklı bölgeler inşa etmek yerine ulaşılması oldukça zor dağlı ve ormanlık bölgelere iskan ederler, böylece Hititler ordusunun kendilerini takip etmelerini engellerlerdi.[31]

Kadeş Savaşı
Ana madde: Kadeş Savaşı

Mısır kaynaklarına göre Kadeş Savaşı'nda Hitit ordusuna Hatti Ülkesinin dört bir yanından toplanmış askerler dahil edilmişti. Bu askerlerin arasında Kaşka askerleri de bulunmaktaydı. Hititler egemenliği altında bulunan Kaşka grupları, Hitit ordusuna asker sağlamak zorundaydı.

Mısırlılar, Kaşkaların arabalı savaşçılarından haberdarlardı ve Kaşkaları zarar görmüş bir rölyefte betimlemişlerdi. Bu rölyef Kaşkaların betimlemesini içerek tek belgeydi.[32]

Ekonomi

Kaşkalar yarı göçebe yarı yerleşik bir yaşam tarzına sahiplerdi. Anadolu'da yaygın olan çobanlık ve dokumacılık mesleğini yaparlardı.

Hayvancılık

Hititler, Kaşkalardan "domuz çobanları" şeklinde söz etse de, antlaşma metinlerinde genelde koyun ve sığır çobanlarından bahsedilmesi, domuz çobanlığının Kaşka ekonomisinde büyük bir yeri olmadığı ve bu sözlerin Kaşka çobanlarını küçümsemek için kullanıldığı anlaşılır.[33] Bu ifadelerin yanı sıra Kaşkalardan "barbar, kundakçı ve yağmacı" olarak söz edilmesi Kaşkalara karşı ırkçı bir tutumun sergilendiğini gösterir.[6]

Tarım

Kaşka ekonomisinde tarımın da önemli bir yeri vardır. Hititlerin Kaşka kentlerini ele geçirdikten sonra tüm tahıl ürünlerini yaktıkları,[33] ayrıca Kaşkaların tarım alanlarındaki çekirge istilasından dolayı Hitit tarım alanlarına saldırdıkları bilinmektedir.[34]

Kaşkalar aynı zamanda üzüm bağlarına da sahiplerdi. Hititler ele geçirdiği Kaşka bölgelerine kendilerine şarap vermelerini zorunlu kılmıştı.[35]

Ticaret

Hitit belgelerinde Kaşkalı tüccarlardan bahsedilse de, ne tür ürünlerin ticaretinin yapıldığı hakkında bilgi yoktur. Hititler, kendi ülkelerinde Kaşkalı tacirleri sıkı şartlarla kısıtlamışlardır.[36]

Din

Kaşka dini hakkında bulunan bilgiler çok azdır. Kaşka Tanrılarının yine Hitit-Kaşka antlaşmalarında şahitlik yaptıkları bilinmektedir. Bu tanrılar şunlardır:[37][38]

  • Fırtına Tanrısı Hanupteni
  • Fırtına Tanrısı Kutpurruri
  • Fırtına Tanrısı Pazim[ ]is
  • Tanrı Huwatassi
  • Yerin Güneş Tanrıçası
  • [ ]x-te-na Güneş Tanrıçasının Babası
  • [-]ru-i Ordunun Fırtına Tanrısı
  • Tanrı Telepinu
  • Savaş Tanrısı Zababa

Zababa'nın Hatti Tanrısı Wurunkatte olduğuna, Kaşka bölgesinde merkezi bir rol oynadığına dair iddialar vardır. Yukarıda bahsedilen antlaşma metninin bir bölümünde eğer Kaşkalar Hatti Ülkesine saldırırsa Tanrı Zababa'nın silahlarını geri çevirip kendi kalplerini parçalamasına dair bir bölüm yer alır.[39]

Ancak ilginç bir durumdur ki Kaşkaların, antlaşma metninde kendilerine beddua eden tanrı Zababa'ya yemin ettikleri görülür. Yani bu tanrı Kaşka dininde önemli bir rol üstlenmektedir.[40]

Tanrı Telepinu, Hatti kökenli bir bitki tanrısıdır. Eşi Hati/epuna, II. Murşili döneminde Kaşkaların saygı duyduğu bir tanrıçadır.[41]

Hattilerin Ay tanrısı, Kašku adını taşımaktadır. Bu isim Kašk- kelime köküne -u eklenmesiyle oluşturulmuştur. Kaşka isminin Ay tanrısından türediğini söylemek mümkündür. Hitit metinlerinde Kaşkaların, ayın gökyüzünde yer aldığı gecelerde baskın yaptığından bahsedilmesi ve bu durumun Hititleri korkutmuş olması; ya da Ay tanrısının Hattilerle akraba yerli bir halka yardım ettiği düşüncesinden hareketle Kuzeydeki yerli düşmanlara bu ismi vermiş olabilirler.[42]

Dil
Ana madde: Kaşka dili

Kaşkaların dilinin Kafkas dilleri ile bağlantıları olduğu da iddia edilmişse de, karşı çıkanlar da olmuştur.[43] Kaşka dili ile alakalı somut bilgi veren bir kaynak olmasa da, Kaşkaların Hattiler ile akraba bir halk olduğu fikri doğru kabul edilirse,[44] Kaşkalar Hattice ya da Hattice'ye benzer bir dil konuşuyor olabilirlerdi.[45]

Kaynakça

Özel
  1. Ünal, Ahmet (2002), a.g.e, II, syf. 55.
  2. Murat, Leyla (2016). a.g.e, syf. 22.
  3. Murat, Leyla (2016). a.g.e, syf. 118.
  4. Murat, Leyla (2016). a.g.e, syf. 158.
  5. "Zonguldak'taki Mağaradan 6.500 Yıllık Bulgular Çıktı". Arkeofili. 1 Ağustos 2019. 1 Ağustos 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Haziran 2020.
  6. Ünal, Ahmet (2002), a.g.e, II, syf. 48.
  7. Murat, Leyla (2018). a.g.m, syf. 83.
  8. Murat, Leyla (2018). a.g.m, syf. 87.
  9. Murat, Leyla (2016). a.g.e, syf. 29
  10. Demirel, Serkan (2013). a.g.m, syf. 195.
  11. Murat, Leyla (2016). a.g.e, syf. 31
  12. Doğan, Ezgigül; Bülbül, Cemil (2015). a.g.m, syf. 31.
  13. Ünal, Ahmet (2002), a.g.e, I, syf. 76.
  14. Murat, Leyla (2018). a.g.m, syf. 84.
  15. Murat, Leyla (2018). a.g.m, syf. 85.
  16. Ünal, Ahmet (2002), a.g.e, I, syf. 79.
  17. Talat Mümtaz Yaman, Kastamonu Tarihi, syf. 18.
  18. "ANNALS OF MURSILIS II" (İngilizce). 28 Haziran 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Haziran 2020.
  19. Murat, Leyla (2016). a.g.e, syf. 74
  20. Murat, Leyla (2016). a.g.e, syf. 75
  21. Alparslan, Metin (2006). a.g.m, syf. 58.
  22. Murat, Leyla (2016). a.g.e, syf. 235
  23. Murat, Leyla (2016). a.g.e, syf. 238.
  24. Murat, Leyla (2016). a.g.e, syf. 160-161.
  25. Erkut, Sedat (1999). a.g.m, syf. 132.
  26. Ünal, Ahmet (2002), a.g.e, II, syf. 200.
  27. Murat, Leyla (2016). a.g.e, syf. 183-184.
  28. Murat, Leyla (2018). a.g.m, syf. 89.
  29. Murat, Leyla (2016). a.g.e, syf. 84.
  30. Murat, Leyla (2016). a.g.e, syf. 246.
  31. Murat, Leyla (2016). a.g.e, syf. 248.
  32. Murat, Leyla (2016). a.g.e, syf. 244.
  33. Murat, Leyla (2016). a.g.e, syf. 252.
  34. Murat, Leyla (2016). a.g.e, syf. 54.
  35. Murat, Leyla (2018). a.g.m, syf. 91.
  36. Murat, Leyla (2016). a.g.e, syf. 254.
  37. Bozgun, Şafak (2013). a.g.m, syf. 13.
  38. Murat, Leyla (2016). a.g.e, syf. 259.
  39. Bozgun, Şafak (2013). a.g.m, syf. 12.
  40. Murat, Leyla (2016). a.g.e, syf. 260.
  41. Murat, Leyla (2016). a.g.e, syf. 261.
  42. Murat, Leyla (2016). a.g.e, syf. 262-263.
  43. Singer, Itamar (2007). "Who were the Kaška?". (İngilizce) Phasis. Ivane Javakhishvili Tbilisi State University. 10 (II): 178. Erişim tarihi: 2 Nisan 2020
  44. Ünal, Ahmet (2002), a.g.e, II, syf. 57.
  45. Murat, Leyla (2018). a.g.m, syf. 93.

Genel

Dış bağlantılar
This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.