Evliya Çelebi

Evliyâ Çelebi (Osmanlı Türkçesi: اوليا چلبی; d. 25 Mart 1611, İstanbul[3] - ö. 1685), 17. yüzyılın önde gelen gezginlerinden ve az sayıdaki 17. yüzyıl nesir yazarlarındandır. Elli yılı aşkın süreyle[4] Avrupa, Batı Asya ve Mısır topraklarını gezmiş, gördüklerini de Seyahatnâme adlı 10 ciltlik eserinde toplamıştır.

Evliyâ Çelebi
Evliya Çelebi Heykeli
Doğum 25 Mart 1611
İstanbul,
Osmanlı İmparatorluğu[1]
Ölüm 1685
Muhtemelen Mısır[2]
Milliyet Türk
Eğitim

[2]

Meslek Gezgin, Yazar
Evliya Çelebi'nin Müze Olarak Kullanılan Kütahya'daki Evi

Ailesi

Çelebi ailesi aslen Kütahyalı olup, fetihten sonra İstanbul'a yerleşmiş, zaman zaman Kütahya'da da kalmışlardır.[5] İstanbul'un Fethi sırasında Evliya Çelebi'nin dedesi Kara Ahmet Bey'in dedesi olan Yavuz Özbek (Er), Fatih Sultan Mehmed'in akıncılarından olup fetih ganimeti ile Unkapanı'nda yüz dükkân, bir cami ile beraber bir ev yaptırmıştır. Eski adıyla Sağrıcılar Camii olan bu cami Yavuz Sinan Camii'dir.[6] Evliya Çelebi'nin dedesi Kara Ahmet Bey, Kütahya'daki evlerinin önündeki türbede medfundur.[7] Babası Derviş Mehmed Zıllî,I. Süleyman'dan I. Ahmed’e kadarki padişahların kuyumcubaşılığında bulunmuş pek çok sefere katılmış, çok yaşlı iken ölmüştür. Annesi Abhaz'dır. Annesinin kardeşi Melek Ahmed Paşa'nın validesi olduğu için Melek Ahmed Paşa'nın himayesinde bulunmuştur. Amcası Firâki Abdurrahmân Çelebi'dir.[8] Babası, annesi ve büyük annesi Beyoğlu'nda şimdiki Lohusa Sultan Türbesi yakınındaki Meyyit Mezarlığı'nda gömülüdür[9] Unesco tarafından doğumunun 400. yılı münasebetiyle 2011 yılı, Evliya Çelebi yılı ilan edilmiştir.[10]

Hayatı

Hicri 10 Muharrem 1020, Miladi 25 Mart 1611'de İstanbul[11]' da doğmuştur.

Evliya Çelebi, çok iyi bir öğrenim gördü. Önce mahalle mektebine gitti. Daha sonra Şeyhülislam Hamit Efendi Medresesi'ne girdi. Burada yedi yıl okuduktan sonra saraya özgü bir okul olan Enderun'a devam etti. Enderûn'da sarf (dil bilgisi), nahiv (gramer), kâfiye, hüsn-ü hat dersleri gördüğü gibi Enderûn musikişinaslarından Musâhip Derviş Ömer Ağa'dan da musiki öğrendi.

Okul öğreniminin dışında özel hocalardan Kur'an, Arapça, güzel yazı, musiki, beden eğitimi ve yabancı dil dersleri aldı. Kur'an'ı ezberleyerek hafız oldu. Öğrenimini bitirdikten sonra 25 yaşında iken Ayasofya Camii'nde mukabele okuduğu sırada camiye gelen IV. Murad'ın iradesiyle saraya alınıp musahipler[12] arasına katıldı. Saraya alınmasına o sırada silahtar olan akrabası Melek Ahmed Paşa, Ruznâmeci İbrahim Efendi ve Hattat Hasan Paşa yardımcı olmuşlardır.[13] Yaptığı işlerle padişah ve devlet ileri gelenlerinin beğenisini kazandı. IV. Murad'ın ölümüne kadar sarayda zeka ve güzel konuşma kabiliyeti sayesinde pâdişahın teveccühünü kazandı. Bu yüzden çok yüksek görevlere getirilmesi düşünülüyordu.

Seyahatlerini Melek Ahmed Paşa, Defterdarzâde Mehmed Paşa, Köse Ali Paşa, Köprülü Mehmed Paşa, Kırımı Hanı ve sairenin refakatinde yaptı ve bunlarla beraber yabancı ülkeleri de gördü. Vezirlerle seyahatleri sırasında onların imam ve müezzinliklerinde ve iç ağalıklarında[14] bulunarak pek çok defa haber götürme göreviyle İstanbul'a ve başka yerlere gidip geldi.

1682 yılından sonra öldü. Ölüm yeri ve mezarı bilinmemektedir.[4] Kabri bir ihtimal, şimdi Lohusa Sultan Türbesi yanındaki Meyyit Mezarlığı'nda, ailesi yanındadır.[15]

Kişiliği

Zamanına göre iyi derecede tahsil gören Evliya Çelebi, nazımla meşgul olmuş ve musikiyle uğraşmıştır. Birçok harbe katılmış, hatırı sayılır tehlikeler atlatmıştır.

Mizaçgir[16] ve hayırsever olması, kendisini birçok tehlikeden kurtarmıştır. Hayatının son demlerinde bile içinde seyahat aşkı bulunduran Evliya Çelebi, her fırsatta istifade ederek gezmekten bıkmamış ve usanmamıştır. Vezirler arasındaki husumet ve rekabetten hâsıl olan kırgınlıkları güzel bir şekilde idare ederek aralarını uzlaştırarak düzeltmeye çalışmıştır. Kendisi hiç evlenmemiş, elde ettiği tüm hediyeleri, para ve ganimet mallarını kız kardeşlerine sarf etmiştir.

Seyahate başlaması

Evliya Çelebi'nin düşünceleri ise çok farklıydı. Daha küçük yaşlarından itibaren içinde müthiş gezi arzusu vardı. Yeni yerler görmek, yeni insanlar tanımak istiyordu. Bu yüzden sarayda fazla kalamadı. Kendisinin anlattığına göre bir rüya üzerine meşhur gezilerine başladı. 1040 Muharrem ayının Aşure Gecesi (19 Ağustos 1630)[17] gördüğü rüya şöyledir: Rüyasında İstanbul'da Yemiş İskelesi civarında Ahi Çelebi Camii'ndedir. Orada muazzam bir cemaat vardır. Dikkat eder, İslam peygamberi Peygamer Muhammed'i baş tarafta görür. Dört sadık halifesi ve diğer ashabı da hep oradadır. Peygamber Muhammed'in yanına gidip ondan şefaat dilemek arzusundadır. Ama bir türlü cesaret edip de gidemez. En sonunda bir cesaretle gidip "Şefaat ya Resulullah" diyeceğine, "Seyahat ya Resulullah" der. Böylece, 70 yaşına kadar sürecek ve Çeşitli tehlike, sıkıntı ve hadiseler geçirmesine rağmen vazgeçmeyeceği seyahati başlar.

İlk gezisini, İstanbul ve çevresine yaptı. Daha sonra İstanbul dışına çıktı. 1640 başlarında babasından habersizce Bursa'ya gitmek üzere İstanbul'dan çıktı. Bu seyahatten 35 gün sonra geri döndü.[18] Oğlunun seyahat aşkını gören babası bundan sonra seyahatine müsaade etti ve kendisini zamanın önemli şeyhlerinden Abdü'l-ahat Nûri Efendi ve diğer şeyhlere götürüp el öptürerek hayır dualarını niyaz etti.

Evliya Çelebi ikinci seyahatini Temmuz 1640'ta İzmit'e yaptı. Bu suretle 1630'dan 1681'e kadar sürecek olan elli yılı aşkın bir seyahat hayatı yaşadı.[4][19] Gezdiği yerler arasında o zamanki Osmanlı İmparatorluğu sınırları içerisinde yer alan hemen hemen bütün yerler vardı.[4]

Evliya Çelebi Seyahatnamesi
Modern Macaristan'da Eger (Eğri) kentinde 2014'te yapılmış Evliya Çelebi anıtı
Heykeltıraş: Piros_Rostás_Bea
Ana madde: Seyahatname (Evliya Çelebi)

Seyahatname, Evliya Çelebi tarafından 17. yüzyılda yazılmış olan çok ünlü bir gezi kitabıdır. 10 ciltten oluşur. Gerçekçi bir gözle izlenen olaylar, yalın ve duru, zaman zaman da fantastik bir anlatım içinde, halkın anlayacağı şekilde yazılmış, yine halkın anlayacağı şekilde deyimler çokça kullanılmıştır. Halk etimolojisi de bolca görülür[20]

Evliya Çelebi, Seyahatnâme'sinde gezip gördüğü yerleri kendi üslûbu ile anlatmaktadır. Evliya Çelebi'nin 10 ciltlik Seyahatnâmesi, bütün görmüş ve gezmiş olduğu memleketler hakkında oldukça önemli bilgiler içermektedir. Eser bu yönden Türk Kültür tarihi ve gezi edebiyat açısından önemli bir yere sahip olmuştur.

42 yıl boyunca yaptığı seyahatleri 10 cilt olan Seyahatname eserinde ele almıştır. Bu seyahatler tarihleri ve kitabındaki cilt numarası sırasıyla şunlardır:

  1. 1630 - İstanbul ve çevresi
  2. 1640 - Anadolu, Kafkaslar, Girit ve Azerbaycan
  3. 1640 - Suriye, Filistin, Ermenistan ve Rumeli
  4. 1655 - Doğu Anadolu Bölgesi, Irak, ve İran
  5. 1656 - Rusya ve Balkanlar
  6. 1663/1664 - Macaristan'da askeri seferler
  7. 1664 - Avusturya, Kırım, ve ikinci kez Kafkaslar
  8. 1667-1670 - Yunanistan ve ikinci kez Kırım ve ikinci kez Rumeli
  9. 1671 - Hac için Hicaz, Mekke ve Medine
  10. 1672 - Mısır ve Sudan

Popüler kültürdeki yeri

Muhteşem Yüzyıl Kösem adlı tarihi-kurgu dizisinde Necip Memili tarafından canlandırılmaktadır.

Ayrıca bakınız

Kaynakça
  1. ...Rabb'ın hikmeti, Yezdân'ın hidayeti, Kur'ân-ı Kerîm sure ve âyetlerinin bereketiyle hasta dil CenÄb-ı Hak tarafından yardım isteyip doğum yerimiz olan İstanbul'da evimizin köşesinde değirmi yastık üzerinde murat uykusuna daldık... (Kahraman, S.A., Dağlı, Y. Günümüz Türkçesiyle Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi, Yapı Kredi Yayınları. 1.Kitap 1.Cilt sayfa, 2-5)
  2. https://www.ttk.gov.tr/tarihveegitim/evliya-celebi-1611-1685/
  3. Kahraman, S.A., Dağlı, Y., Günümüz Türkçesiyle Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi, Yapı Kredi Yayınları. 1.Kitap 1.Cilt sayfa, 2-5
  4. http://listelist.com/evliya-celebi-hayati/
  5. Seyit Ali Kahraman, Günümüz Türkçesiyle Evliya Çelebi Seyahatnamesi, 9. kitap 2. cilt, s, 89 (Bergama Kalesi bölümünde gerçekleşen olayda Evliya Çelebi'nin, babasının ve kız kardeşinin Kütahya'daki evlerinde olduğu yazar)
  6. Evliya Çelebi, Seyahatnâme 1. cilt
  7. Seyahatnâme, c, 3, s, 443, 444
  8. Evliyâ Çelebî, Evliyâ Çelebî Seyâhat-nâmesi, Yapı Kredi Yayınları, 9. Kitâp, İstanbul, 2000, s, 17,19
  9. Seyahatnâme, c,1, s, 424, 425
  10. 2010-2011 Faaliyet Raporları. 28 Nisan 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. unesco.org.tr. Erişim Tarihi:19.10.2016
  11. "Sorularla Evliya Çelebi, Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, 2011-Ankara, ÜlküÇelik Şavk" (PDF). 12 Nisan 2015 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Nisan 2013.
  12. Tatlı konuşmaları ile büyüklerin, özellikle padişahların güzel zaman geçirmelerini sağlamakla görevli kimselere verilen unvan
  13. Seyahatnâme, c, 1, s, 244
  14. iç ağası: Vezirlerin gözde uşağı
  15. Uzunçarşılı, İ. Hakkı, Kütahya Şehri, 1932, s, 131
  16. herkesin huyuna göre davranan, nabza göre şerbet vermesini bilen kimse
  17. Seyit Ali Kahraman, Yücel Dağlı Günümüz Türkçesiyle Evliya Çelebi Seyahatnamesi, Yapı Kredi Yayınları, 2011, 1. Kitap 1. Cilt, sayfa, 2
  18. Seyahatnâme; c. 2, s. 4-5
  19. Seyahatnâme, c,1, s, 503
  20. Fatih Kemik (2008), Evliya Çelebi Seyahatnamesi'ndeki halk etimolojisi örnekleri üzerine, Uluslararası Evliya Çelebi ve Seyahatname Sempozyumu 3-5 Nisan 2008, Bilkent Üniversitesi Türk Edebiyatı Merkezi

Dış kaynaklar
  • Ak, Mahmut (1999) "Evliya Çelebi" Yaşamları ve Yapıtlarıyla Osmanlılar Ansiklopedisi Cilt:1 sayfa:426-428, İstanbul: Yapı Kredi Kültür Sanat Yayıncılık, ISBN 975-08-0071-0
  • Tezcan, Nuran ve Tezcan, Semih (ed.), (2011) Doğumunun 400. Yılında Evliya Çelebi, Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları
  • Dankoff, Robert ve Tezcan, Nuran (2011) Evliya Çelebi'nin Nil Haritası - Dürr-i bî misîl în ahbâr-ı Nîl, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları
  • Evliya Çelebi, (1996-) Evliya Çelebi Seyahatnâmesi. 10 Cilt, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları
  • Kahraman, Seyit Ali ve Dağlı, Yücel (2013) Günümüz Türkçesiyle Evliya Çelebi Seyahatnamesi, 2 Cilt, İstanbul:Yapı Kredi Yayınları ISBN 9789750824326.
  • Evliya Çelebi, (2005) Seyahatnamesi. 2 Cilt. Berlin: Cocuk Klasikleri Dizisi. ISBN 975-379-160-7 (Günümüz Türkçesi ile çocuklar için hazırlanmış seçmeler)
  • Dankoff, Robert (Tr.çev.: Müfit Günay) (2010), Seyyah-ı Âlem Evliyâ Çelebi’nin Dünyaya Bakışı, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, ISBN 9789750818790

Dış bağlantılar
This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.