Ali Çetinkaya

Ali Çetinkaya (1878, Afyonkarahisar - 21 Şubat 1949, İstanbul), Türk asker, siyasetçi ve devlet adamı. Kel Ali lakabı ile anılır.[1]

Ali Çetinkaya
Türkiye Ulaştırma Bakanı
Görev süresi 3 Nisan 1939 - 20 Kasım 1940
Başbakan	Celâl Bayar
Yerine geldiği	Makam oluşturuldu
Yerine gelen	Cevdet Kerim İncedayı
Türkiye Bayındırlık Bakanı
Görev süresi 16 Şubat 1934 - 3 Nisan 1939
Başbakan	İsmet İnönü Celâl Bayar
Yerine geldiği	Hilmi Uran
Yerine gelen	Ali Fuat Cebesoy
Türkiye Büyük Millet Meclisi 1., 2., 3., 4., 5., 6., ve 7. dönem milletvekili
Seçim Bölgesi	1920 - Karahisar-ı Sahib 1923 - Afyonkarahisar 1927 - Afyonkarahisar 1931 - Afyonkarahisar 1935 - Afyonkarahisar 1939 - Afyonkarahisar 1943 - Afyonkarahisar
Kişisel bilgiler
Doğum	1878 Afyonkarahisar, Osmanlı İmparatorluğu
Ölüm	21 Şubat 1949 (71 yaşında) İstanbul, Türkiye
Partisi	Cumhuriyet Halk Partisi
Bitirdiği okul	Mekteb-i Harbiye
Mesleği	Asker
Ödülleri
Askerî hizmeti
Bağlılığı	Osmanlı (1898-1919)  Türkiye (1919-1926)
Hizmet yılları	1898-1926
Rütbesi	Miralay
Çatışma/savaşları	Trablusgarp Savaşı Balkan Savaşları I. Dünya Savaşı Türk Kurtuluş Savaşı

I. Dünya Savaşı'nda çeşitli cephelerde savaşmış bir subay; İzmir'in işgalinden sonra Türk Kurtuluş Savaşı'nın askeri anlamda “ilk kurşununu atan” kişi olarak kabul edilmiştir.[2] Bayındırlık Bakanlığı ve Ulaştırma Bakanlığı görevlerinde bulunmuş bir siyasetçi; Türkiye Cumhuriyeti’nin ilk Ulaştırma Bakanı’dır.

Son Osmanlı Meclis-i Mebusanı'nda, TBMM I. II., III., IV., V., VI., VII. dönemlerde meclis üyesi olarak yer aldı.

1926'daki İzmir Suikastı davasının İzmir'deki evresinde mahkeme salonuna giden Necip Ali Bey, "Kel" Ali Bey ve "Kılıç Ali Bey.

Hukukçu olmamasına rağmen ikinci dönem Ankara İstiklal Mahkemesi başkanlığını yaptı. İzmir suikastı, Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası davası gibi önemli davalara baktı. Bayındırlık Bakanlığı sırasında Ankara’daki resmi dairelerin çoğunu yaptırdı. Ulaştırma bakanlığı sırasında demiryolu politikasının savunucusu oldu.

Ankara İstiklal Mahkemesi başkanlığı görevinde İskilipli Atıf'ın idam kararını vermiştir.

Yaşamı

1878 yılında Afyonkarahisar'da doğdu. Babası demirci ustası Ahmet Efendi, annesi Fatma Hanım’dır. Babasını küçük yaşta kaybetti.

Afyonkarahisar Rüştiyesi'nde ve Bursa Askeri İdadisi'nde okudu. Ardından 1898 yılında Harp Okulu’nu bitirdi. Devrin pek çok genç subayı gibi Balkanlar’da görev yaptı ve geleceğin ünlü subayları olan Resneli Niyazi Bey, Enver Bey, Ali Fethi Bey ile tanıştı. 1907’da Manastır'da İttihat ve Terakki Cemiyeti adlı gizli örgüte katıldı. Hareket Ordusunun 31 Mart İsyanı’nı bastırmasından sonra II. Abdülhamit’in tahtan indirilmesinde ve Alatini Köşkünde ikamete götürülürken korunmasında Muhafız Birlik Komutanı Ali Fethi Bey’in yardımcısı olarak görev aldı[3].

Trablusgarp’ın işgali üzerine gönüllü subay olarak Trablusgarp Savaşı’nda çarpıştı; Mustafa Kemal ile aynı cephede savaştı. Bu arada “deli” lakaplı Üsteğmen Halit Bey ile görev yapmış ama anlaşamadıkları için iki subayın görev yerleri değiştirilmişti.[3] Trablusgarp'taki başarılarından ötürü binbaşı rütbesine terfi etti.

I. Dünya Savaşı'nda Irak, Kafkasya ve Makedonya cephelerinde çarpıştı. Yarbaylığa yükseldi. Kut'ül Ammare'de dört ay Türk Birliklerine karşı dayanan İngiliz birliğini teslim alınmasında büyük katkısı oldu. Başarılarından ötürü Türk, Alman, Avusturya madalyaları ile ödüllendirildi.

Mondros Mütarekesi'nden sonra İstanbul’da Karakol Cemiyeti'nin kurucuları arasında yer aldı ve Yediler diye bilinen ilk faaliyet grubunun içinde bulundu. Anadolu'ya silah, cephane kaçırmak için uğraştı. Bu dönemde Mefharet Hanım ile nişanlanadı ve daha sonra gerçekleşen evliliklerinden "İstiklal" (1923-2011) adlı bir kızı dünyaya geldi[3].

İzmir’in işgalinden az önce, Ayvalık'taki 172. Alay Komutanlığı'na getirildi. 29 Mayıs 1919 tarihinde Ayvalık'ı işgal eden Yunan ordusuna karşı ilk direnişi başlattı ve halkın da katılımını sağlayarak, Ayvalık Cephesini oluşturdu. Günümüzde, Ayvalık'ta Yunan işgaline karşı atılan ilk kurşunun atıldığı yer olarak kabul edilen tepede onun adını taşıyan Türk Silahlı Kuvvetleri’ne ait Rehabilitasyon Merkezi Komutanlığı yer alır.

Ekim 1919 tarihinde askerlikten istifa etti ve 1920 yılında toplanan son Osmanlı Meclis-i Mebusanı'na Afyonkarahisar milletvekili olarak girdi. İstanbul’un işgali üzerine Malta sürgünleri arasında yer alarak yurttan uzaklaştırıldı. 1921 yılında serbest bırakıldı ve yurda dönerek Afyonkarahisar mebusu olarak TBMM 1. Dönem’e katıldı.

1925 yılında TBMM'de tartıştığı Ardahan Milletvekili Halit Paşa'yı öldürdü; ancak meşrû müdafaa halinde olması bahanesiyle hakkında kovuşturma yapılmadı.[4]

Şeyh Said İsyanı'ndan sonra kurulan ve 7 Mart 1927 tarihine kadar görev yapan İkinci Dönem Ankara İstiklal Mahkemesi’nin başkanlığını yaptı. Mahkemenin “Üç Ali'ler” diye bilinen üyelerinden birisiydi (diğerleri; Kılıç Ali ve Necip Ali). Mahkemenin baktığı en önemli davalardan birisi Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası‘nin Şeyh Said İsyanı ile bağlantılı görülüp kapatılmasına yol açan davadır. Bir diğer önemli dava ise Mustafa Kemal’e karşı düzenlen İzmir Suikastı ile ilgili davadır.[1] Mahkeme bu davada Mahkeme bütün Terakkiperver mensubu milletvekillerini ve muhalefetteki etkili İttihatçıları tutuklama kararı almış; hatta tutuklananların delil yetersizliği nedeniyle serbest bırakılmasını isteyen Başbakan İsmet Bey’i de tutuklama kararı almıştır[3].

16 Şubat 1934 tarihinde Bayındırlık Bakanı oldu. Ankara'daki resmi dairelerin çoğu, beş yıl süren bakanlığı sırasında yapıldı. Bu görevi 3 Nisan 1939 tarihine kadar sürdü. Bakanlığı sırasında 1937 yılında Almanya'ya seyahati sırasında gerçekleşen buluşma sonucu Nazi Diktatörü Adolf Hitler'le görüşen ilk Türk Bakan oldu ve Hitler'in dünyayı bir savaşa sürüklediğini tespit etti[5].

1939-1940 yıllar arasında bir süre de Ulaştırma Bakanlığı yaptı. Türkiye Cumhuriyeti'nin ilk Ulaştırma Bakanıdır. Bakanlığı sırasında Demiryolu politikasının savunucusu oldu ve 1200 km demiryolu yaptırdı[2].

Ulaştırma Bakanlığı'ndan ayrıldıktan sonra 1946 yılına kadar Afyonkarahisar milletvekili olarak kaldı. Yapılan ilk serbest seçimde Afyonkarahisar halkı tarafından milletvekili seçilmedi. Ömrünün son yıllarını İstanbul’da geçirdi.

21 Şubat 1949 tarihinde İstanbul'da hayatını kaybetti. Cenazesi Afyonkarahisar'a defnedildi.

Adının yaşatıldığı yerler [2]

1938 tarihli Tan gazetesinin "Nafia Vekili Ali Çetinkaya, bir hattın açılış merasimini yapıyor" altyazısyla verdiği fotoğrafı.

• Afyonkarahisar/ Merkez Ali Çetinkaya Tren Garı,
• Afyonkarahisar/ Sandıklı Ali Çetinkaya Ortaokulu,
• Afyonkarahisar Kocetepe Üniveristesi Ali Çetinkaya Kampüsü,(Afyonkarahisar Kocatepe Üniversitesi Tıp Fakültesi ve Araştırma Uygulama Hastanesi' nin bulunduğu Üniversite Kampüsü)
• Afyonkarahisar/ Merkez Ali Çetinkaya Mesleki ve Teknik Anadolu Lisesi,
• Afyonkarahisar/ Merkez Ali Çetinkaya Kız Meslek Lisesi,
• Afyonkarahisar/ Merkez Ali Çetinkaya Mahallesi
• Afyonkarahisar/ Merkez Yenice Mahallesi Ali Çetinkaya Camii
• Balıkesir/ Havran ilçesi Ali Çetinkaya İlköğretim Okulu,
• İzmir/ Dikili ilçesi Ali Çetinkaya İlkokulu,
• Ayvalık Ali Çetinkaya Mahallesi ve Camii,
• Antalya/ Merkez Ali Çetinkaya Bulvarı,
• Bayburt-Gümüşhane arasında Kop dağlarının üzerindeki şehitler abidesinde Ali Çetinkaya Çeşmesi,
• Sivas/ Kangal Çetinkaya Kasabası,
• İzmir/Merkez Ali Çetinkaya Caddesi,
• Bafra-Alaçam yolu üzerinde Ali Çetinkaya Köprüsü,
• Sivas-Erzurum Demiryolu’nun Malatya’ya ayrılan noktasında Çetinkaya İstasyonu,
• Ayvalık körfezindeki Cunda Adası, resmi belgelerde Ali Bey Adası diye anılmaktadır.
• Edremit'te 19. Motorlu Piyade Tugayının bulunduğu kışlanın ismi Ali Çetinkaya Kışlası'dır,
• Burhaniye'de Ali Çetinkaya Caddesi.
• İstanbul/ Silivri Ali Çetinkaya Caddesi,
• Cevat Şakir, Mavi Sürgün başlıklı anılarında söz eder.
• Afyonkarahisar/ Sinanpaşa Ali Çetinkaya Mahallesi

Kaynakça

1. "Millî cellatlar, cellat mukallitleri". Taraf. 3 Nisan 2011. 14 Kasım 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Ağustos 2012.
2. "Mustafa Balcıoğlu, Ölümünün 48. Yılında Ali Çetinkaya, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, Cilt 13:, Sayı:38 Temmuz 1997". 10 Aralık 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Ağustos 2011.
3. "Üç Ali'ler, Tarih ve Aydınlanma Sitesi, Erişim tarihi:08.08.2011". 28 Ağustos 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Ağustos 2011.
4. "Mecliste Öldürülen Ardahan Milletvekili Deli Halit Paşa, Siyasalbirikim Gazetesi, 25.05.2011". 29 Eylül 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Ağustos 2011.
5. "Çetinkaya Hitler Görüşmesi, Bilici.net sitesi, Erişim tarihi:08.08.2011". 21 Şubat 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Ağustos 2011.

Siyasi görevi
Önce gelen: Yeni makam	Türkiye Ulaştırma Bakanı 3 Nisan 1939 - 20 Kasım 1940	Sonra gelen: Cevdet Kerim İncedayı
Önce gelen: Hilmi Uran	Türkiye Bayındırlık Bakanı 16 Şubat 1934 - 3 Nisan 1939	Sonra gelen: Ali Fuat Cebesoy