Bülbül

Bülbül (Luscinia megarhynchos), sinekkapangiller (Muscicapidae) familyasından sesinin güzelliği ve gece ötüşüyle ün kazanmış olan ötücü bir kuş türü. Eski edebiyatımızda andelib ve hezar da denirdi.

Başlığın diğer anlamları için Bülbül (anlam ayrımı) sayfasına bakınız.
Bülbül
Korunma durumu
Asgari endişe (LC)
Bilimsel sınıflandırma
Âlem: Animalia
Şube: Chordata
Sınıf: Aves
Takım: Passeriformes
(Ötücü kuşlar)
Familya: Muscicapidae
(Sinekkapangiller)
Cins: Luscinia
Tür: L. megarhynchos
İkili adlandırma
Luscinia megarhynchos
Brehm, 1831
Alt türler

Metne bakınız.

Sinonimler

Erithacus megarhynchos Brehm, 1831

Dış bağlantılar
Wikimedia Commons'ta Bülbül ile ilgili çoklu ortam belgeleri bulunur.
Wikispecies'te Bülbül ile ilgili detaylı taksonomi bilgileri bulunur.
Berlin, Almanya'da bir bülbül öterken

Adı
  • Bülbül, Arapça بُلْبُلٌ bulbulun (ç. بَلابِل balābil) sözcüğünden gelir; Arapça'da ve Farsça'da bu isim, daha çok Pycnonotus türlerinin, en yaygın olarak da Pycnonotus barbatus’un adıdır. Luscinia megarhynchos için عَنْدَلِيب ʿandalīb (ç. عَنَادِل ʿanādil; عَنْدَلَ ʿandala "şakımak, ötmek"ten) ve هَزَار hazār kullanılır ki, Osmanlıca'daki andelib (ç. anadil) ve hezar (ç. hezaran) biçimlerini vermiştir.[1][2]
  • Luscĭnĭa, -ae d. (luscĭnĭus, ĭi e.; luscĭnus, i e. = ἀηδών): Clus-cinia’dan /k/ düşmesiyle (bk. Clovis>Louis). [Sanskritçe] çru* “işit=” kökünden gelen Yun. κλύω ve/veya L. clŭĕō “ün salıyorum” fiilinden clus ve cănō “şakıyorum” fiilinden cinia: “Namlı ya da nağmezen (dişi) şakıyıcı”. Bayağı bülbülün adıdır.[3]
  • megărhynchos: Yun. μεγᾰρύγχος’tan; μεγᾰ- “büyük” ve ῥύγχος, -εος (τό) “burun”: “Koca-burun”.[4]

Özellikleri

15–17 cm (genellikle 16,5) uzunluğunda, 18-23 gr (genellikle 21 gr) ağırlığındaki bülbül, kızılkuyruğun dişisini andırır ama bacakları ve kuyruğunun ortası koyu renk değildir. Üst tüyleri kuyruk sokumunda ve sırtta kızıla çalan düz, sıcak bir kahverengidir; alt tüyleri uçuk nohudî kır olur, boğazı daha soluk renktedir. Erişkinlerde, gövdenin kırıyla kaynaşan uçuk devetüyü renginde silik bir göğüslük vardır. Kahverengi başın üstünde iri ve kara gözü, hafif beyazımtırak göz çeperiyle öne çıkar. Kaş, açık kır rengindedir. Orta Asya'da yaşayan L. megarhynchos hafizi alt türünün kaş şeridi daha belirsiz ve soluktur. Dişi ve erkek birbirine benzer, yalnız erişkin erkeğin kanat uzunluğu 90 mm'den fazla, erişkin dişininki 83 mm'den az olur.

Gençlik döneminde bülbüller, genç kızılgerdanları andırırlar, ama farklı olarak kuyrukları kızıla çalar. Bu dönemde kafa ve kanatlar daha koyu ve soluk bir kahverengi üzerine daha açık, nohudî kahve beneklidir; gerdan kirli çopur olur. Kısmî gençlik ertesi karınsasına Eylül başında girerler; küçük ve ortanca örtü telekleri, bazen de büyük örtüler ve en küçük uçma teleği yenilenir.

İlk kışındaki bülbüllerin göz çeperi yetişkinlerinkinden silik olur; güzün karınsaya yeni girmiş olanlar, gençlikteki küçük ve ortanca örtü teleklerini muhafaza ederler, o yüzden bu teleklerde silik benekler vardır. İlk baharda karınsa tamamlandığında bu benekler silinir; fakat karınsa tamamlanmamışsa bile, baharda bu telekler kullanıla kullanıla yıpranıp düz bir renk almış olabilir. Örtü telekleri kısadır. Üreme ertesi karınsasına yine Eylül başında girerler, karınsa tamamlandığında tüyleri erişkinlerinki gibidir.

Bülbülün görünüşü, yakın akrabası ardıç bülbülüne çok benzediği için, alan çalışması sırasında ayırt edilmesi bazen imkânsızdır. Ardıç bülbülünün tüyleri genellikle silik boz-kahverengidir, yalnız bazı ardıç bülbüllerinin donu, aynı bülbülünkü gibi sıcak, tarçınî bir kahverengi olabilir. O zaman uçma teleklerine bakılır: Bülbülde, kanat kapalıyken genellikle yedi esas uçma teleği gözükür; birinci esas örtü teleği uzundur. Ardıç bülbülünde kanat kapalıyken genellikle sekiz uçma teleği gözükür; birinci esas örtü teleği kısadır. Ayrıca yakından bakıldığında, bülbülün kuyruk telekleri, kızıla daha yakın bir pas rengidir; kuyruk altı lekesiz, sade ve pas rengine çalan devetüyü rengindedir; ardıç bülbülündeki gibi nohudî beyaz ve silik çizgili değildir; boğaz ve gerdanında koyu kırçıllı lekeler bulunmaz ().[5]

Dağılım, göç ve nüfus

Palearktik ve Habeşi biyocoğrafya sahalarında geniş alana yayılmış, göçmen bir kuştur. Yayılım sahalarına dair küresel boyutta bir ölçü verisi olmamakla, yalnız Afrika kıtasında 420.000 km²'lik bir yayılımları olduğu tahmin edilmektedir.[6] Küresel nüfusu oldukça yüksek olup, yalnız Avrupa'da 8,5 milyon ilâ 23 milyon arasında birey olduğu varsayılmaktadır (2008 için hazırlanmakta olan BirdLife International raporu). Orta ve Güney Avrupa ile Orta Asya'da da dağılım alanları geniş olup, Britanya Adalarında yerel dağılım alanları vardır. Ardıç bülbülüne nazaran daha ılıman iklimleri seven bülbül, kışı başta Sahra, Mısır, Fildişi Kıyısı, Kenya, Kamerun ve Nijerya olmak üzere Afrika tropiklerinde ve Irak'ın bir bölgesinde geçirir.

Batı nüfuslarını oluşturan Luscinia megarhynchos megarhynchos (Brehm, CL, 1831) alt türü, Sahra çölü ve Batı Afrika yağmur ormanlarıyla Uganda arasında geçirir. Avrupa'da üreyen bülbüller, güz başında temmuz-eylül aylarında yola çıkarlar. Doğu nüfuslarını oluşturan L. m. hafizi ve L. m. africana, kışı ekseriyetle Kenya ve Tanzanya'da geçirirler, fakat bu son iki alt türü birbirinden ayırt etmedeki zorluktan dolayı, göç hareketleri ve kışlaklarının kesin sınırlarıyla ilgili, 2008 itibarıyla yeterli veri bulunmamaktadır.

Yaşam Alanı

Ilıman ve sıcak iklim bölgelerinde, alçak fundalıkları ve kapalı katları olmayan, genç ağaçlardan oluşan meşcereleri, baltalık ağaç türleri bulanan yaşam alanlarını tercih ederler; özellikle de hem yırtıcılardan saklanmalarına, hem de yem ararken yuvalarını korumalarına elverişli olan fındık dallarında rastlanırlar. Birleşik Krallık'ta, yaşam alanı niteliklerinin değişimi uğraması ve fundalık yoğunluklarını azaltan Çin munçağını ve karacayı orman habitatlarına entegre etme çalışmalarının bu ülkedeki bülbül nüfusunun düşüşüne katkısı olduğu bilinmektedir.[7]

Büyük olasılıkla diğer bölgeler için de gösterge değeri taşıyan, Almanya'nın Ren bölgesinde bülbül için şu aşağıdaki coğrafî parametreler tespit edilmiştir;

  • Ortalama deniz seviyesiyle 200 metre arasında,
  • Büyüme mevsiminde ortalama hava sıcaklığı 14 °C'nin üstünde olan,
  • Hava sıcaklığının 25 °C'yi yılda en az yirmi gün boyunca geçtiği,
  • Yıllık 750 mm'den az yağış alan,
  • Kuraklık endeksi 0,35'nin altında olan,
  • Kapalı katları olmayan meşcereler.[8]

Beslenme ve ekosistemdeki yerleri

Avlarını genellikle yerde ararlar. Küçük böcekler, larvalar, solucan gibi canlı yemleri; sonbaharda da küçük yabani meyveleri tüketirler.

Birçok diğer ötücü kuş gibi bülbül de, bitki ve fidanlara zarar veren böcekleri yiyerek bu bitkilerin gelişmelerine katkıda bulunur. Bilinen tek doğal düşmanı alaca baykuştur (Strix aluco).[9]

Üreme ve ömürlülük
Luscinia megarhynchos yumurtaları

Erkek bülbüllerin ötüş yetenekleri, dişileri cezbetmeye yöneliktir; ötüş repertuvarının genişliğinin bülbüllerde yaşla doğru orantılı olduğu[10] ve yaşlı erkeklerin, gençlerden 53% oranında daha geniş bir sentaktik yelpaze kullandıklarını[11] gösteren etütler sonunda, 180 ilâ 260 arasında farklı ötüş cümlesi kurabilen yaşlı erkeklerin çiftleşme şansının genç erkeklere göre daha yüksek olduğu gözlemlenmiştir. Başarılı çiftleşme sonrası, erkek bülbüller ötüş biçimlerini değiştirerek, dişileri cezbetmek için kullandıkları ıslıklı ötüşlerini azaltır, eşleri kuluçkaya yatana değin gece ötüşünü keserler.[12]

Çiftleşme mevsimi, bülbüller için önemli bir rekabet dönemidir; şakımak için ciddi miktarlarda enerji sarf etmeleri gerektiğinden, ötüşler çoğu zaman erkeğin fizik kondisyonunun göstergesidir ve dişilerin yapacağı eş seçiminde başlıca etmendir[13]. Kösnük ve atılgan ötüşlü erkeklerin çift bulma şansı daha yüksek olur. Bu azılı rekabetin nedeni, erkeklerin 49% kadarının, başarıyla çiftleşecek dişiyi hiçbir zaman bulamayacak olmasıdır. Erkekler, yuva sahanlığını cebren himaye ederler; geçmekte olan diğer kuşlarla dalaşır, bunları hiddetle kovalarlar[14]. Bir erkek, bir mevsimde yalnız tek bir dişiyle çiftleşip onunla kalır[15].

Bülbüllerde toplu çiftleşme dönemi her yılın mayıs ayı ortalarına denk gelir. Yuva çoğu zaman dişi tarafından fundalıklardan toplanan küçük dallar, kuru yaprak ve otlarla yapılır. Kuluçka 13-14 gün (asgari 12 gün, azami 16 gün; ortalama: 13,75 ± 0.83) sürer. Bir seferinde 4-5 (asgari 2, azami 6; ortalama 4.63 ± 0.73) yumurta bırakan dişinin yumurtaları 21 mm'ye 16 mm ebatlarında, yüzde altısı kabuk olmak üzere 2,7 gr ağırlığındadır. Cinsel erişkinliğe ilk sene sonunda girerler.[16] Civcivler altrisyaldir; bir kuluçkadan çıkanların ancak 1-2 tanesi ergenliğe ulaşır.

Bülbüller 1 ila 5 yaşına kadar yaşarlar (ortalama 3,80). Kayıtlara geçen en yaşlı bülbül bir kaynağa göre[16] 8 yıl 4 aylık; diğerine[17] göre 10 yıl 11 aylıktır.

Davranış

Çiftleşme mevsimi dışında münzevidirler; kışın, Afrika tropiklerine göç ederler. Mıntıkalarına bağlıdırlar, fakat aralarında topluluk hiyerarşisi bulunmaz. Çiftleşme döneminde erkekler, dişileri cezbetmek için rakipleriyle ötme müsabakaları yaptıkları zamanlar, mıntıkalarını hiddetle savunurlar. Bülbül ötüşleri, iki gruba ayrılabilir: ıslıklı ve ıslıksız. Islıklı ötüş, mıntıka müdafaası ve eş cezbetmede kullanılır ve kolay ayırt edilir.[18] Islıklı ötüş, erkek başarılı bir çiftleşme gerçekleştirdiği zaman diner. Dişiyi cezbetmeye çalışan erkek bülbül, gecenin 50%'lik kısmında ötmeye devam eder. Erkekler, öterken kilo kaybederler.[19] Gece ötmelerinin birçok metabolik ardılı vardır; gündüzleri, daha büyük bir bedensel besin rezervi toplamak için yem arıyarak geçirmek zorunda kalır; bu esnada öterek dişilere kur yapmayı keser ve yırtıcı hayvanlar tarafından görünme risklerini artırırlar.

Yoğun fundalıklarda gizlenen küçük kuşlar oldukları için, davranışlarının geri kalanı hakkında yeterince veri bulunmamaktadır; genellikle gözlemlendiklerinden daha sık işitilirler. Göç etmedikleri zamanlarda, ancak kısa, çoğu zaman bir daldan diğerine geçecek kadar mesafeler katederler.

Ötüşü

Temas kurarken, sert ve kısa "tik" sesi çıkarırlar. Tan ve günbatımında, endişeli, zemberekli saati kurma sesine benzeyen "tik-ik-ik-ik..." biçimde ötüşleri vardır. Teyakkuz hâlinde, çok keskin ve tiz, yerini belirlemesi güç bir "tsiiip" sesi çıkarırlar. Gece göçü esnasında cılız ve boğuk bir "tsi" sesiyle haberleşirler. Şakımaları tiz, uzayıp titreşen seslerle başlayarak peslere inerken ivme kazanır. Hiçbir hece bir diğerine benzemez.

Alt türleri

Kaynakça
  • Lars Svensson (metin ve haritalar), Peter Grant (metinler), Kilian Mullarney ve Dan Zetterström (illüstrasyonlar). Fågelguiden, Europas och Medelhavsområdets fåglar i fält. Albert Bonniers Förlag, Stockholm, 1999. ISBN 91-34-51038-9
  • Wink, Michael (1973): Die Verbreitung der Nachtigall (Luscinia megarhynchos) im Rheinland. Charadrius 9 (2/3): 65-80. [Article in German] PDF fulltext

Notlar
  1. Huri, S.; Tietze, A. et al. Redhouse Osmanlıca/Türkçe-İngilizce Sözlük. SEV Matbaacılık ve Yayıncılık A.Ş., 1997. ISBN 975-8176-11-0
  2. Kelekyan, Diran. Kamus-i Fransevi/Dictionnaire Turc-Français. Mihran Matbaası, İstanbul, 1911.
  3. Lewis, Charlton T. ve Short, Charles. A Latin Dictionary founded on Andrews' Edition of Freund's Latin Dictionary revised, enlarged, and in great part rewritten by Charlton T. Lewis, Ph.D.. Oxford, Clarendon Press, 1879 (1998). ISBN 0-19-864201-6
  4. Liddell, Henry George ve Scott, Robert . A Greek-English Lexicon, revised and augmented throughout by Sir Henry Stuart Jones with the assistance of Roderick McKenzie. Oxford, Clarendon Press, 1940. ISBN 0-19-864226-1
  5. Svensson et al., op. cit.
  8. Wink 1973
  9. Rothenberg, 2005
  10. Hultsch et al., 2006
  11. Kunc, Amrhein ve Naguib, 2005
  12. Hultsch et al., 2006; Kunc, Amrhein ve Naguib, 2005; Kunc, Amrhein ve Naguib, 2006a; Kunc, Amrhein ve Naguib, 2006b; Schmidt et al., 2006; Thomas, 2002
  13. Schmidt et al., 2005
  14. Hultsch et al., 2006; Kunc, Amrhein ve Naguib, 2005; Kunc, Amrhein ve Naguib, 2006a; Kunc, Amrhein ve Naguib, 2006b; Rothenberg, 2005; Schmidt et al., 2006
  15. Robinson, 2008
  17. http://genomics.senescence.info/species/entry.php?species=Luscinia_megarhynchos
  18. Kiefer et al., 2006
  19. Thomas, 2002

Dış bağlantılar
This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.