Uluslararası Ceza Mahkemesi

Uluslararası Ceza Mahkemesi (kısaca UCM), kuruluş belgesi Roma Statüsü olan,savaş suçları, insanlığa karşı işlenen suçlar, soykırım suçları ve saldırı suçlarına bakan uluslararası bir mahkemedir. 1 Temmuz 2002 tarihinde kurulmuş ve 11 Mart 2003 tarihinde çalışmaya başlamıştır. Mahkeme binası "Ev Sahipliği Anlaşması" yaptığı Hollanda'nın Lahey kentinde bulunmaktadır.

Uluslararası Ceza Mahkemesi yargılamasında, suçun faili eğer kendi uyruğunda olduğu devletin yargılamasına tabi olmuşsa, bu durumda Uluslararası Ceza Mahkemesi’nde ikinkez yargılanması sözkonusu olamayacaktır. Bunun sebebi ise; bir kişi bir suç için iki kez yargılanmaz (non bis in idem ilkesi)[1] .

İnsancıl hukuk kapsamındaki kimi suçları kovuşturan ve 20'nci yüzyılın sonlarında kurulup 21'inci yüzyılda uluslararası insancıl hukukun egemenliğine katkı yapan mahkemedir. Mahkemenin yargı yetkisine giren soykırım, insanlığa karşı suçlar, savaş suçları ve saldırı suçunun yeryüzünde işlenmiş en ciddi suçlar olduğu ve bu suçların gerçekte dünyanın barış, güvenlik ve esenliğini tehdit eden eylemler olduğu, Roma Statüsü’nün Dibace bölümünde de ifade edilmektedir.[2]

Kuruluş aşamaları

Uluslararası Ceza Mahkemesi'nin kurulması için ilk çalışmalar 1998 yılında Birleşmiş Milletler'in önderliğinde Roma'da toplanan bir konferansta başladı. 17 Temmuz 1998'de Uluslararası Ceza Mahkemesini kuran Roma Statüsü 7 ret oyuna karşılık, 120 kabul oyuyla ve oy çokluğu ile (21 çekimser) kabul edildi.[3] Roma Statüsü suçları, mahkemenin nasıl çalışacağını ve devletlerin mahkeme ile işbirliği için ne yapmaları gerektiğini tanımlar. Statü gereğince, Uluslararası Ceza Mahkemesi'nin faaliyete geçebilmesi için 60 ülkenin onayı beklendi ve 11 Nisan 2002 tarihinde söz konusu 60 onaya ulaşıldı. 15 Nisan 2015 tarihi itibarıyla 139 devlet tarafından imzalamış ve 123 devlet tarafından onaylanmıştır.[4][5] Roma Statüsü'nü imzalamak onaylamak anlamına gelmemektedir.

UCM Yargı Sınırları ve Kapsamı

Hangi tarihlerdeki suçları yargılayabilir?

UCM sadece Roma Statüsü'nün yürürlüğe giriş tarihi olan 1 Temmuz 2002'den sonraki suç savlarını yargılayabilir. Ancak bu tarihten sonra imza atmış devletler için Antlaşma'ya taraf olma tarihi esas alınır. Bu devletler isterlerse UCM'ye 1 Temmuz 2002'ye kadar geriye doğru yargılama yetkisi verebilir.[3]

Kimleri yargılayabilir?

UCM sadece kişileri yargılayabilir. Devletleri yargılama yetkisine sahip değildir.Yargılanacak kişinin taraf ülke vatandaşı olması gerekir.[3]

Nerelerdeki suçları yargılayabilir

Taraf ülkelerin devlet sınırları içinde veya bir taraf ülke vatandaşı tarafından işlenen Anlaşma'da belirtilen suçlar UCM yetkisindedir. Taraf olmayan ülkeler de Mahkeme'yi belirli bir suç için yetkilendirebilir.

Ulusal mahkemeler bağlamında UCM'nin yeri nedir?

UCM normal koşullar altında ulusal mahkemelerin yetkilerini devralamaz. Antlaşma'da "tamamlayıcılık ilkesi" temeldir. Ulusal mahhkemelerin kendi vatandaşlarını veya yüksek makamlardaki sanık adaylarını yargılamak istememesi, iç çatışmalar nedeniyle çökmüş olan yargı sistemi gibi durumlarda UCM devreye girebilir.[3]

UCM Organları

Roma Statüsünün 34. maddesinde Mahkemenin organları belirtilmiştir;

• Başkanlık
• Temyiz Bölümü, Yargılama Bölümü ve Ön-Yargılama Bölümü
• Savcılık Bürosu
• Yazı İşleri Bürosu

Yargı Süreci

Lahey'de bulunan Uluslararası Ceza Mahkemesi binası.

Roma Statüsü olayların mahkeme önüne 3 farklı şekilde gelebileceğini belirtiyor:

1. Mahkeme savcısı, sadece mahkemenin söz konusu suçu ya da bireyleri yargılama yetkisi var ise; kurban ya da ailesini de içerecek şekilde herhangi bir kaynaktan gelen bilgiye dayanarak, işlenmiş bir ya da birden fazla suçun söz konusu olduğu bir durum hakkında soruşturma başlatabilir.
2. Roma Statüsü’nü onaylayan devletler, sadece mahkeme yargılama yetkisini haizse, işlenen bir veya birden fazla suçun olduğu bir durumun soruşturulması için savcıdan talepte bulunabilirler.
3. BM Güvenlik Konseyi, işlenen suçun bir veya birden fazla olduğu bir durumu soruşturması için savcıdan talepte bulunabilir. 1. ve 2. yöntemlerin tersine, suçlar Roma Statüsü’nü onaylamayan bir devletin topraklarında vuku bulmuş veya böyle bir devlet vatandaşı tarafından işlenmiş olsa bile BM Güvenlik Konseyi olayı savcıya bildirdiği zaman UCM yargı yetkisine sahip olacaktır. Bununla birlikte, bu durumların her birinde bir soruşturma açılıp açılmayacağına ve soruşturma üzerinde temellenen hukuki onaya bağlı olan bir davanın açılıp açılmayacağına karar vermek, devletlerin ya da Güvenlik Konseyi’nin değil, UCM savcısının takdirine bağlıdır.

Amerika Birleşik Devletleri ve UCM

1995'ten 2000 yılına kadar ABD hükûmeti UCM'nin kurulmasını destekledi ancak Amerikalılar UCM'nin BM Güvenlik Konseyi tarafından kontrol edilen veya Amerikalı yetkilileri ve Amerikan vatandaşlarını mahkemenin yargı yetkisi dışında tutacak bir mahkeme olması için çaba harcadılar; bu çabalar başarısız kaldı. Bill Clinton yönetimi döneminde 31 Aralık 2000 tarihinde Amerikan Büyükelçisi David Scheffer hükûmeti adına Roma Statüsü'nü imzaladı. 2001 Yılında George W. Bush yönetimi UCM toplantılarına katılmamaya başladı ve 6 Mayıs 2002 tarihinde ABD Roma Statüsü'nden imzasını çektiğini resmen açıkladı. O zamandan beri ABD, gerek İkili Dokunulmazlık Anlaşmaları (İDA) (Bilateral Immunity Agreements-BIAs) vasıtasıyla; gerek UCM'yi destekleyen müttefiklere yaptırımlar öngören yasalar çıkararak; gerekse BM Güvenlik Konseyi'nde barış güçlerinde görevli Amerikalıları UCM'nin yargı yetkisi dışında tutacak girişimleri yoluyla UCM'yi yönelik çok yönlü saldırılarına devam etmektedir. UCM Andlaşması'nda yer alan net güvencelere rağmen ve son derece nitelikli UCM yetkililerinin böyle bir durumun oluşmasına karşı gereken tedbirleri alacağını göz ardı ederek, Bush yönetimi UCM'nin siyasi motivasyonlardan kaynaklanan yargılamalar için bir platform oluşturabileceğini iddia etmektedir.

ABD Dışişleri Bakanlığının verilerine göre 2 Ağustos 2006 itibarıyla ABD ile IDA'ları imzalayan devlet sayısı 101'dir (ülke isimlerinin yer aldığı listelerdeki sayı ise 99); 99 tane İDA'nın 21'i ulusal parlamentolarca onaylanmış; 18'nin ise onay gerektirmeyen yürütme anlaşması olduğu söyleniyor.

UCM'ye taraf ülkelerden IDA imzalayanların sayısı 45; bunların 13'nün parlamentolarca onaylandığı; 9'nun yürütme anlaşması niteliğinde olduğu belirtiliyor.

53 Ülke ABD ile ikili dokunulmazlık anlaşması imzalamayı açıkça reddediyor. UCM'ye taraf 102 ülkeden 57'si İDA imzalamadı (bunların 24'ü, 2005 Mali Yılında ABD'den yardım alamadı).

Amerikan Askeri Personelini Koruma Yasası (American Servicemembers' Protection Act-ASPA) Amerikan askerlerini kurtarmak için ABD'nin her türlü önlemi alabileceğine dair hükümler içerdiği için "La Haye'yi Basma Yasası" olarak da anılan Amerikan Askeri Personelini Koruma Yasası (ASPA) 2 Ağustos 2002'de kabul edildi. Bu yasaya göre UCM'ye taraf ülkeler ABD ile ikili dokunulmazlık anlaşması imzalamazlarsa bu ülkelere yapılan Amerikan askeri yardımları askıya alınacak. Amerikan'ın NATO müttefikleri ve "NATO-dışı önemli müttefik" sayılan 9 ülke (Arjantin, Avustralya, Mısır, İsrail, Japonya, Ürdün, Yeni Zelanda, ve Güney Kore) ASPA yaptırımları dışında bırakıldı. Fakat ulusal güvenlik çıkarları gereği veya sonradan ikili dokunulmazlık anlaşması imzalaması durumunda Başkanın kararıyla askeri yardımın askıya alınmasına istisnalar getirmek mümkün. UCM Roma Statüsü'nün yürürlüğe girmesinin birinci yıldönümü olan 1 Temmuz 2003 tarihine kadar geçen bir yıllık sürede UCM'ye taraf 35 ülkeye toplam 46 milyon dolarlık askeri yardım geri çekildi. Amerikan askeri yardımlarının kesilmesinden etkilenen önemli programlar arasında Uluslararası Askeri Öğretim ve Eğitim (IMET); Askeri Dış Yardım (FMF) programları ve Silah İhracatını Kontrol Yasası altında sağlanan fonlar var. Daha önce ikili dokunulmazlık anlaşması yapmayı reddeden ülkeler önemli oranda askeri mali yardımdan yoksun bırakılma tehditleri altında ABD ile bu tip anlaşmalar imzalamak zorunda kaldılar.

UCM'deki dava ve soruşturmalar

Uluslararası Ceza Mahkemesi'nde Görülen Davaların Özetleri

Dosya	Başvuru (tarih)	Soruşturma tarihi	Tutuklama kararı	Tutuklama	İddianamenin kabulü	Karar	Not
Uganda	Uganda Hükûmeti (Aralık 2003)	Temmuz 2004	Joseph Kony	X	X	X	Kaçak
			Vincent Otti	X	X	X	2007'de öldü
			Raska Lukwiya	X	X	X	12 Ağustos 2006'da öldü
			Okot Odhiambo	X	X	X	Kaçak
			Dominic Ongwen	X	X	X	Kaçak
Demokratik Kongo Cumhuriyeti (DKC)	DKC Hükûmeti (Mart 2004)	Haziran 2004	Thomas Lubanga	17 Mart 2006	29 Ocak 2007	X	Yargılama 26 Ocak 2009'da başladı.
			Germain Katanga	17 Ekim 2007	26 Eylül 2008	X	Yargılama 24 Kasım 2009'da başladı.
			Mathieu Ngudjolo Chui	6 Şubat 2008	26 Eylül 2008	X	Yargılama 24 Kasım 2009'da başladı.
			Bosco Ntaganda	X	X	X	Kaçak
Orta Afrika Cumhuriyeti(OAC)	OAC Hükûmeti (Aralık 2004)	Mayıs 2007	Jean-Pierre Bemba	3 Temmuz 2008	15 Haziran 2009	X	Yargılama 27 Nisan 2010'da başladı.
Darfur, Sudan	BM Güvenlik Konseyi (Mart 2005)	Haziran 2005	Ahmed Haroun	X	X	X	Kaçak
			Ali Kushayb	X	X	X	Kaçak
			Ömer el-Beşir	X	X	X	Kaçak
			Bahr Idriss Abu Garda	X	X	X	8 Şubat 2010'da suçlamalar düştü.
Kenya	Diğer kaynaklar (2008-2010)	Mart 2010	X	X	X	X	Resmi soruşturma 31 Mart 2010'da başladı.
Libya	26 Şubat 2011	2011	Muammer Kaddafi	X	X	X	Ölümünden sonra 22 Kasım 2011'de hakkındaki dava düştü.
			Seyfülislam Kaddafi	X	X	X	X
			Abdullah El Senussi	X	X	X	X
Fildişi Sahili	14 Aralık 2010	3 Ekim 2011	Simone Gbagbo	X	X	X	X
			Laurent Gbagbo	X	X	X	X
			Charles Blé Goudé	X	X	X	X
Mali	X	16 Ocak 2013	X	X	X	X	X
Güney Afrika Cumhuriyeti	30 Mayıs 2014	X	X	X	X	X	X

Kongo Demokratik Cumhuriyeti

Eski adı Zaire olan Demokratik Kongo Cumhuriyeti'nde, 1998 yılında Thomas Lubanga Dyilo liderliğindeki UPC (Kongo Vatanseverler Birliği) ile Hükûmet kuvvetleri arasında başlayan ve bugüne kadar, yaklaşık 4 milyon insanın öldüğü çatışmalar, II. Dünya savaşından sonraki en büyük “ölümcül çatışmalardan” biri sayılmaktadır.

2005 yılında UPC, liderleri tarafından, siyasi bir partiye dönüştürülerek, Ituri bölgesindeki yaklaşık 15.000 milis silahsızlandırıldı ve çoğu sivil hayat karıştı. Ancak son 10 yıldır silahlandırılan binlerce milis, farklı silahlı politik gruplara katılarak, çatışmalarda aktif rol oynamaya devam etmektedir. Bölge henüz istikrara kavuşmuş değildir ve ciddi insan hakları ihlallerine dair bilgiler gelmeye devam etmektedir.

Demokratik Kongo Cumhuriyeti Başkanı, UCM savcısı Luis Moreno Ocampo'ya bir mektup göndererek, ülkesinde gerçekleştirilen ve Roma Tüzüğü kapsamındaki suçlara ilişkin soruşturma açılmasını talep etmiştir. Bunun üzerine savcı, ön araştırmasının ardından, Haziran 2003'te Kongo'daki durumu yakından inceleyeceğini açıklamış ve 04.07.2004 tarihinde olayı Ön Yargılama Dairesine taşımıştır.

Dosya kapsamında, 17.03.2006 tarihinde tutuklanan Kongo Vatanseverleri Birliği lideri Thomas Lubanga, Mahkeme kararına istinaden UCM tarafından tutuklanan ilk kişi olmuştur. 28 Ağustos 2006 tarihinde, savcı tarafından resmen suçlanan Lubanga hakkında, 1. Ön Yargılama Dairesinde iddianamenin onaylanması duruşması 9 Kasım 2006 tarihinde başlamıştır.

8. maddede belirtilen savaş suçlarını işlemekle suçlanan Lubanga'ya yönelik iddianamedeki suçlar arasında; “15 yaşından küçük çocukların askere alınması ve çatışmalarda aktif olarak kullanılması” suçlaması öne çıkmaktadır.

Uganda

1987 yılında Joseph Kony tarafından kurulan ve Uganda'nın kuzeyinde dini temellere dayalı bir devlet kurmak isteyen LRA (Lord's Resistance Army-Tanrının Direnişi Ordusu) ile hükûmet kuvvetleri arasındaki çatışmalar, Afrika'da en uzun süredir devam eden çatışmalardan biridir.

LRA; geniş çaplı insan hakları ihlalleri, tecavüz, işkence, cinayet ve “çocuk asker” kullanmakla suçlanmaktadır.

Bölgede yapılan bir araştırmaya göre halkın %78'i bir cinayete tanık olmuş, %68'i ise (LRA veya hükûmet güçleri tarafından) kötü muameleye uğramıştır.

Aralık 2003'te Uganda Başkanı Yoweri Museveni, LRA (Tanrı'nın Direnişi Ordusu) ile ilgili durumu UCM'ye götürme kararı almıştır. Başsavcı 29 Temmuz 2004 tarihinde konu ile ilgili olarak soruşturma açıldığını duyurmuş ve dosyayı 2. Ön Yargılama Dairesine taşımıştır.

Aralık 2005'te BM Genel Sekreteri Uganda'da Hükûmetin, hükûmete bağlı yerel kuvvetlerin ve LRA'nın -özellikle çocuklara karşı- ciddi suçlar işlediğini belirtmiştir.

Mahkeme Ekim 2005'te LRA'nın 5 lideri hakkında, bir yandan cinayet, kölelik, seks köleliği, tecavüz suçları nedeniyle insanlığa karşı suç, diğer yandan cinayet, tecavüz, sivillerin öldürülmesi ve yağma suçlarından dolayı da savaş suçu işledikleri gerekçesiyle tutuklama kararı çıkartmıştır.

Haklarında tutuklama kararı verilen kişilerden hiçbiri henüz yakalanamamıştır. Bölgede Hükûmet ile LRA arasında ateşkes ve barış anlaşması için görüşmeler devam etmektedir.

Sudan

2003 yılında, yerel bir isyanın ardından, bölgedeki Arap kabileleri ile Hükûmet tarafından kurulan ve desteklenen milis kuvvetleri Janjavid arasında çatışmalar başlamıştır. Bu çatışmalarda Darfur nüfusunun üçte biri -yaklaşık 2 milyon insan- zorla yerinden edilirken, yüz binlerce insan öldürüldü. Hâlen 1,5 milyon kişi yerleştirildikleri mülteci kamplarında yaşamaktadır.

Hükûmet'in, Darfur bölgesinde, geniş çaplı bir “etnik temizlik” başlattığı iddiaları üzerine, Birleşmiş Milletler Güvenlik Konseyi, 18 Eylül 2004 tarihinde, 1564 no'lu kararıyla Genel Sekreterden Sudan'da bir araştırma Komisyonu kurulmasını istemiştir. Kurulan Komisyon, 25 Ocak 2005'te, BM Genel Sekreterine bir rapor sunmuş ve sivil halkın korunması ve suçluların cezalandırılması için harekete geçilmesini tavsiye etmiştir. Raporun ardından, Güvenlik Konseyi, 31 Mart 2005 tarihli ve 1593 no'lu kararı ile olayı UCM'ye taşıma kararı almıştır.

6 Haziran 2005'te UCM savcısı Luis Moreno Ocampo, Darfur'da işlenen suçlar hakkında soruşturmayı resmi olarak açmış ve dosya Hakim Akua Kuenyehia (Gana) başkanlığındaki 1 no'lu Ön Yargılama Dairesine iletilmiştir.

Orta Afrika Cumhuriyeti

Eski bir Fransız sömürgesi olan Orta Afrika Cumhuriyeti bağımsızlığını 1960 yılında kazanmıştır. Askeri yönetimlerin ardından 1993'te sivil yönetim başa geçmişse de Mayıs 2001'deki başarısız darbe girişiminin ardından ülkede çatışmalar başlamıştır.

5 Aralık 2004 tarihinde kabul edilen anayasanın ardından 2005 Mart'ında seçimlere gidilmiştir ancak dünyanın en fakir ülkelerinden biri olan Orta Afrika Cumhuriyetinde, siyasi istikrarsızlık devam etmektedir.

2005 yılında, Orta Afrika Cumhuriyeti eski devlet başkanı ve başkan yardımcısı tarafından işlenen suçları araştıran yerel mahkeme, olayın araştırılmasında yetersiz kalabileceğinden hareketle, UCM savcısından, konuyla ilgili soruşturma başlatmasını talep etmiştir.

Ancak Savcılık, “tamamlayıcılık” ilkesi gereğince, Orta Afrika Cumhuriyeti Yüksek Ceza Mahkemesi'nin (Cour de Cassation) kararını bekledi. Yüksek Ceza Mahkemesi, 11 Nisan 2006 tarihinde verdiği kararla, yerel mahkeme kararını onaylayarak, mevcut koşullarda, OAC'de etkin araştırma ve yargılama yapamayacağına karar verdi.

Daha önce söz konusu davanın neticesini beklediğini açıklayan Savcılık Ofisi, bu kararın ardından harekete geçerek, dosyayı 3. Ön Yargılama Dairesine taşımıştır. Henüz bir tutuklama kararı verilmeyen dosyada, eski hükûmet yetkilileri hakkında cinayet, tecavüz ve Orta Afrika Cumhuriyetinin kuzeyinde yaşayan yerlilere yönelik soykırım iddiaları mevcuttur.

Libya

Fiilen Libya Başbakanlığı ve Kaddafi Uluslararası Yardım ve Gelişme Vakfı'nın onursal başkanlığını yapmış olan Seyfülislam Kaddafi hakkında, insanlığa karşı işlenen cinayet ve zulüm (Roma Statüsü'nün 7. maddesinin 1(a) ve 1(h) bentleri) suçlarına dolaylı olarak yardımcı olmak savıyla 27 Haziran 2011 tarihinde UCM tarafından verilmiş tutuklama kararı bulunmaktadır.

Aynı suçlardan 27 Haziran 2011'de hakkında tutuklama kararı verilen Muammer Kaddafi'nin 20 Ekim 2011'de öldürülmesinden sonra 22 Kasım 2011'de davası düşmüştür.

Libya Silahlı Kuvvetleri'nde albaylık ve Askeri İstihbarat başkanlığını yapmış olan Abdullah El Senussi hakkında 27 Haziran 2011 tarihli tutuklama kararı vardır.[6]

Kaynakça

1. İlyas Doğan, Devletler Hukuku.2008 Ankara, Syf:341.
2. "Uluslararası Ceza Mahkemesi'nin tanımı, görevleri, yargılayacağı suçlar hakkında bilgi". 25 Mart 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi.
3. Kurşun, Günal. 101 Soruda Uluslararası Ceza Mahkemesi (PDF).
4. "The States Parties to the Rome Statute ([[Roma Statüsü]]'nü onaylamış ülkeler)". Uluslararası Ceza Mahkemesi. 12 Nisan 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Nisan 2015. URL–vikibağı karışıklığı (yardım)
5. "United Nations Treaty Collection (Birleşmiş Milletler Anlaşmalar Koleksiyonu)". Birleşmiş Milletler. 22 Nisan 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Nisan 2015.
6. "Libya - Uluslararası Ceza Mahkemesi". Uluslararası Ceza Mahkemesi. 21 Ocak 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Nisan 2015.

Dış bağlantılar

• UCM Resmi web sitesi
• Uluslararası Af Örgütü UCM dosyası
• Türkiye UCM Koalisyonu
• Uluslararası UCM Koalisyonu