Miklós Németh

Miklós Németh Macarca telaffuz: [ˈmikloːʃ ˈneːmɛt] (d. 14 Ocak 1948, Monok, Macaristan) Macar ekonomist ve siyasetçi. Macaristan başbakanı olarak 24 Kasım 1988 ile 23 Mayıs 1990 tarihleri arasında görev yapmıştır.[1] Doğu ve Orta Avrupa'da komünizmin çöküşüne giden çalkantılı yıllarda Macaristan'ın Komünist partisi olan Sosyalist İşçi Partisi'nin liderlerinden birisiydi.[2] Macaristan'ın son komünist başbakanıdır.

Miklós Németh
Macaristan Halk Cumhuriyeti Bakanlar Konseyi Başkanı
Görev süresi 25 Kasım 1988 - 23 Ekim 1989 (332 gün)
Yerine geldiği	Károly Grósz
Yerine gelen	Kendisi (Geçici Başbakan olarak)
Üçüncü Macaristan Cumhuriyeti Geçici Başbakanı
Görev süresi 23 Ekim 1989 - 23 Mayıs 1990 (212 gün)
Yerine geldiği	Kendisi (Bakanlar Konseyi Başkanı olarak)
Yerine gelen	József Antall
Macaristan Ulusal Meclisi Üyesi
Görev süresi 5 Ekim 1988 - 22 Nisan 1991 (2 yıl, 199 gün)
Kişisel bilgiler
Doğum	14 Ocak 1948 Monok, Macaristan
Partisi	MSZMP (1976–1989) MSZP (1989–1990) Bağımsız (1990'dan sonra)
Evlilik(ler)	Erzsébet Szilágyi
Mesleği	ekonomist, akademisyen profesör

Gençliği

Németh 14 Ocak 1948'de Macaristan'ın Avusturya'dan bağımsızlık mücadelesine önderlik eden Macar siyaset adamı Lajos Kossuth'un doğduğu Monok köyünde yoksul Katolik bir köylü ailesinin çocuğu olarak dünyaya gelmiştir. Ana tarafından Svabya kökenlidir ve annesinin ailesi buraya 18. yüzyılda aristokrat Károlyi ailesi tarafından yerleştirilmişlerdir. Németh'in büyükbabası 1944 sonbaharında Monok'tan sürgüne gönderildiği Sovyetler Birliği'nden 1951 yılında geri dönmüştür. Koyu bir Katolik olan babası András Németh ise Voronej Muharebesi'nde çarpışıp Don Nehri felaketini atlattıktan sonra 1946 yılında Macaristan'a dönmüştür.[3] Bu ikili kimlik Németh'in siyasi yaşamı boyunca varolmuştur: Hristiyan aile geçmişi ile Komünist Parti kariyeri. Örneğin Erzsébet Szilágyi ile 1971'de evlendiğinde medeni nikâh'ın ardından kilisede de tören yapılmıştır.[4] Macar Devrimi sırasında Németh yalnızca 8 yaşındaydı ve o döneme ilişkin münferit deneyimleri vardır; ebeveynlerinin Özgür Avrupa Radyosunu dinlemeleri, köyün meydanında 1848 Macar Devrimi bayraklarının asılması, yerel parti sekreterinin tutuklanması ile özgürlük savaşçılarının Németh'e zorla Pederimiz duasını söyletmeleri gibi. Németh olayların gerçek yüzünü devlet propagandası ve gizlilik nedeniyle ABD'de eğitim alana kadar öğrenememiştir.[5]

Szerencs'de ilkokulu bitirdikten sonra Németh 1962'den itibaren Miskolc'da Berzeviczy Gergely Kereskedelmi és Vendéglátóipari Szakközépiskola'a (Berzeviczy Gergely Ticaret ve Catering Okulu) devam etti; teolog ve tarihçi Gábor Deák bu okuldaki öğretmenlerinden biriydi.[6] Fİnal sınavını 1966'da geçtikten sonra Karl Marx Ekonomi Üniversitesine kabul edildi.[7] Macar ekonomik sistemine bazı pazar ekonomisi ve kapitalizm ögeleri getiren ve 1968'de yapılan Yeni Ekonomik Mekanizma adı verilen büyük ekonomik reformun hazırlanmasına ve uygulanmasına katılan üniversitenin rektörü Kálmán Szabó'nun nüfuzu sayesinde komünist dönem akademik sistemi içinde dahi üniversitenin belirli bir otonomisi vardı.[8] Bu reformcu liderlik sayesinde üniversite Ortodoks Marksist uzmanlar yerine Batı'nın ana müfredatını tanıyan ve yurtdışında öğretim görme şansı olan yeni bir ekonomi aydın sınıfı yetişmiştir.

Németh 1971 yılında mezun olduktan sonra önce asistan okutman sonra da tam zamanlı öğretim görevlisi oldu. Németh International Research & Exchanges Board'tan (IREX) 1975/76 sömestrleri için ABD'de burs kazandıktan sonra Boston'da Harvard Üniversitesi'ne devam etti. Burada karar teorisi, maliyet yarar analizi ve ticaret hukuku üzerine öğrenim gördü. Németh daha sonraları aşırı komünist liderler tarafından Harvard'ta iken CIA tarafından devşirilmekle suçlansa bu suçlamaları "saçma sapan" bulduğunu belirtmiştir.[9]

Kariyerinin başlangıcı

Ülkesine döndükten sonra Németh üniversiteden ayrıldı ve 1977'den itibaren Ulusal Planlama Bürosu'nda (OT) çalışmaya başladı. Aynı sırada Macar Sosyalist İşçi Partisi'ne (MSZMP) katıldı. 1978 yılında kadar teorik araştırmacı olarak çalıştıktan sonra büronun Ekonomi Departmanına geçti. Buradaki görevi sanayi, tarım ve sosyal konulardaki araştırmaları hakkında planlama dokumanlarının kısa versiyonlarını hazırlayarak Bakanlar Kuruluna göndermekti. Németh'e göre bu görevi sırasında ekonomik gerçeklikle, yani Macaristan'ın karşı karşıya olduğu muazzam borcun gerçek boyutuyla aşina olmuştur. Komünist rejim ile Macar Ulusal Bankası iki farklı muhasebe kaydı tutuyordu ve partinin Siyasi Komitesinin çoğunluğunun bile gerçek verilerden haberi yoktu.[10] Németh 1981 yılında Sosyalist İşçi Partisinin Ekonomik Departmanında çalışmaya başladı. 1982 yılında Ferenc Bartha ile birlikte Uluslararası Para Fonu'nun (IMF) temsilcileri Alan Whittome ve Jacques de Larosière ile müzakeratta bulundu. Ayrıca Sovyetleri atlayarak Çin'den kredi almak için yapılan konferansa da katıldı.[11]

Németh 1986 yılında, Mihail Gorbaçov Sovyetler Birliği'nin lideri olduğunda Parti'nin Ekonomik Departmanının başına atandı. Yeni Genel Sekreteri önceden tanıyan Németh yeni bir sosyal, siyasal ve ekonomik reform döneminin başlayacağından umutlandı. Németh Haziran 1987'de Ekonomik Politikadan sorumlu Sekreter olarak Parti'nin Merkez Komitesi'ne yükseltildi.[12] Bir yıldan az bir süre sonra Mayıs 1988'de Politbüro'ya yükseltildi.[13] Aynı sırada uzun süredir Genel Sekreter olan János Kádár'ın yerine "teknokratik" bir hükûmet kurmaya çalışan ve Németh'i bir milyar marklık kredi için Deutsche Bank ile müzakere etmesi için görevlendiren Başbakan Károly Grósz geçti.[14]

Macaristan Başbakanlığı

1988 yılının yazında Genel Sekreter Grósz tamamen parti örgütüyle ilgilenmek amacıyla başbakanlıktan ayrılacağını açıkladı. Daha önceki teamüllerden farklı olarak başbakanlık için ilçe parti komiteleri, sendikalar ve Vatansever Halkçı Cephe ile istişare etmek için dört aday önerdi: Rezső Nyers, Imre Pozsgay, Ilona Tatai ve Pál Iványi Grósz'un feci ekonomik durumdan ve yakında vuku bulacak çözümsüzlükten haberinin olması nedeniyle ekonomik uzmanlık konusunda tanınmış olan Németh'in adı da ortaya geldi.[15] Sonuçta yaşlı olan Nyers, Németh'in lehine adaylıktan çekildi.[16] Németh 24 Kasım 1988'de yemin ederek görevine başladığında dünyadaki en genç hükûmet lideriydi ve Aralık 1988'de Benazir Butto Pakistan başbakanı olana kadar da öyle kaldı.[17]

Németh daha önceki hükûmetlerde bakanlık ya da müsteşerlık yapmadığı için başbakanlığa oldukça düşük bir düzeyden gelmiştir. Ayrıca Grósz hükûmetinin Frigyes Berecz ve István Horváth gibi bazı nüfuzlu bakanları da Németh hükûmetine "miras kalmıştır." Bu nedenle ilk başlarda parti içinde Németh'in Grósz'un sağ kolu olduğu gibi bir görüş doğmuştur.[18] Gelecek yıl için bütçe ortada olmadığı ve sisteminn bütçe kesintileri olmadan ayakta durması olanaksız olduğu için, Németh'e göre, Grósz'un onu başbakan yapmaktaki amacı kendi gücünü ve komünist ideolojiyi korumak için Németh'i günah keçisi yapmaktı. Partinin uzlaşmaz kanadı ile reformcu kanadı arasındaki anlaşmazlıklar, Grósz'un Budapest Sportcsarnok'da sınıf mücadelesinin keskinleşmesi ve Beyaz terör tehlikesi üzerine yaptığı konuşmadan sonra daha da artmıştır.[19] Németh gittikçe kendini parti lider kadrosundan ayırdı. Halefinin kendi ayakları üzerinde durup duramayacağı hakkında hiçbir fikri olmayan Grósz Németh'ün telefonunu dinlettirdi ve Németh'in personeli Başbakanlık konutunda gizli dinleme cihazları buldu.[17] Gelen aylard partinin aşırı komünist kanadının kalıcı olarak zayıflamasıyla Siyasi Komite ile Vatansever Halkçı Cephe bakanlık için aday gösterme haklarından tamamen vazgeçtiler ve 10 Mayıs 1989'da Németh kabinesini tamamen değiştirmeyi başardı. Hükûmeti tek partili diktatörlükten demokrasiye geçişi sağlayacak bir "uzmanlar hükûmeti"ne dönüştürdü. Reformcu Gyula Horn, László Békesi, Csaba Hütter, Ferenc Glatz ve Ferenc Horváth bu sırada hükûmet üyesi oldular. Artık Németh hükûmeti Sosyalist İşçi Partisi'ne değil yalnızca Ulusal Meclise karşı sorumluydu.[20]

Demokrasiye geçiş

Kasım 1988'de başbakanlığa yükseldikten sonra Németh uzun yıllardır ülkelerinin komünist rejimi tarafından esâret altında tutulan Doğu Alman vatandaşlarının Macaristan üzerinden Batı Almanya'ya geçerek özgürlüklerine kavuşmalarına izin veren tartışmalı kararı aldı. Bu kararın 9 Kasım 1989'da Berlin Duvarı'nın çöküşüne yardımcı olduğu konusunda genel bir kabul vardır.[21] Macar Sosyalist İşçi Partisi kendisini Németh'in de kurucusu olduğu ortanın solunda bir sosyal demokrat parti olan Macar Sosyalist Partisine dönüştürdüğünde 7 Ekim 1989'da Macaristan'ın komünist rejim sonrası ilk başbakanı oldu. Ulusal Meclis'te 29 Ekim 1989'da anayasa değişikliklerinin kabul edilmesinden sonra da Üçüncü Macaristan Cumhuriyeti'nin ilk (geçici) başbakanı ve Macaristan'ın yeni lideri olarak görev yaptı.

Başbakanlık sonrası

Macaristan'ın komünizmin yıkılmasından sonraki ilk serbest seçimlerinde József Antall'a yenildikten sonra 23 Mayıs 1990'da başbakanlıktan ayrıldı. Nisan 1991'e kadar Szerencs'i temsilen bağımsız milletvekilliği yaptı.[22] Németh bilâhare Doğu ve Orta Avrupa ülkeleri ile eski Sovyetler Birliğinin demokratik pazar ekonomisine yardımcı olmak amacıyla uluslararası topluluk tarafından kurulan Londra merkezli Avrupa İmar ve Kalkınma Bankasında (EBRD) başkan yardımcılığı yaptı. 2000 yılında EBRD'den ayrılarak Macaristan'a döndü.[2] Muhalefette bulunan sosyalist partinin başbakan adayı olmaya çalıştı ancak başarısız oldu ve daha sonra da başbakan olan Péter Medgyessy onun yerine seçildi.[23]

Németh aynı zamanda 1993 yılında Heriot-Watt Üniversitesinden fahri doktora unvanı da almıştır.[24]

Németh 2007 yılında BM Genel Sekreteri Ban Ki-mun tarafından Birleşmiş Milletler Kalkınma Programının (UNDP) yardımlarının Kuzey Kore'de yasadışı kullanımını araştırmak için görevlendirildi. Önceden program yöneticisi Kemal Derviş CIA tarafından, Kuzey Kore rejimi tarafından gıda yardımı olarak gönderilen banknotların sahtesinin yapılıp basıldığı konusunda bilgilendirilmiştir. Németh'in önderliğinde üç kişilik araçtırma komisyonu fonların yasadışı kullanımını ve Kahire ile Makao'da dağıtım şubeleri olduğunu ortaya çıkarmıştır.[25]

Almanya ve Avrupa'nın birleşmesindeki rolü için Németh'e Haziran 2014'te Point Alpha Ödülü verilmiştir.[26] Németh ayrıca Mihail Gorbaçov, Lech Wałęsa ve Alman siyasetçilerle birlikte Berlin Duvarı'nın yıkılışının 25. yıl kutlama törenlerine katılmıştır. Bir röportaj sırasında o dönemdeki olaylardab bahseden Németh, Berlin Duvarı'nın yıkılışının çok ani olduğunu ancak Mart 1989'da Gorbaçov'un Macaristan ile Avusturya sınırının açılması karşısında Sovyetlerin şiddete başvurmayacakları yönündeki açıklamasında olduğu gibi momentumun aylardır biriktiğini söylemiştir.[27][28]

Bibliyografya

• Oplatka, András (2014). Németh Miklós - Mert ez az ország érdeke (Macarca). Helikon Kiadó. ISBN 9789632276274.
• Tőkés, Rudolf (1998). Hungary's negotiated revolution. Economic reform, social change and political succession. Cambridge University Press.

Kaynakça

1. "Political leaders: Hungary". terra.es. 7 Eylül 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Mart 2010.
2. "UNDP Statement on External Review". United Nations Development Programme. 27 Şubat 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Mart 2010.
3. Oplatka 2014, s. 49.
4. Oplatka 2014, s. 408.
5. Oplatka 2014, s. 151.
6. Oplatka 2014, s. 62.
7. Oplatka 2014, s. 71.
8. Oplatka 2014, s. 78.
9. Oplatka 2014, s. 90.
10. Tőkés 1998, s. 191.
11. Oplatka 2014, s. 117.
12. Oplatka 2014, s. 137.
13. "Hungary Nominates an Economist as Premier". The New York Times. 24 Kasım 1988. Erişim tarihi: 18 Kasım 2014.
14. Oplatka 2014, s. 146.
15. Oplatka 2014, s. 16.
16. Oplatka 2014, s. 22.
17. Barát, József (8 Temmuz 2009). "Négy poloska Németh Miklós szobájában". 168 Óra. 3 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Kasım 2014.
18. Oplatka 2014, s. 30.
19. Oplatka 2014, s. 33.
20. Oplatka 2014, s. 174.
21. Meyer, Michael (13 Eylül 2009). "The picnic that brought down the Berlin Wall". Los Angeles Times. 15 Temmuz 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Kasım 2014.
22. Oplatka 2014, s. 337.
23. Oplatka 2014, s. 377.
24. [email protected]. "Heriot-Watt University Edinburgh: Honorary Graduates". www1.hw.ac.uk. 18 Nisan 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Nisan 2016.
25. "The Nemeth Report – Democratic People's Republic of Korea (DPRK)" (PDF). United Nations Development Programme. 31 Mayıs 2008.
26. "Miklós Németh erhält Point Alpha Preis 2014". Frankfurter Rundschau. 16 Haziran 2014. 29 Kasım 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Kasım 2014.
27. "Germans prepare to mark 25th anniversary of Berlin Wall opening". Fox News Channel. 7 Kasım 2014. Erişim tarihi: 23 Kasım 2014.
28. Oplatka 2014, s. 165.

Siyasi görevi
Önce gelen: Károly Grósz	Macaristan Başbakanı 1988–1990	Sonra gelen: József Antall