Esperanto dilbilgisi

Esperanto dilbilgisi, kuralları aşırı şekilde düzenli olması için tasarlanmıştır. Eklemeli bir dil olan Esperanto'nun kelime dağarcığı Hint-Avrupa dil ailesi, özellikle de Latin, Slav ve Germen dilleri esas alınarak hazırlanmıştır. Esperanto serbest cümle dizimine sahiptir, cümledeki ögelerin yerleri değiştirildiğinde cümlenin anlamı değişmez.

Dilbilimsel Özellikler

Yazı

Esperanto, Esperantoya uyarlanmış Latin alfabesiyle yazılır. Alfabedeki her harf her zaman aynı sesi verir ve alfabede temsil edilen çoğu sesin Türkçede oldukça yakın bir karşılığı vardır.

Harf	Adı	IPA değeri	Türkçe ses
A a	a	/a/	a
B b	bo	/b/	b
C c	co	/t͡s/	kısa ts
Ĉ ĉ	ĉo	/tʃ/	ç
D d	do	/d/	d
E e	e	/e/	e
F f	fo	/f/	f
G g	go	/g/	g
Ĝ ĝ	ĝo	/dʒ/	c
H h	ho	/h/	h
Ĥ ĥ	ĥo	/x/	-
I i	i	/i/	i
J j	jo	/j/	y
Ĵ ĵ	ĵo	/ʒ/	j

Harf	Adı	IPA değeri	Türkçe ses
K k	ko	/k/	k
L l	lo	/l/	l
M m	mo	/m/	m
N n	no	/n/	n
O o	o	/o/ veya /ɔ/	o
P p	po	/p/	p
R r	ro	/r/ veya /ɾ/	r
S s	so	/s/	s
Ŝ ŝ	ŝo	/ʃ/	ş
T t	to	/t/	t
U u	u	/u/	u
Ŭ ŭ	ŭo	/u̯/	-
V v	vo	/v/ veya /ʋ/	v
Z z	zo	/z/	z

ĥ harfi modern Esperantoda çok az sayıda kelimede bulunur. Bu harf, telaffuzu zor olduğu gerekçesiyle bulunduğu sözcüklerin çoğunda ĉ, h veya k harflerinden biriyle değiştirilmiştir. ŭ harfi ise sadece ünlü harflerden sonra gelerek onlarla bir ikili oluşturur. Dolayısıyla kelime başında bulunmaz. Bunun istisnaları bu harfin adı olan ŭo sözcüğü ve ŭa! gibi bazı ünlem nidalarıdır.

Esperanto alfabesinde Q, X, W ve Y simgeleri bulunmaz.

ĉ, ĝ, ĥ, ĵ, ŝ ve ŭ harflerinin yazımı kimi elektronik ortamlarda mümkün olmayabilir. Bunun için L. L. Zamenhof, böyle durumlarda bu harfler yerine ch, gh, hh, jh, sh ve yalnızca u yazılmasını öngören h-sistemini tavsiye etmişse de, alfabede zaten h harfinin bulunmasının karışıklığa sebep olabileceği gerekçesiyle günümüzde daha çok x-sistemi kullanılmaktadır. Bu sisteme göre zorunlu durumlarda ĉ, ĝ, ĥ, ĵ, ŝ ve ŭ harfleri yerine cx, gx, hx, jx, sx ve ux yazılır. Mart 2007 Google istatistiklerine göre internet ortamında orijinal Unicode harflerin kullanım oranı %77, x-sisteminin kullanım oranı %14, h-sisteminin kullanım oranı ise %9 civarındadır.

x-sisteminde yazılan harfi direkt olarak Unicode'a çeviren programlar mevcuttur. Microsoft Windows için Tajpi ve EK programları bunlara örnek olarak verilebilir.

ĉ, ĝ, ĥ, ĵ, ŝ harfleri Esperantoya özgüdür, ŭ harfi yalnızca normalde Kiril alfabesi ile yazılan Beyaz Rusçanın Latin transliterasyonunda kullanılmaktadır.

Esperanto kelimelerde vurgu istisnasız sondan bir önceki heceye verilir. Yalnızca, özellikle şiir ve şarkılarda, bir ismin sonundaki -o harfi atılabilir. Böyle bir durumun rahat anlaşılabilmesi için yazıda, atılan -o harfi yerine ' işareti konulur ve okunuşta kalan kısmın vurgusu son heceye verilir.

Dil Bilgisi

Birkaç sayılı istisna dışında Esperantoda kelime grupları son harflere bakılarak ayırt edilebilir.

Son Harf	Kelime Sınıfı	Örnek Sözcük	Türkçe Anlam
-o	isim	rapido	hız
-a	sıfat	rapida	hızlı
-e	zarf	rapide	hızla, hızlı bir şekilde
-i	fiil	rapidi	hızlı gitmek, acele etmek

Bu örnekte -a, -e, -i, -o son takılarını alarak sıfatlaşan, zarflaşan, fiilleşen ve isimleşen dilbilgisi yönünden anlamsız rapid sözcüğüne kök sözcük adı verilir.

Bu kurallara uymayan bazı istisnalar da bulunmaktadır. Örneğin nun (şimdi) veya preskaŭ (yaklaşık olarak) zarfları -e ile bitmez. -aŭ ile biten birçok zarf mevcuttur. Ni (biz) şahıs zamiri -i ile bitmesine karşın fiil değildir. Yine de son harflerin sözcükleri sınıflandırmasıyla ilgili kural, dilin kelime hazinesinin çok büyük bir bölümünde geçerlidir.

Esperanto, doğal dillere oranla daha az miktarda sözcük içerir ve diğer sözcükleri bu kök sözcükler yardımıyla birleşik sözcük oluşturarak veya ön ve son takılarla yeni kelimeler türeterek karşılar. 400 ilâ 500 adet kök sözcük ile hemen hemen her güncel konu hakkında konuşabilecek kadar çok sözcük türetilebilir. Ancak, dala ve işe özgü bilimsel ve teknik terimlerle beraber 15.000 civarında Esperanto kök sözcük bulunduğu tahmin edilmektedir.

Esperantonun en temel gramer özellikleri; gramatik cinsiyete sahip olmamakla birlikte cinsiyet ayıran bir dil olması, kuralsız fiil bulunmaması, fiillerin 6 kipe göre sondan çekimlenmesi, fiil çekiminin şahıstan etkilenmemesi, fiilin öznenin sayısından etkilenmemesi, ismin belirtme durumunun var olması, sıfatların nitelediği isimlerin sayısına ve durumuna uyum göstermesi ve cümledeki öge sırasının değiştirilebilir olması olarak sıralanabilir.

Artikel

Esperantoda belirli artikel olarak la kullanılır. La artikelinin Türkçede tam olarak bir karşılığı yoktur, önüne geldiği cins ismin daha önce bahsedilmiş olan özel türüne atıfta bulunduğunu belirtir. Kullanım ve anlam olarak İngilizce the ile hemen hemen aynı özelliklere sahiptir. Çoğul sözcükler için de, tekil sözcükler için kullanıldığı tarzda kullanılır.

Türkçedeki bir belirsiz sıfatının Esperantoda karşılığı yoktur, bu anlam ismin başına la artikeli getirilmeyerek direkt olarak elde edilebilir.

Aşağıda la artikelinin kullanımının anlama etkisi örneklenmiştir:

Infano kuras en ĝardeno. (Bir çocuk bir bahçede koşuyor.) - Hangi çocuktan ve bahçeden bahsedildiği belirsiz.
La infano kuras en ĝardeno. (Çocuk bir bahçede koşuyor.) - Belirli bir çocuktan bahsediliyor ama koşulan bahçe belirsiz.
La infano kuras en la ĝardeno. (Çocuk bahçede koşuyor.) - Belirli bahçe ve çocuktan bahsediliyor.
Infanoj kuras en la ĝardeno. (Çocuklar bahçede koşuyor.) - Çocuklar kim olduğu belirsiz herhangi çocuklar, bahçe belirli.
La infanoj kuras en la ĝardeno. (Çocuklar bahçede koşuyor.) - Hangi bahçeden ve çocuklardan bahsedildiği biliniyor.

L. L. Zamenhof, Fundamento de Esperanto adlı kitabında, zor veya gereksiz bulunduğu takdirde artikelin kullanılmasının şart olmadığını, tercihen tamamen ihmal edilebileceğini belirtmiştir.

Cümle Ögeleri

Esperantonun normal tümce dizimi Özne-Fiil-Nesne sırasında olsa da anlam bu sıralamaya bağlı değildir ve uygulamada sıralamanın değiştirilmesine sıkça rastlanır.

Esperantoda isimler sonuna -j (y okunur) takısı eklenerek çoğul yapılırlar. Çoğul bir ismi niteleyen sıfat da çoğul eki alır yani sıfatlar Arapça ve İspanyolca gibi dillerde olduğu gibi ismin sayısına uyum göstermektedir. İsmi niteleyen sıfat isimden önce veya sonra gelebilir. Örneğin alta uzun ve viro adam, alta viro uzun adam anlamındaki sıfat tamlamasını oluşturur. Uzun adamlar tamlamasını oluştururken hem isim hem de sıfat çoğul yapılır: altaj viroj. Ayrıca bu iki tamlama tercihen Fransızcada olduğu gibi isim önde, sıfat arkada olacak şekilde de kurulabilir: viro alta, viroj altaj.

Esperantoda diğer birçok dilde bulunmayan Türkçedeki ismin belirtme (-i) hâli ekine oldukça yakın anlam ve işleve sahip olan bir -n takısı bulunmaktadır. Cümledeki sıralama serbestliği bu takı yardımıyla sağlanır.

-n takısı fiilin direkt olarak etkilediği nesnenin sonuna eklenir. Eğer bu nesne bir sıfat tamlamasıysa hem isme, hem de sıfata eklenir. Eğer nesne çoğulsa -n takısı -j takısından sonra eklenir.

Mi farbis la ruĝan pordon. (Ben kırmızı kapıyı boyadım.)
Mi farbis la ruĝajn pordojn. (Ben kırmızı kapıları boyadım.)
Min farbis la ruĝa pordo. (Kırmızı kapı beni boyadı.)
La ruĝan pordon farbis mi. (Ben kırmızı kapıyı boyadım.)
Mi farbis la pordon ruĝan. (Ben kırmızı kapıyı boyadım.)
Mi farbis la pordon ruĝa. (Ben kapıyı kırmızı(ya) boyadım.)

Zamirler

Esperantoda 9 temel şahıs zamiri bulunmaktadır. Üçüncü şahıs zamiri cinsiyet ayrımı yaparken, hem tekil hem de çoğul ikinci şahsı aynı zamir karşılar.

		tekil	çoğul
birinci şahıs		mi ben	ni biz
ikinci şahıs		vi sen, siz
üçüncü şahıs	eril	li o (erkek)	ili onlar
	dişil	ŝi o (dişi)
	cinssiz	ĝi o (cinssiz)
belirsiz		oni biri
yansımalı		si kendisi

Ĝi, cinsi olmayan veya cinsiyeti bilinmeyen özneler için kullanılır, istendiği takdirede cinsiyeti bilinen hayvanlar için de kullanılabilir. Oni şahsın hiç önemli olmadığı durumlarda kullanılan zamirdir. Si ise kendisi, kendileri anlamında mi, vi ve ni haricinde bir öznesi bulunan cümlenin diğer ögelerinde o özneden bahsetmek için kullanılır ve asla özne olamayacağı gibi, öznenin bir parçası da olamaz. Fiilden direkt olarak etkilenen şahıs zamirleri de isimler için olduğu gibi -n takısı alırlar.

Temel zamirler sonlarına -a alarak iyelik zamirlerine dönüşür. Mia benim, via senin veya sizin; lia, ŝia, ĝia onun, ilia onların, onia birinin ve sia kendinin anlamındadır. İyilik zamirlerinin başlarına artikel getirildiğinde anlamları şu şekilde değişir: la mia benimki, la via seninki veya sizinki, la ilia onlarınki ... vb.

Örnekler:
Li lavas sin. (O kendini yıkıyor.)
Li lavas lin. (O, onu (başkasını) yıkıyor.)
Ili manĝis siajn pomojn. (Elmalarını yediler.) - Elmalar, onları yiyen gruba ait.
Ili manĝis iliajn pomojn. (Elmalarını yediler.) - Elmalar yiyenlere değil başkalarına ait.

Edatlar

Esperantoda konum bildiren edatlar işaret ettiği kelime grubundan önce gelir.

	Karşılığı		Örnek Cümle		Örnek Cümle Anlamı
Al	-e -e doğru		Mi iris al la lernejo. Li kuras al mia domo.		Okula gittim. Evime (doğru) koşuyor.
Anstataŭ	-in yerine		Li iros anstataŭ mi.		O, benim yerime gidecek.
Antaŭ	-in önüne, -in önünde -den önce		Ŝi sidas antaŭ sia domo. Antaŭ li venis ĉi tie, li fartis bone.		Evinin önünde oturuyor. Buraya gelmeden önce iyi hissediyordu.
Apud	-in yanında		Ni konstruos domon apud la rivereto.		Derenin yanında bir ev inşa edeceğiz.
Ĉe	-de (-in yakınında)		Li sidas ĉe la komputilo.		Bilgisayarda oturuyor.
Ĉirkaŭ	-in çevresinde, -in etrafında		Ĉevalo kuras ĉirkaŭ la domo.		At, evin çevresinde koşuyor.
Da	(miktar belirtir)		Ni havis multe da gastoj.		Birçok misafirimiz vardı.
De	-in -den		Ankara estas la ĉefurbo de Turkio. Ŝi iros de la urbo.		Ankara, Türkiye'nin başkentidir. Şehirden gidecek.
Dum	süresince, boyunca		Ili iris dum ok minutoj.		Sekiz dakika gittiler.
Ekster	-in dışında, -in dışına		Ŝi iros ekster la urbo.		Şehir dışına gidecek.
El	-in dışına, -den		Ŝi iros el la urbo.		Şehirden gidecek.
En	-de, -nin içinde		Ili estas en la domo.		Evdeler.
Ĝis	-e kadar		Mi iros ĝis la domo.		Eve kadar gideceğim.
Inter	-in arasında		Li sidas inter la infanoj.		Çocukların arasında oturuyor.
Je	(belirsiz edat - hiçbir edatın uymadığı veya herhangi bir edatın kullanıldığı her durumda kullanılabilir.)		Ni matenmanĝos je la oka. Mi kredas je Dio. Donu ĝin je mi. Li saltis je la tablon.		Saat sekizde kahvaltı yapacağız. Tanrı'ya inanıyorum. Onu bana/benden/benimle/... ver. Masanın üstünde/altında/yanında/... zıpladı.
Kontraŭ	-in karşısı, karşı		Dubo gardas kontraŭ risko.		Şüphe riske karşı korur.
Krom	hariç, -in haricinde		Ĉiuj iris krom vi.		Senin haricinde herkes geldi.
Kun	ile, birlikte		Ili iros kun vi.		Onlar sizinle gidecek.
Laŭ	-e göre		Ĉiu mezuras aliajn laŭ sia mezurilo.		Herkes başkasını, kendi ölçüsüne göre ölçer.
Malgraŭ	-e rağmen		Mi iris malgraŭ la pluvo.		Yağmura rağmen yürüdüm.
Per	ile, vasıtasıyla		Ni iros al Ankara per trajno.		Ankara'ya tenle gideceğiz.
Po	oran, başına		Po tri Liro por persono.		Kişi başına üç Lira.
Por	için		Mi venis ĉi tien por vidi vin.		Buraya seni görmek için geldim.
Post	sonra, ardından		Mi parolos post ŝi.		Onun ardından ben konuşacağım.
Preter	önce, önünde		La viro kuras preter hundo.		Adam bir köpeğin önünde koşuyor.
Pri	hakkında, ile ilgili		Mi pensas ke ŝi parolos pri ni.		Bizim hakkımızda konuşacağını düşünüyorum.
Pro	sebebiyle, -diği için		Pro kio vi venis?		Ne sebeple geldiniz?
Sen	-siz, olmadan		Ne iru sen mi.		Bensiz gitme.
Sub	altında		Bildo estas sub la aŭto.		Arabanın altında bir resim var.
Super	üstünde (havada)		Birdoj flugas super la urbo.		Şehrin üstünde kuşlar uçuyor.
Sur	üstünde (yüzeyinde)		Mi trovis ĝin sur libro.		Onu bir kitabın üzerinde buldum.
Tra	boyunca		Ni parolis tra la vojo.		Yol boyunca konuştuk.
Trans	ötesi, diğer tarafı		Ni saltis trans la muro.		Duvarın ötesine atladık.

Bazı edatların yerine, karışıklığa sebep olmayacaksa -n belirtme durumu eki de kullanılabilir.

Ni veturos al Usono. = Ni veturos Usonon. (ABD'ye seyahat edeceğiz.)
Mi venos en la unua de junio. = Mi venos la unuan de junio. (1 Haziran'da geleceğim.)

-n belirtme durumu eki fiile, önüne konum edatı almış söz grubunu belirttirmek için de kullanılabilir.

Ni iras en la urbo. (Şehrin içinde gidiyoruz.)
Ni iras en la urbon. (Şehrin içine gidiyoruz.)

Fiiller

Esperantoda fiiller şahsa veya sayıya uyum sağlamaz ve zaman çekimlerini sondan alırlar.

Esperantoda 6 temel kip/zaman eki bulunmaktadır: -i mastar hâli, -as geniş/şimdiki zaman, -is geçmiş zaman, -os gelecek zaman, -u emir kipi, -us şart kipi / gelecek zamanın hikâyesi. Emir kipi ikinci şahıs dışında bir şahıs için kullanılırsa anlamca dilek kipine dönüşür. Emire nezâket katmak için -u eki yerine bonvolu -i (lütfen -ınız) kalıbı kullanılabilir.

Ayrıca 6 adet de sıfat fiil eki mevcuttur: -anta -an, -inta -mış olan, -onta -acak olan, -ata -ılan, -ita -ılmış olan, -ota -ılacak olan. Sıfat fiillerin sıfat olduğunu bildiren -a son harfi, zarflar için kullanılan -e harfiyle değiştirilerek zarf fiiller elde edilebilir.

Örneğin ir- (git-) fiil kökü aşağıdaki gibi değişik formlara getirilebilir.

Iri (Gitmek)
Li iras. (Gider./Gidiyor.) - Li iris. (Gitti.) - Li iros. (Gidecek.)
Iru! (Git!) - Bonvolu iru. (Lütfen gidin.) - Li iru. (Gitsin.) - Ni iru. (Gidelim.)
Li irus. (Gidecekti.) - Li irus se li ne estus malsana. (Hasta olmasa giderdi.)
Iranta (Giden) - Irinta (Gitmiş olan) - Ironta (Gidecek olan) - Irante (Giderek)
Irata (Gidilen) - Irita (Gidilmiş olan) - Irota (Gidilecek olan)

Esperantoda zamanda süreklilik kavramı yoktur. Örneğin geniş zaman eki olan -as çoğu zaman şimdiki zaman anlamında kullanılırken, şimdiki zamanın hikâyesinin yerini genelde standart geçmiş zaman tutar. Bununla birlikte zamanla, bu anlam ayrılığını vurgulamak için -antas, -antis birleşik zamanları kullanılır olmuştur. Birleşik zamanlar yalnız -anta sıfat fiilinden değil, diğer sıfat fillerden yararlanılarak da oluşturulabilir.

Mi irantas (Gidiyorum.) - Mi irantis (Gidiyordum.) - Mi irantos (Gidiyor olacağım.) - Mi irantus (Gidiyor olacaktım.)
Mi irintas (Gitmiş durumdayım.) - Mi irintis (Gitmiştim.) - Mi irintos (Gitmiş olacağım.) - Mi irintus (Gitmiş olacaktım.)
Mi irontas (Gitmek üzereyim.) - Mi irontis (Gitmek üzereydim.) - Mi irontos (Gitmek üzere olacağım.) - Mi irontus (Gitmek üzere olacaktım.)

Ayrıca edilgen sıfat fiillerin de (-ata, -ita, -ota) buna benzer kullanımları vardır.

Povi yeterlilik, devi gereklilik kipi için yardımcı fiillerdir:

Vi povas aliĝi nin. (Bize katılabilirsin(iz).)
Vi devis vidi tiun. (Onu görmeliydin(iz).)

Esperantoda yardımcı fiil olarak esti (olmak) fiili kullanılır. Yardımcı fiil vasıtasıyla isim cümleleri kurulur. Ancak son zamanlarda, özellikle sıfat kökenli yüklemi olan isim cümlelerinde esti yerine ismin fiil formuna sokulup (sonundaki -o harfinin -i ile değiştirilmesiyle) oluşan fiilin çekimlenmesi daha çok tercih edilir olmuştur. Bunun dışında cümleyi uzattığı gerekçesiyle esti yardımcı fiilinin kökü est-e gerek duymadan yalnızca fiil çekim ekleriyle isim cümlesi kurulabileceğini savunan Esperantistler olsa da bu görüş resmiyet kazanmamış ve yaygınlaşmamıştır.

La ĉielo estis blua. ≈ La ĉielo bluis. ≈ La ĉielo is blua. (Gökyüzü maviydi.)
La viro estas instruisto. ≈ La viro instruistas. ≈ La viro as instruisto. (Adam bir öğretmen.)
Mi volas esti feliĉa. ≈ Mi volas feliĉi. ≈ Mi volas i feliĉa. (Mutlu olmak istiyorum.)

Olumsuzluk

Esperantoda bir cümle yükleminin önüne ne konularak olumsuz yapılabilir. Ne başka hangi ögenin önüne konursa olumsuzluk vurgusu o ögeye düşer.

Mi skribis ĉi tiun. (Bunu yazdım.)
Mi ne skribis ĉi tiun. (Bunu yazmadım.)
Ne mi skribis ĉi tiun. (Bunu ben yazmadım./Bunu yazan ben değilim.)
Mi skribis ne ĉi tiun. (Ben bunu yazmadım./Benim yazdığım bu değildi.)

Esperantoda ne- ile başlayan başka olumsuzluk kelimeleri vardır. Bir olumsuz kelime bir cümleyi olumsuz yapmak için yeterlidir. Esperantoda aynı cümlecik içinde iki olumsuzluk kelimesi kullanımına izin verilmez.

Mi ne faris ion ajn. (Bir şey yapmadım.)
Mi faris nenion ajn. (Hiçbir şey yap(ma)dım.)
Mi ne faris nenion ajn. - Yanlış kullanım

Soru Sözcükleri

Esperantoda evet-hayır soruları cümlenin başına ĉu koyularak yapılır.

Vi volas lerni Esperanton. (Esperanto öğrenmek istiyorsun.)
Ĉu vi volas lerni Esperanton. (Esperanto öğrenmek istiyor musun?)

Ĉu ile yapılan sorulara genelde jes (evet) veya ne (hayır) ile yanıt verilir.

Esperantodaki soru kelimeleri ve yan cümle kurulumunda yardımcı olan bir takım kelimeler sistematik bir tabloya göre üretilir.

	Ki- soru		Neni- hiçlik		I- * birim		Ĉi- bütünlük		Ti- işaret		Ĉi ti- / Ti- ĉi yakın işaret
-o şey	Kio ne		Nenio hiçbir şey		Io bir şey		Ĉio her şey		Tio o şey		Ĉi tio / Tio ĉi bu şey
-u şey, kişi	Kiu kim, hangi, hangisi		Neniu hiç kimse, hiçbiri		Iu biri, herhangi bir		Ĉiu herkes, hepsi, her		Tiu o		Ĉi tiu / Tiu ĉi bu
-e yer	Kie neresi, nerede		Nenie hiçbir yer(de)		Ie bir yer(de)		Ĉie her yer(de)		Tie orası, orada		Ĉi tie / Tie ĉi burası, burada
-am zaman	Kiam ne zaman		Neniam asla, hiçbir zaman		Iam bir zaman		Ĉiam her zaman		Tiam o zaman		Ĉi tiam / Tiam ĉi şimdi
-es aitlik	Kies kimin, neyin		Nenies hiç kimsenin, hiçbir şeyin		Ies birinin, bir şeyin		Ĉies herkesin, her şeyin		Ties onun		Ĉi ties / Ties ĉi bunun
-el şekil	Kiel nasıl		Neniel hiçbir şekilde		Iel bir şekilde		Ĉiel her şekilde		Tiel o şekilde		Ĉi tiel / Tiel ĉi bu şekilde
-al sebep	Kial neden, niçin		Nenial hiçbir sebepten		Ial bir sebepten		Ĉial her sebepten		Tial o yüzden		Ĉi tial / Tial ĉi bu yüzden
-om miktar	Kiom kaç, ne kadar		Neniom hiç		Iom biraz		Ĉiom tümü		Tiom o kadar		Ĉi tiom / Tiom ĉi bu kadar
-a çeşit	Kia ne tür, nasıl		Nenia hiçbir çeşit		Ia bir çeşit		Ĉia her çeşit		Tia o tür		Ĉi tia / Tia ĉi bu tür

* Bu sütunda büyük i harfleri kullanılmıştır. Bunları küçük L harfiyle karıştırmayınız. Sütundaki sözcükler: io, iu, ie, iam, ies, iel, ial, iom, ia

Birleşik Kelimeler

Esperantoda kelimeler birleştirilerek yeni anlamlar karşılanabilir. Genellikle birleştirilen kelimelerin kökleri birleştirilerek yeni bir kök oluşturulur ancak telaffuz kolaylığını sağlamak için iki kelimenin direkt olarak birleştirilmesi de mümkündür. Örneğin ringo (yüzük), fingro (parmak) kelimelerinin kökleri ring ve fingr birleştirilip sonuna isim oluşturucu -o bitişi yeniden eklenirse ringfingro (yüzük parmağı) birleşik sözcüğü türetilebilir ancak sözcükleri direkt olarak ringofingro şeklinde birleştirmek de mümkündür. Bu durumda hece sayısı artarken, söyleniş kolaylaşır. Genelde tercih edilen yöntem sözcüklerin değil köklerin birleştirilmesidir.[1]

Yapım Ekleri

Esperantoda mevcut kelimelerden Türkçede olduğu gibi eklerle yeni kelimeler üretilebilir. Esperantoda bu işlem genellikle soneklerle, bazen de öneklerle yapılır.

Önekler sözcüğün önüne gelerek anlamını değiştir ve bu yolla yeni bir sözcük üretir.

	Karşılığı		Örnek		Örnek Anlamı
bo-	evlilikle doğan akrabalık, kayın-		patro / bopatro fratino / bofratino		baba / kayınpeder kız kardeş / görümce, baldız
dis-	ayırma, saçma, dağılım		sendi / dissendi atomo / disatomi		göndermek / dağıtmak atom / atom parçalamak
ek-	başlamak, ani hareket		ami / ekami lerni / eklerni		sevmek / âşık olmak öğrenmek / öğrenmeye başlamak
eks-	eski, önceki		edzo / eksedzo		koca / eski koca
fi-	ahlâk dışı		homo / fihomo vorto / fivorto		insan / ahlâksız insan kelime / küfür
ge-	karışık cinsiyetlerden çoğul yapma		patro / gepatroj sinjoro / gesinjoroj lernejo / gelernejo		baba / ebeveyn bay / bayanlar ve baylar okul / cinsiyet bakımından karma okul
mal-	zıtlaştırıcı		granda / malgranda riĉa / malriĉa dekstrume / maldekstrume		büyük / küçük zengin / fakir saat yönünde / saatin tersi yönünde
mis-	yanlış, hatalı, çarpık		akuzi / misakuzi		suçlamak / haksız yere suçlamak
pra-	antik, tarih öncesi, başlangıç, daha eskiye ait		avo / praavo patro / prapatroj besto / prabesto Turka / Praturka		dede / büyük dede baba / atalar hayvan / tarih öncesi (soyu tükenmiş) hayvan Türkçe / Proto-Türkçe, Ön Türkçe
re-	yinelenen eylem, geri dönen eylem		sendi / resendi konstrui / rekonstrui aboni / reaboni		göndermek / geri göndermek inşa etmek / restore etmek abone olmak / aboneliği yenilemek

Sonekler kelimeye değil kelimenin köküne eklenir, yani kelime türünü bildiren -i, -o, -a, -e bitiş ünlülerinin hemen öncesine iliştirilirler.

	Karşılığı		Örnek		Örnek Anlamı
-aĉ.	kötüleştirici, nitelik düşürücü		domo / domaĉo skribi / skribaĉi		ev / baraka yazmak / bozuk yazmak
-ad.	yapılıp durma, eylem		kuri / kuradi / kurado parolo / paroli / paroladi / parolado		koşmak / koşuyor olmak / koşu söz / konuşmak / konuşuyor olmak / konuşma
-aĵ.	somut anlam verici, ürün		manĝi / manĝaĵo trinki / trinkaĵo		yemek / yiyecek içmek / içecek
-an.	üye, destekleyici, bir gruptan/yerden olan, -li		Usono / Usonano ŝipo / ŝipano		ABD / Amerikalı gemi / gemi mürettebatından biri
-ar.	grup, topluluk, sürü		arbo / arbaro vorto / vortaro		ağaç / orman kelime / sözlük
-ĉj.	Erkekler için isim kısaltma, samimiyet (kelime bir yerde kesilir)		patro / paĉjo amiko / amiĉjo Kemalettin / Keĉjo, Kemaĉjo		baba / babacığ(ım) arkadaş / değerli arkadaş(ım) Kemalettin / Kemo
-ebl.	mümküniyet, -ilebilir		kredi / kredebla vidi / videbla		inanmak / inanılabilir görmek / görülebilir
-ec.	olma durumu, -lik		amiko / amikeco bona / boneco Arabo / Arabeco / Arabeca		arkadaş / arkadaşlık iyi / iyilik, iyi olma durumu Arap / Araplık / Arabesk
-eg.	arttırıcı, büyütücü		domo / domego varma / varmega bona / bonega ridi / ridegi		ev / konak sıcak / aşırı sıcak iyi / mükemmel gülmek / kahkaha atmak
-ej.	mekân yapıcı, yeri		lerni / lernejo vendi / vendejo juĝi / juĝejo kuiri / kuirejo hundo / hundejo senakva / senakvejo		öğrenmek / okul satmak / mağaza yargılamak / mahkeme yemek yapmak / mutfak köpek / köpek kulübesi susuz / çöl
-em.	eğilim, meyil, hoşlanma		ludo / ludema paroli / parolema		oyun / oynamayı seven, oyuncu konuşmak / konuşkan
-end.	zorunluluk, yapılması gereken		pagi / pagenda legi / legenda		ödemek / ödenecek okumak / okunması gereken
-er.	yapı taşı, küçük parça		ĉeno / ĉenero fajro / fajrero neĝo / neĝero ligno / lignero		zincir / halka ateş / kıvılcım kar / kar tanesi odun / kıymık
-estr.	yönetici, lider		lernejo / lernejestro urbo / urbestro cent / centestro		okul / okul müdürü şehir / belediye başkanı yüz / yüzbaşı
-et.	azaltıcı, küçültücü		domo / dometo libro / libreto varma / varmeta ridi / rideti		ev / kulübe kitap / kitapçık sıcak / ılık gülmek / gülümsemek
-i.	ülke adı yapma		Meksiko / Meksikio Niĝero / Niĝerio Turko / Turkio patro / patrio		Mexico City şehri / Meksika Nijer Nehri / Nijerya Türk / Türkiye baba / ana vatan, memleket
-id.	ürün, yavru		kato / katido reĝo / reĝido Adamo / adamido		kedi / kedi yavrusu kral / prens Âdem / insanoğlu, beniâdem
-ig.	ettirgen, yaptırmak, sebebiyet vermek		morti / mortigi pura / purigi		ölmek / öldürmek temiz / temizlemek
-iĝ.	-laşmak, haline gelmek, bazı durumlarda edilgen		naski / naskiĝi ruĝo / ruĝiĝi ano / aniĝi		doğurmak / doğmak kırmızı / kızarmak (kırmızıya dönmek) üye / üye olmak
-il.	alet		ludi / ludilo ranĉi / ranĉilo		oynamak / oyuncak kesmek / bıçak
-in.	dişilik		bovo / bovino patro / patrino		öküz / inek baba / anne
-ind.	bir şey yapmaya değen, -ilesi		memori / memorinda ami / aminda		hatırlamak / hatırlanası, hatırlanmaya değer sevmek / sevilesi, sevimli
-ing.	kılıf, içeren şey		glavo / glavingo kuglo / kuglingo		kılıç / kın mermi / fişek
-ism.	öğreti, sistem		komuna / komunismo Esperanto / Esperantismo		ortak / komünizm Esperanto / Esperantistlik
-ist.	meslek veya hobi olarak yapılan iş, desteklenen görüş		Esperanto / Esperantisto instrui / instruisto dento / dentisto abelo / abelisto		Esperanto / Esperantist öğretmek / öğretmen diş / dişçi arı / arıcı
-njo.	Dişiler için isim kısaltma, samimiyet (kelime bir yerde kesilir)		patrino / panjo Hayrünnisa / Hajrunjo, Hanjo amikino / aminjo		anne / anneciğ(im) Hayrünnisa / Hayriş kız arkadaş / değerli arkadaş(ım)
-obl.	çoklu		du / duoblo tri / trioblo		iki / ikili, dubleks üç / üçlü, tripleks
-on.	kesir yapıcı		tri / triono cent / centono du / duono kvar / kvarono		üç / üçte bir, 1/3 yüz / yüzde bir iki / yarım dört / çeyrek
-op.	toplu, grup halinde		du / duope kiom / kiomope unu / unuope		iki / ikişerli (olarak) kaç, ne kadar / kaçarlı bir / tek tek, tekli
-uj.	kap, içerici		mono / monujo abelo / abelujo		para / cüzdan arı / kovan
-ul.	bir özelliği sağlayan kişi		juna / junulo proksima / proksimulo multinfana / multinfanulino		genç / genç kişi yakın / komşu çok çocuklu / çok çocuklu kadın kişi
-um.	belirsiz ek, kuralsız olarak kökle ilgili başka bir anlam çıkarır		kolo / kolumo brako / brakumi dekstre / dekstrume dekses / deksesuma		boğaz / yaka kol / sarılmak, kucaklamak sağ / saat yönünde on altı / on altılık tabana göre

Bunlar Esperantodaki resmî yapım ekleri olmakla birlikte, yapım eki değerinde sözcükler[2] ve dilin temelinde bulunmayıp zamanla gelişen başka yapım ekleri de kullanılabilmektedir.[3]

Kaynakça

1. Precizigaj antaŭelementoj
2. Afiksecaj Elementoj
3. Neoficialaj Afiksoj