Nunivak Çupikleri
Nunivak Çupikleri (kendilerince Cupʼig tekil Cupiik ikil Cupiit çoğul ya da Nuniwarmiut 'Nunivak halkı' ; İngilizce Nunivak Cup'ig), Amerika Birleşik Devletlerinde, Alaska eyaletinin batısında Bering denizinde bulunan Nunivak Adasında (Nuniwar) yaşayan Yupik kolundan bir Eskimo halkıdır.
 | |
|
| |
|
| |
| Önemli nüfusa sahip bölgeler | |
|---|---|
 | 215 |
| Diller | |
|
| |
| Din | |
|
| |
|
| |
Alaska anakarasındaki Yupiklerin bir kabilesi olsa da onlardan ayrı kısmen izole ada yaşamı sürdürmeleri dil ve kültürce farklılaşmalarına yol açmıştır.
Adlandırma
Alaska anakarasında Yukon ve Kuskokwim bölgelerindeki ırkdaşları Yup'ik adını kullanırken, yine anakaradaki Hooper Bay ve Chevak yöresindekiler Cup'ik adını alırlar. Nunivak'takiler ise Cup'ig olarak kendilerini adlandırırken anakaradaki Yupiklere de Yup'ig adını verirler. Bunların hepsi de Yupikçe denilen aynı dilin farklı şivelerini konuşurlar.
Kanada Eskimoları "Eskimo" adını küçültücü bulup kendileri için kullanılmasını yasal olarak engellerken, diğer Alaska Eskimoları gibi, Nunivak Çupikleri de kendilerine "Eskimo" denilmesinden rahatsızlık duymazlar.[1]
Nüfus
Günümüzde Nunivak Çupiklerinin sayısı 215 dir.[2] Anadilleri yalnızca yaşlılarca bilinir; çocuklar konuşamadıkları dillerini okulda öğrenmektedir.
1900 yılında USS Manning gemisinin cerrahı Alanson Weeks tarafından yapılan sınırlı ABD nüfus sayımına göre 110 kişi kaydedildi. 1910 yılında ajan (agent) L.L. Bales tarafından yapılan sınırlı ABD nüfus sayımına göre 10 yerleşim yerinde toplam 131 nüfus kaydedildi. 1920 yılındaki sınırlı ABD nüfus sayımına gör göre 6 yerleşim yerinde toplam 189 nüfus kaydedildi.[3]
Nunivak adasının ABD tarafından yapılan ilk sayımı 1890 yılında Ivan Petroff tarafından yapıldı ve 15 yerleşimde toplam 745 nüfus kaydedildi. Bu büyük rakam hem Nunivak Çupiklerince hem de akademik araştırmacılarca hep sorgulanır.[3]
1890 yılında yapılan ve soru işaretleriyle dolu olan bu sayımın rakamları başka bir kaynakta şöyle yer almaktadır :[4]
| 1890 kaydına göre yerleşimler | Bu yerleşimlerin günümüzdeki yeri | 1890 sayımına göre nüfus |
| Kwigamiut | Entrance of Duchikthluk Bay | 43 |
| Koot | Cape Etolin | 117 |
| Ingreamiut | Ingrimiut | 35 |
| Chuligimiut | Between Ingrimiut & Cape Etolin | 32 |
| Upper Chuligimiut | Between Ingrimiut & Cape Etolin | 30 |
| Kahmiut | Ahikitook | 40 |
| Kinegnamiut | Near Cape Mohican | 76 |
| Tunaghamiut | Between Cape Mohican and Cape Mendenhall | 71 |
| Kanagmiut | Between Cape Mohican and Cape Mendenhall | 41 |
| TOPLAM | . | 700 |
Tarih
Nunivak Çupiklerinin Batılılarla (Kass'ar) ilk karşılaşması 1821 yılında Ruslarla olmuştur. Beyazlar için kullandıkları Kass'ar adı da Rusça Kazak (Казак) adından gelir. Bu Kass'ar adı günümüzde Beyaz Amerikalılar için kullanılırken, daha sonra Ruslar için Kass'alugpiag (harfiyen 'gerçek Beyaz') adı türetilmiştir. Amerikalıların Alaska'yı 30 Mart 1867 tarihinde Ruslardan satın almasıyla Nunivak adası da ABD'ye dahil edilmiştir. Nunivak Çupiklerinin Alaska anakarasındaki diğer Yupiklerden farklı olduğu ancak 1897 yılında Kuskokwim Irmağı Moravian misyoneri John H. Kilbuck tarafından adaya yapılan bir ziyaretle ortaya çıkmıştır.[3]
18 Aralık 1971 tarihinde Alaska Yerli Talepleri Çözümleme Yasasının onaylanması Alaska'daki bütün yerli halklar gibi Nunivak Çupiklerine de ekonomik rahatlama getirmiştir. Bu yasaya dayanarak aynı yıl Çupiklerin adadaki haklarını korumak ve ekonomik kalkınmalarını sağlamak üzere Nunivak Island Mekoryuk Alaska Corporation (NIMA) adlı köy şirketi kurulmuştur.
Sosyal yaşam
Aile
Geleneksel evlilik, kuzenler arasında olur. Çokkarılılık (polygyny) ya da çokkocalılık (polyandry) seyrek de olsa, daha çok iki kızkardeşle ya da iki erkek kardeşle evlilik biçiminde görülür. Ölen kocanın erkek kardeşiyle (levirate) ya da karının kız kardeşiyle (sororate) evlilik normal karşılansa da sık görülmez. İlk sakallı fokunu avlayan genç erkek, evliliğe hazır bir yetişkin erkek olarak görülür.[5]
Kiiyar
Kiiyar (anakara Yupiklerinde Qasgi , Chevak Çupiklerinde Qaygiq , İnyupiklerde Qargi ; İngilizce community house, traditional community house, communal men's house, men’s community house, men's house, ceremonial house, council house, dance house, communal gathering place) : Yalnızca kışın erkeklerce kullanılan, genelde yarı yarıya toprağa gömülü tek odalı geniş ve büyük evdir. Kadınlar ve kızlar ise normal evlerde (Enpiar) kalırlar. Kiiyar'ların geçmişteki kullanımı okul olarak da görülebilir.[6]
Şenlik ve Törenler
Qusngim Kevga (İngilizce Reindeer Messenger Festival) : Geleneksel Nunivak yemeklerinin ikram edildiği şenlikler üç gün sürer. Bu süre zarfında karşılık aile ziyaretleri yapılır. Şenliklerde dans gösterisi de sunulur. Danslarda, yelpaze olarak da nitelendirilebilecek "parmak maskeleri" (tegumiar) ren geyiğinin sakallarından yapılır. Ayrıca fok, deniz kuşu ya da ren geyiği tasvirlerinin olduğu "yüz maskeleri" (agayu) de kullanılır.[7]
Mesane Bayramı (Bladder Festival) : Avlanan fokların ruhlarının yatışması için Kiiyar içinde bir fokun idrar kesesi de denilen mesanesinin (Nakacug) kurutulmuşuyla (Nakacugtaller) şamanistik ritüel yapılan ve danslarla başlayıp sonuna doğru eskiden seksüel aktiviteyle devam eden bayramdır. Sosyal bir unsur olarak bazen ergenlikteki genç kızlar babaları tarafından Kiiyar'daki toplumun diğer üyelerine hediye olarak sunulur. Bugün bu bayram yalnızca folklorik değer taşımakta ve aktiveteler yapılmamaktadır.[5]
Agayar (Fall-time dance festival) : Son baharda yapılan dans festivalidir. Erkeklerin dans şapkası (Nacarpig'ar) ve def benzeri davullar (Cauyar) dansın olmazlarındandır.
Din
Şamanizm
Çupik şamanizminde "yaratıcı güç" Ellam Cua (harfiyen 'evrenin insanı') adıyla anılır. Şamanizmde Panteizm olmadığı halde, Ellam Cua günümüzün Hristiyan Çupik inancında Tanrı (God) [8][8] için de kullanılmaktadır
Ruhlar iyi (Qel'a) ya da kötü (Qelangnagar) olabilir.
Angalku (şaman) :
Agayu (maske) : etrafında ağaç halkası (Ellanguar) olur. Üzerinde de çizimler (Qamurat) bulunur.[9] Günümüzde, modern Cadılar Bayramı (Qaaritar) maskeleri de bu adla anılır.
Dans : Nunivak Çupiklerin dans etmesi 1930 larda Hristiyan misyonerlerce yasaklandı.[7] Ancak yıllar sonra dansın yeniden canlandırılmasına çalışıldı ve 2002 yılında Nuniwarmiut Kassiyurtait adıyla Çupik dans grubu kuruldu.[10]
Güneş (Puqlaner) kız kardeştir, Ay (Tanqig) da erkek kardeş.[5]
Hıristiyanlık
Nunivak Çupiklerinin Hristiyanlıkla tanışmaları 1936 yılında Mekoryuk (Mikuryarmiut) kasabasında Evangelical Covenant Church Kilisesinin kurulmasıyla olmuştur. Mekoryuk'un ilk ordained minister i olan Jacob Kenizk'in adaya gelmesiyle Eskimo usulü dans etme ve şarkı söyleme ve maske yapımı ile birlikte bütün şamanistik törenler yasaklanmıştır.
Hristiyan ve Beyaz bayramları, Şükran Günü (Quyaner), Noel (Agayunerpag), Yılbaşı (Allrakuukeggtaar), Cadılar Bayramı (Qaaritar) ve Paskalya (Ussukcauteller) günümüzde Nunivak Çupikleri arasında da kutlanmaktadır. Uluslararası nitelik taşıyan Anneler Günü (Aanat Erenrat) de kutlanır.
Avcılık ve toplayıcılık
Bütün Eskimo halkları gibi Nunivak Çupikleri de avcı ve toplayıcıdır. Bering Denizinin (Imarpig 'büyük deniz') memeli (imarpillar) ve balıkları (iqallug) avladıkları ana besin maddeleridir.
Mevsimler:
Ay adları :
- Ocak : Tanqiluryag Kinguqlir ('ikinci ay')
- Şubat : Kuiget Aanit (< kuiget = ırmaklar + aanit = ?)
- Mart : ?
- Nisan : Tengaurtet Tanqiat ('kuş uçum ayı')
- Mayıs : Tengmiarat Tanqiat ('kuşların ayı')
- Haziran : Tengmiarat Tengutit ('kuş yavrularının uçum ayı')
- Temmuz : Alpaaruswig (' Uria cinsinden dalıcımartıların güneye uçma ayı')
- Ağustos : Qilangaaruswig (' Fratercula cinsinden dalıcımartıların hareketlenme zamanı')
- Eylül : Kakeggliyarwig ('burun akıntısı ayı')
- Ekim : Nanwarat Cikutit ('gölcüklerin üstünün donduğu zaman')
- Kasım : Imam Umgut'i ('denizin buzla kaplandığı zaman')
- Aralık : Tanqiluryag Ciuqlir ('ilk ay')
Okyanustaki deniz memelilerinin avı için gerekli olan araçlar içinde, geleneksel avın olmazsa olmazlarından olan ve Eskimo kayığı adı da verilen kayak (qay'ar sg qay'at pl), deniz memelilerinin avı için tasarlanmış en önemli araçtır
Fok türleri içinde en makbulü sakallı fok (Erignathus barbatus; maklag) türüdür. Daha sonra halkalı fok (Pusa hispida; nay’ig) ile benekli fok (Phoca largha; suuri) gelir.[11]
Balıkçılık da önemlidir. Balık kampları içinde Duchikimiut, Queeguilmiut, Kathalgmiut, Machagimiut, Kwecluechikmiut, Ikongimiut, Kewigimiut sayılabilir. İlk bahar ve son bahar ayları balık avı için idealdir. İlk baharın ilk balıklarından Pasifik ringası (Clupea pallasii; Iqalluarpag) ufak olduğu için kurutmak için idealdir. Balıklar kurutularak, tütsülenerek kışın insan ve köpek yiyeceği olarak kullanmak üzere saklanır. Hazirandan itibaren som balıkları denizden tatlı sulara üremek için gelirler. Yazın Nunivak'taki derelerde avlanan en değerli balık som balığı (Oncorhynchus) türleridir: Oncorhynchus tshawytscha (Taryaqvag), Oncorhynchus nerka (Cayag), Oncorhynchus kisutch (Ciayuryar), Oncorhynchus gorbuscha , Oncorhynchus keta (Mac’utar), Oncorhynchus mykiss. Avlanan ve temizlenen balıkların kurutulma yöntemlerinden biri de kaya üzerine sermektir. Avlanan diğer balıklar arasında Salvelinus malma (Iqalluyagar), Thymallus arcticus (Culugpaugar), pisi balığı (Platichthys stellatus; Naternar), halibut (Hippoglossus stenolepis; Cagir), Pasifik morinası (Gadus macrocephalus; Atgiiyar), Microgadus proximus (Iqalluar), Osmerus mordax (Qussʼur), Alaska karabalığı (Dallia pectoralis; Canʼgir) sayılabilir.[11][12]
Kadınlar, tundrada gölet ya da su birikintilerinde henüz buzları tam olarak çözülmemişken çıkan tayarut denilen yeşillikleri yenmek üzere toplarlar. Ikitug (pl: ikiitut) (Angelica lucida) ile Ciwassar (Rumex arcticus) adlı bitkiler de sebze olarak fok yağı ile birlikte yenir. Meyve olarak böğürtlensi ya da üzümsü meyveler bulunur: Paunrat pl Paunrar sg (Empetrum nigrum), Atsat (Rubus spectabilis), Kavlag (Arctostaphylos alpina), Curer (Vaccinium uliginosum) ...[11] Bir düğün çiçeği türünün (Ranunculus pallasi) çiçek açmadan önceki sürgünleri (Wivlat) yenir.[13]
Yiyecekler, adalıların köy şirketi olan NIMA odalarında (ciqlug'ar) depolanır. Özellikle yeni neslin gelenkesel Çupik yiyeceklerine soğuk durduğu, Batılı beslenmeye sıcak baktığı gözlemlenmektedir.[11]
Evcil ren geyiği (Rangifer tarandus ; Qusngir tekil Qusngig ikil Qusngit çoğul; Qusngiyagar yavru; Nuraniner erkek) adaya 1920 yılında ABD hükümeti tarafından getirildi ve halka tanıtıldı. Adanın insan yerleşimine kapalı güney kısmında 4.000 baş ren geyiği bulunur. Bunlar, Nuniwarmiut Ren geyiği ve Su Ürünleri İşleme (NRSP, Nuniwarmiut Reindeer and Seafood Processing) adlı ticari kuruluşça işlenip Alaska'nın diğer kesimlerindeki ve ABD'deki dükkânlarda satışa sunulur.[14][15]
Alaska Av Komisyonu (Alaska Game Commission) Grönland'da yakalanan 31 misk sığırını (Ovibos moschatus; Umingmar) avcılık amacıyla 1935 ve 1936 yıllarında Nunivak doğasına saldı. İlk av sezonu 1975 yılında yapılmıştır.[16]
Giyim Kuşam
Giyecek
Parka çeşitleri (Atkug) çoktur. Ana karadaki Yupiklerde de görülen "kuspuk" (parka gömleği) Qasper adını alır. Adadaki deniz kuşlarının bolluğu onların derisinin kullanılmasını gerektirmiştir. Deniz kuşlarının derisi diğer kuşlara göre daha sağlam olduğu için parka yapımına elverişlidir. Dalıcımartıgiller (Alcidae) familyasından türler bunların başında gelir. Uria aalge derisinden yapılan Alpacurrlugar, Cepphus columba tüyleriyle birlikte derisinden yapılan Cigurat atkut, Aethia cinsinden türlerin tüyleriyle birlikte derisinin beyaz kısmından yapılan Ciulegkat, Fratercula cinsinden türlerin derisinden yapılan Qilangar dalıcımartı parkalarıdır. Parkalık deniz ördek türleri arasında, pufla kazı (Somateria mollissima) derisinden tüyleriyle biirlikte yapılan Metrar ve telkuyruk (Clangula hyemalis) derisinden yapılan Aarraangiarat parkası sayılabilir. Kara bacaklı martının (Rissa tridactyla) tüyleriyle birlikte derisinden yapılan Tengaurtet parkası beyaz rengiyle avlanırken buz üzerinde kayarak sürünmek için ideal kamuflaj malzemesidir. Balık derileri de Amirag adlı parka yapımında kullanılır. Ağartılmış fok derisinin yine fok bağırsağıyla ya da balık derisiyle astarlanmasıyla yapılan Ellangrat parkası da vardır. Fok derisinden yapılan parkalar Qutngug olarak adlandırılır. Vizon (Neovison vison) kürkünden yapılan Imarmiutat parkası, sincap kürkünden yapılan Qanganar parkası ve ren geyiği derisinden yapılan Qalilurrlugar parkası da kara memelilerinin giyecek malzemesi olarak kullanıldığı örneklerdir. Beyaz kamuflaj parkaları Qatrin adını alır. Kadınların giydiği Kinguqaleg adlı kürk parka ön ve arkadan iki parça olarak yapılır.[17]
Pantolon olarak fok derisinden uzun (Qerrullig) ya da kısa (Qerrulcuarag) pantolonlar bir kemer (Nungirta) ile birlikte kullanılırlar.[17]
Eldiven olarak tek parmaklı (Aritvag) ya da beş parmaklı (Asgar) eldivenler kullanılır. Çocuklar Aritvacuar adlı küçüklerini kullanır. Dirseklere kadar uzanan tek parmaklı kolçaklı eldiven (Aiqpak) de vardır. Erkeklerin kayak sürerken kullandığı Arikarer adlı tek parmaklı eldiven deriden yapılır. Tüysüz fok derisinden yapılan tek ya da beş parmaklı kolçaklı eldiven Arillugar adını alır.[17]
Ayakkabı olarak daha çok bot ya da çizme kullanılır. Uzun konçlu deri çizme (Kameksag) ve deriden At'ar adlı botlar kullanılır. Ayakkabının tabanı için daha çok yaşlı fok derileri (Arinacir) kullanılır. Erkek botları arasında kürklü Ac'iqer, içi kürklü Ilutmurtar, kışlık An'giuteg ile fok derisinden yapılan içi kürklü ve sugeçirmez Ivrucir (dual: ivrucig) sayılabilir. Yine erkeklerin kullandığı Qamquinar adlı bot ise uzun konçlu sugeçirmez olup su içinde ve karda yürümek için idealdir. Bunun genç oğlan ve kızların giydiği çeşidine Qalluwit adı verilir. Kadınlar Unillugag adlı botu ya da Yuunin adlı yüksek konçlu çizmeyi kullanır. Pantolon gibi kalçalara kadar konçlu olan ve sugeçirmez fok derisinden yapılan At'ayagglugar adlı bot da kadınların gözdesi olan giyecektir. Kadınların eski uzun deri botları Ac'upegglugar adını alır. Ayakkabı içi çorap (Ilupeqsar) olarak daha çok Elymus mollis ya da Elymus arenarius adlı uzun saplı otlardan yapılan çoraplar kullanılır.[17]
Takı ve beden süslemesi
Eskimo halklarının tipik aksesuarı olan ve "dudak küpesi" de denen labretler (Tuutar) yaygındır. Erkek labretleri (Ungunqur) arasında yuvarlak Wivvsag, çevresi boncuklu Elciqaruar ile beyaz ve yeşil taşlı Kukupag sayılabilir. Kadın labretleri arasında ise Caqiqsar ile fildişinden Aqerwig gösterilebilir. Bilezik (Tallirer) kadınlarca kullanılır. Küpe olarak Aqlin ve Ciucin kullanılır. Boncuklu fildişi küpe ise Agar adını alır. Küpedeki karışıklığı önlemek için fildişi parça (Qipsalkutet) eklenir.[17]
Dövme (Alzngar) bütün Eskimo halklarında olduğu gibi Nunivak Çupiklerinde de görülür. Çene dövmesi (Tamlurutet) ile bilek dövmesi (Tayarnerutet) yaygındır.[17]
Dil ve Eğitim
Adada konuşulan Yupik şivesi Nunivak Çupikçesi (Cugtun) olup Alaska'da yalnızca burada konuşulur. Diğer Yupik şivelerinden oldukça farklılaşan şiveleri izole ada yaşamından kaynaklanıyor. Şivelerine ait ilk kelime toplama ve gramer çalışması 1905 yılında George B. Gordon tarafından yapılmıştır. Adalıların resmi web sitesinde şivelerinin sözlüğü bulunmaktadır.[17]
Yupikçenin şiveleri arasındaki yeri:
- Alaska Yupikçesi
- Unaliq-Pastuliq Yupikçesi : Norton Sound yöresinde
- Yupikçe : Yukon ve Kuskokwin yörelerinde
- Egegik Yupikçesi : Bristol Koyu yöresinde
- Çupikçe : Hooper Bay ve Chevak yörelerinde
- Nunivak Çupikçesi
Aşağı Kuskokwim Okul Bölgesine (LKSD Lower Kuskokwim School District) bağlı olan Mekoryuk'taki okulda Nunivak Çupikçesi eğitimi yapılmaktadır. Alaska'daki tek okulları budur.
Nunivak Çupikçesinin tehdit altındaki dillerden olduğu Alaska Yerli Dil Merkezi (ANLC) tarafından da belgelenmiştir. Michael Krauss tarafından 1975 yılında yapılan tespite göre "bazı çocuklar Çupikçeyi konuşabiliyor" denilirken, 1982 yılında ise "çocukların hiçbiri Çupikçeyi konuşamıyor" olmuştur.[18]
Ayrıca bakınız
Dip notlar
- Nuniwarmiut Piciryarata Tamaryalkuti : We are Cup'it (= We are called Eskimo by Westerners. Although this is a term that some disapprove of, it does not bother us. There are many "Eskimo" groups, so nowadays we prefer to be identified as Cup'ig)
- We are Cup'it
- Nuniwarmiut Piciryarata Tamaryalkuti : Nunivak History Timeline
- "Fish and Wildlife Resourches of Nunivak Island, Part 1: Fisheries, 1966 /PAGE 5: Population and location of Nunivak villages in 1890" (PDF). 23 Eylül 2010 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Eylül 2010.
- Margaret Lantis, Nunivak Eskimo, Handbook of North American Indians v5 Arctic pp 209-223, Government Printing Office, Washington. Copyright 1984 Smithsonian institution
- Richard Knecht & Theresa Arevgaq John (2006), Multiple Ways of Knowing: Life stories, Oral history and Education, INALCO 2009, Proceedings of the 15th Inuit Studies Conference, Orality (Paris, 2006)
- Nuniwarmiut Piciryarata Tamaryalkuti : Qusngim Kevga
- Nuniwarmiut Piciryarata Tamaryalkuti : Nunivak Çupik maske resimleri
- Nuniwarmiut Piciryarata Tamaryalkuti : Nuniwarmiut Kassiyurtait
- Nuniwarmiut Piciryarata Tamaryalkuti : Director's Messages
- "Fish and Wildlife Resourches of Nunivak Island, Part 1: Fisheries, 1966" (PDF). 23 Eylül 2010 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Eylül 2010.
- "USDA Drum Beats Project Newsletter, Spring 2006" (PDF). 26 Temmuz 2010 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Eylül 2010.
- Nuniwarmiut Piciryarata Tamaryalkuti : Returning to the old ways Nunivak herders take to their feet
- Mt. McKinley Meat & Sausage Company, Review & Recommendations, final report, December 1, 2003, Prepared by Marian Romano & Melanie Trost, State of Alaska, Department of Natural Resources, Division of Agriculture
- Nunivak Musk Ox with Bow and Arrow by Chuck Eisenhower
- "Nuniwarmiut Piciryarata Tamaryalkuti : Nunivak Island Cup'ig Language Preliminary Dictionary". 5 Ağustos 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Eylül 2010.
- Nuniwarmiut Piciryarata Tamaryalkuti : Current Status of Cup'ig Language