Harezm Türkçesi

Harezm Türkçesi, Türk dilinin tarihinde konuşulmuş ve yazılmış olup Karahanlı Türkçesi sonrasında gelen tarihî dönemlerinden biridir.

Tarih

Dönem

Ceyhun’un Aral Gölü’ne döküldüğü bölgede yer alan Harezm, 11. yüzyıl başlarında Gaznelilere bağlı bir vilayet idi. Buraya tayin edilen valilere Harezmşah deniliyordu. Harezmşahlar sülalesi, Oğuzların Beydili boyundan Anuş Tigin ile başlar. Anuş Tigin’in oğlu Kutbüddin Muhammed 1097-1127; onun oğlu Atsız 1127-1156; onun oğlu İl Arslan 1156-1172 yılları arasında Harezm’i idare etti. İl Arslan 1157’den itibaren bağımsız Harezmşah Devleti’nin yöneticisi idi. 1172-1200 arasında İl Arslan’ın oğlu Sultan Tekiş, 1200-1220 arasında da onun oğlu Harezmşah Alâeddin Muhammed ülkeyi yönetti. Harezmşahlar Devleti’ne Çengizliler son verdiler.[1]

İslamiyet'in ilk zamanlarında Harezm'de konuşulan dil, aslında İrani olmakla birlikte diğer İran lehçelerinden çok farklı olan Harezm lehçesi idi .. XI.. yüzyılda baş­layan Harezm'in Türkleşmesi hadisesi, XIII. yüzyıla kadar devam etmiş ve Harezm ile ona bağlı bölgelerde yeni bir yazı dilinin kuruluşu, bu Türkleşmesinden sonra gerçekleşebilmiştir.. Harezm'in Türkleşmesinde özellikle Oğuzlar ve Kıpçaklar çok önemli bir rol oynamışlardır. Ayrıca Kalaçlar, Kimekler, Bayavutlar, Kangılar ve birtakım göçebe Türk aşiretleri de bu hususta etkili olmuşlardır.. Bölgenin Türkleşmesinde rol oynayan bu unsurlar, bölgenin kendine has lehçesini de oluşturmuşlardır .. Bu lehçe, Karahanlı yazı dili ile bağlantılı ve Oğuz, Kıpçak, Kanglı ve diğer boyların lehçelerinin karışımı ile oluş­muş Harezm Türkçesi'dir.[2]

Bu siyasi oluşumların sonucunda Harezm, Türkleşti ve 12. yüzyılda bir kültür merkezi olarak sivrildi. Çengizliler ve Altın Ordu çağında da bu durum devam etti. Altın Ordu çağında (1241-1502) Harezm, Aşağı Seyhun boyları, İdil’in Hazar’a döküldüğü yerde bulunan başkent Saray başlıca kültür merkezleriydi. Harezm Türkçesine ait eserler işte bu kültür muhitinde yazıldı.[1]

Alfabe
Korunmuş Bitiş Orta Başlangıç Adı ALA-LC Harf Çevirisi Güncel Türkçesi
ﺍﺎ— elifa, âa, e, â
ﺀ— hemzeˀ', a, e, i, u, ü
ﺏﺐﺒﺑ beb, pb
ﭖﭗﭙﭘ pepp
ﺕﺖﺘﺗ tett
ﺙﺚﺜﺛ sess
ﺝﺞﺠﺟ cimc, çc
ﭺﭻﭽﭼ çimçç
ﺡﺢﺤﺣ haḥh
ﺥﺦﺨﺧ hıẖ, xh
ﺩﺪ— daldd
ﺫﺬ— zelzz
ﺭﺮ— rerr
ﺯﺰ— zezz
ﮊﮋ— jejj
ﺱﺲﺴﺳ sinss
ﺵﺶﺸﺷ şınşş
ﺹﺺﺼﺻ sadṣs
ﺽﺾﻀﺿ dadż, ḍd, z
ﻁﻂﻄﻃ tıṭt
ﻅﻆﻈﻇ zıẓz
ﻉﻊﻌﻋ ayınʿ', h
ﻍﻎﻐﻏ gayınġg, ğ
ﻑﻒﻔﻓ fef, wf
ڤ ڤ ﭭ — üç noktalı fe[3] w -
ﻕﻖﻘﻗ kafḳ, qk
ﻙﻚﻜﻛ kefk, g, ñk, g, ğ, n
ﮒﮓﮕﮔ gef¹ g g, ğ
ﯓﯔﯖﯕ nef, sağır kefñn
ﻝﻞﻠﻟ lamll
ﻡﻢﻤﻣ mimmm
ﻥﻦﻨﻧ nunnn
ﻭﻮ— vavv, w, o, ô, ö, u, û, üv, o, ö, u, ü, û
ﻩﻪﻬﻫ heh, e, ah, e, a
ﻻﻼ— lameliflâla
ﻯﻰﻴﻳ yey, ı, i, îy, ı, i, î

Eserler

Döneme dair eserler şu şekilde sayılabilir:

Ses Bilgisi

Dönemin ayırt edici özellikleri şu şekildedir:

1- İlk hecedeki kapalı /ė/ ünlüsünün korunması: bėr-, ėkki, kėçe, vb. Eckmann, Harezm Türkçesindeki /ė/ ve /i/ nin durmadan değişip durduğunu belirtir ve sadece Nehcü’l Feradis’te /ė/ ünlüsünün hakim olduğunu aktarır. Togan bu duruma sebep olarak /ė/ nin edebi lehçede ى ile yazılmasına mahalli ağızda ise üstün ile gösterilmesine bağlar (Togan, 1928: 344) Bazı araştırmacılar /ė/ ünlüsünün Eski Türkçeden beri var olduğu görüşündedir.

2- Çift dudak /w/ foneminin korunması: yawlak “kötü, fena”, yawız “kötü”, tewe “deve”, suw “su” vb.

3- /ḏ/ foneminin korunması: aḏak “ayak”, aḏır- “ayır-“, eḏgü ”iyi” vb.

4-Yuvarlaklaşmalar: a) Sözcük tabanında: soğık>soğuk, yavız>yavuz b) iyelik eklerinde: evüm “evim”, nefsümüz “nefsimiz” c) İlgi durum ekinde: İslamnun “İslamın”, d) Zarf-fiil eki –p’den önce: tapup “bulup”, evüp “acele edip”. e)Yapım eklerinde: edepsüz, “edepsiz”, hisabsuz “sayısız”, sevüg “sevi, sevgi” vb.

5-Çıkma durum ekinin korunması: börüdin “kurttan”, saçındın “saçından”, yüzindin “yüzünden”

6- Harezm Türkçesinde büyük ünlü uyumu korunmuştur.

7- İkizleşme olayı vardır: iki > ėkki, tokuz > tokkuz, sekiz > sekkiz

8- /ġ/ sesi boğaz /h/’sine dönüşür: oġşa > ohşa, yaġşı > yahşı

9- Ön seste /y/ korunmuştur: yıraḳ “uzak”, yıgaç “ağaç”.

Biçim Bilgisi

İyelik Çekimleri
1. Tekil Kişi 2. Tekil Kişi 3. Tekil Kişi 1. Çoğul kişi 2. Çoğul Kişi 3. Çoğul Kişi
Ek: +m [7] +ng [8] +I (ünsüz ile bitiyorsa) [9]

+sI (ünlü ile bitiyorsa)

 mIz, Muz. (ünlü ile bitiyorsa)[10]

ImIz UmUz (ünsüz ile bitiyorsa)

 +ngIz, ngUz [11] -lArI[12]
ana+m ana+ng er husya+sı közler+imiz kol+u+nguz at+ları
baş+ı+m baş+ı+ng yüz+i ömr+ümüz cümle+ngiz kuş+ları

İsmin Halleri

İlgi durum eki, +ng, +nIng, +nUng [13] sözüm+nüng, köngli-ning, atalar+ı+ng dini. [13]

Yükleme hali, +n, +nI ekleriyle oluşturulur.[13] altun+nı, bahadurluk kılıçı-n, birinin boynı+nı, can+ın yulandı.

Yönelme hali, gA, kA, A biçiminde görülmektedir. Özellikle üçüncü tekil kişi ve üçüncü çoğul kişiden sonra -ngA şeklinde geldiği de görülür. [14] aklım+ka sordum, bakıp dervişleri+n+e, ev+i+nge, yanıng+ga, ol öz+i+n+e kıldı efgan, öngi+nge.

Bulunma Hali Kalın sıradaki sözcüklerde +da, ince sıradaki sözcüklerde +de ile sağlanır. Birkaç örnekte +tA görülür. [15] alnı+n+da bir arık akar, hak taala katı+n+da, kızlar arası+n+da şirin, kim devlet+te bolgay.

Ayrılma Hali +dIn şekli daha sık görülmekle birlikte +dAn şekli de vardır. [16] atıng+dın, felek+din bu ameler, kılıç+ı+n+dın, ivüm+din kopt, yalını+dın yarattı, yavuz yoldın.

Eşitlik Hali Kalın sırada +ça, ince sırada +çe ekiyle oluşturulur. Sözcüğü bazen sıfat bazen de zarf yapar. [17] şirin+çe şirin, songung+ça, sözüngüz mikdarı+n+ça turur, tag+ça esir tig şahzade song+ça barırdı.

Vasıta Hali +lA ve +n ekiyle oluşturulur. Eklendikleri isimleri zarf yaparlar. Kalıplaştığı örnekler de mevcuttur.[17] taat bir+le keçürür, taat kılır tün kündüz+ü+n, bu mang+la kayu bir yirde kilürler, biri toklukda ölmiş biri açı+n.

Yön Gösterme Hali +gAr, +gArU, +rA, +aru, +karu biçimlerinde görülür. [18] gül öz+re müşk saçmakıldı adet, nökerler il+gerü tırtıp, toldı bu uçmak iç+re hur, bahadırlar bakıp baylar sın+garu.

Soru Hali +mU ile yapılır.[18] hak mini taşdın mu yarattı, hayal mu irdi yoksa tüş mü yordum.

Basit Kipler:
Geniş Zaman Çekimi
1. Tekil Kişi 2. Tekil Kişi 3. Tekil Kişi 1. Çoğul kişi 2. Çoğul Kişi 3. Çoğul Kişi
Ek: -Ar mAn, -Ur men[19] -r men[20] -Ar sAn, -Ur sen[19] -r sen[20] -Ar, -Ur [19] -r[20] -Ar biz, -Ur biz[19] -r biz[20] -Ar siz, -Ur siz[19] -r siz[20] -ArlAr, -Urlar[19] -r lAr[20]
tap-ar men kör-er sen sev-er kör-er biz sor-ar siz bak-arlar
kıl-ur men kıl-ur sen kıl-ur kıl-ur miz kıl-ur siz kıl-urlar
tile-r men yi-r sen avla-r tile-r biz bar-ur siz ti-rler
Görülen Geçmiş Zaman Çekimi
1. Tekil Kişi 2. Tekil Kişi 3. Tekil Kişi 1. Çoğul kişi 2. Çoğul Kişi 3. Çoğul Kişi
Ek: -DIm,[21] -DIng[22] -DI[22] -DUk, -dImIz[23] -DIngIz [23] -DIlAr[23]
okı-dım, unut-tum, yit-tim, bar-dım. aç-tıng, sakın-dıng, tap-tıng, öp-tüng, tüş-tüng. targa-dı, koy-dı, te-di, tüz-di, kiçür-di, kir-di. kal-duk, kör-dük, tap-duk, cehd it-tük, çık-tuk, bil-dük, ay-duk, kel-dimiz, ınan-duk kil-dingiz, al-dıngız, işit-tingiz ırga-dılar, tipre-diler, yi-diler, ayıt-tılar, ög-diler, tüşür-diler

Anlatılan Geçmiş Zaman Çekimi

Eylemin yaptığı işin geçmişte yaşanmış başkasından naklen bildirir, -mIş isi-m-fiil eki ile çekimlenir.[23] otur-mış sen, otur-mış, tök-miş, yitür-mişyıgıl-mışlar, turuk-muşlar

Dilek Kipleri:

Gelecek Zaman Çekimi
1. Tekil Kişi 2. Tekil Kişi 3. Tekil Kişi 1. Çoğul kişi 2. Çoğul Kişi
Ek: -gay sen, gey men.[24] -gAy sen[24] -gAy[24] -gay biz, -gay miz, -gey miz[25] -gay siz[25]
-AsI,(sık kullanılmamıştır)[25]
-gU (isim-fiil eki olup bu görevde de kullanıldığı olmuştur)[25]
tap-gay men, aldur-gay men bol-gay sen, tut-gay sen, kıl-gay sen, sakın-gay sen bol-gay, açıl-gay, yarut-gay yıgıl-gay miz, sakın-gay biz, tipre-gey miz bol-gay siz
bak-ası, kurtul-ası
ki-çür-gü-m, yi-gü, yit-gü, agah bol-gu
Emir Kipi:
1. Tekil Kişi 2. Tekil Kişi 3. Tekil Kişi 1. Çoğul kişi 2. Çoğul Kişi 3. Çoğul Kişi
Ek: -Ayın, -gAyIn, AyIn men, gAyım, AyIm. [25] -gIl, -gul, -kıl
Eksiz de çekimlenebilir. [26]		 -sU, -sUn [26] -gAlIng, AlIng, gAlIm, lIng, AlIm. [27] -ng, nglAr, ngIz, ngUz. [27] -sUnlAr [28]
işit-eyin, çek-eyim, ay-ayım, bagla-gayın, öl-eyin al-gıl, tigür-gil, tile-gil, bayıt-kıl, bolgul
kil!, rahm kıl! (Eksiz)		 bar-sun, kör-sün, küder-sün, tutaş-sın, at-sun, bil-sün kit-sü kan-su, koy-su inanma-galıng, bar-alıng, bil-eling, ıd-alım, oyna-y-alıng, kör-eling, çevir-elim, avla-lıng baş-la-ng, kiltür-ü-ng, oku-nguz, saç-ı-ngız, bil-i-ngler, oku-nglar, tart-ı-ng, külçire-y-i-ng kiltür-sünler, kel-sünler, agıla-sunlar

Dilek - İstek Çekimi

-a, e eki ile
1. Tekil Kişi 2. Tekil Kişi 3. Tekil Kişi 1. Çoğul kişi
Ek: -A men, -gA men, -a m, -e m[28] -gA sen[28] -A[28] -a biz, -ebiz[28]
kör-e men, öl-e m, bar-ga men, sür-ge men, köydür-ge men, ıç-ga men ur-ga sen, tig-ge sen, kıl-ga sen, bil-ge sen sal-a, saç-a, ört-e, yil-e kör-e biz
-gA eki ile
1. Tekil Kişi 2. Tekil Kişi 3. Tekil Kişi 1. Çoğul kişi 2. Çoğul Kişi
Ek: -gAm, gAmen.[28] -gA sen[29] -gA[29] -gA biz, ka biz[29] -ga siz[29]
bar-ga men, aç-ga men, köydür-ge men, ayga men, yi-ge m, sal-ga m, sür-ge m tut-ga sen, bol-ga sen, tap-ga sen, tig-ge sen çık-ga, bol-ga, kıl-ga, yil-ge, yat-ka biz al-ga siz, bol-ga sız,
-ay, -ey eki ile
Bu ek, -gAy ekindeki g'nin düşmesiyle oluşmuştur ve genellikle istek ve emir anlamında kullanılır.[29]
-ayt-ay men, kork-ay men, beley men

Şart Çekimi

Şart Çekimi
Birinci Tekil Kişi İkinci Tekil Kişi Üçüncü Tekil Kişi Birinci Çoğul Kişi İkinci Çoğul Kişi Üçüncü Çoğul Kişi
Ekler sAm, sA men[30] sAng
Ayrıca -sAngAn şekli de görülür.[30]		 -sA[31] -sA biz, sA mIz, sAk[31] -sAngIz[31] -sAlAr[31]
Örnekler kıl-sam, aç-sam, al-sam, ögren-se men, tüş-se men, tök-se men, al-sa men kıl-sang, kör-seng, sözle-seng, kit-seng, sor-sang
köydür-sengen, yi-sengen, emget-sengen, sayrat-sangan		 bolsa, sun-sa, yarut-sa, kil-se, ti-se sözle-se biz, bol-sa mız, tap-sa mız, kör-sek, kiçür-sek, sür-sek, agla-sak al-sangız, fermanla-sangız yıgla-salar, ti-seler, tap-salar

Birleşik Kipler:

Birleşik çekimler er-/ir- ve i- ile yapılsa da sıklıkla ir- tercih edilir.[31]

Hikâye Birleşik Zaman
Geniş Zamanın Hikâyesi
Birinci Tekil Kişi Üçüncü Tekil Kişi Üçüncü Çoğul Kişi
Ek Ar irdim, -r irdim, -Ur irdim[32] Ar irdi, -r irdi, -Ardı, -UrdI, -yür erdi.[32] -rlAr irdi, Ur irdiler (irdi, erdi şeklinde kullanılabilir.)[32]
Örnek savaş-ar irdim, izde-r irdim, sakın-ur irdim, bilüş-ür irdim tur-urdı, bar-ırdı, mingze-yür erdi, oltur-ur erdi, balkın-ur erdi, başla-yur erdi ti-rler irdi, bol-urlar irdi, ayt-urlar erdi, gorg-ar erdiler, al-urlar irdi, tur-ur irdiler
Görülen Geçmiş Zamanın Hikâyesi
Birinci Tekil Kişi İkinci Tekil Kişi Üçüncü Tekil Kişi
Ek -DIm irdi, DUm irdi[32] -DIng irdi, DUng irdi[32] -DI irdi[32]
Örnek kör-düm irdi, tap-tum irdi, yıkıl-dım irdi ıd-dıng irdi bol-dı irdi, yoluk-tı irdi, kıl-dı irdi
Anlatılan Geçmiş Zamanın Hikâyesi
Birinci Tekil Kişi Üçüncü Tekil Kişi
Ek -mIş irdim[33] -mIş irdi[33]
Örnek kör-miş irdim gıl-mış erdi, işit-miş irdi, bir-miş irdi
Gelecek Zamanın Hikâyesi
Birinci Tekil Kişi Üçüncü Tekil Kişi Üçüncü Çoğul Kişi
Ek -gAy irdim,[33] -gAy irdi, -gAydI[33] -gay erdiler[33]
Örnek bar-gay irdim, kötür-gey irdim, kuç-gay irdim, kıl-gay erdi kıl-gay irdi, kiter-gey irdi, tol-gay-dı, ön-gey-di bol-gay erdiler
Şartın Hikâyesi
Birinci Tekil Kişi Üçüncü Tekil Kişi Üçüncü Çoğul Kişi
Ek -sAm irdi, sA erdim[33] -sA irdi [33] -salar erdi[33]
Örnek uk-sam irdi, bol-sa erdim kör-se irdi, yörüyür bol-sa erdi, gıl-sa erdi, iç-se irdi gıl-salar erdi
  • -aydım ekiyle birinci tekil kişide istek kipi çekimlenir: uy-aydım
Birleşik Şart Çekimi
'Geniş Zamanın Şartı
İkinci Tekil Kişi Üçüncü Tekil Kişi
Ek -Ur irseng, -r irseng, -Ar irseng[34] -Ar irse, -r irse[34]
Örnek işit-ür irseng, izde-r irseng, tile-r irseng kökür-er irse, iski-r se, işit-ür erse
Görülen Geçmiş Zamanın Şartı
Birinci Tekil Kişi İkinci Tekil Kişi Üçüncü Tekil Kişi Birinci Çoğul Kişi Üçüncü Çoğul Kişi
Ek -dImsA, -dIm irse, dUm irse [34] -DIngsA, -dıng erse[34] -Dı erse, DIsA[34] -dUk irse[35] -DIlAr irse [35]
Örnek telür-düm irse, kil-dim irse, kıl-dımsa, ay-dım erse, kör-düm irse tart-tıngsa, sal-dıngsa, fermanla-dıngsa, gıl-dıng erse işit-ti irse, ay-dı erse, bol-dısa, küse-di erse, aç-tısa, sol-dısa, tik-tise, tap-tısa tile-dük irse usan-dılar irse, kir-diler erse, başla-dılar erse, ay-dılar erse

Bildirme Çekimleri

Kaynakça
  1. Ahmet Bican Ercilasun, Başlangıçtan Günümüze Türk Dili Tarihi, Akçağ Yayınları, Ankara 2010, s. 369. ISBN 978-975-338-589-3
  2. Gülden,YÜKSEKKAYA,"HAREZM TÜRKÇESİ VE HAREZM TÜRKÇESİ İLE YAZILAN ESERLER",Türkoloji Makaleleri 31 Mart 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
  3. "Harezm-Kıpçak Döneminde Arapça İle Türkçeyi Buluşturan Sözlükler: ez-Zemahşerî'nin Mukaddimetu'l-Edeb'i Örneği". Bilimname: 399-428. 31 Ekim 2018.
  4. https://www.academia.edu/37867297/Harezm_T%C3%BCrk%C3%A7esiyle_Yaz%C4%B1lm%C4%B1%C5%9F_Dini_Bir_Risale
  5. http://www.altaist.org/home/confessions/sertkaya-aysegul/a-yearbook-written-in-khorezmian-turkic-language-which-describes-the-characteristics-of-12-years-of-the-calendar-with-12-zodiac-animals/
  6. KÖPRÜLÜ, M. F. (1928). “Harezmşahlar Devrinde Bir Türk Lisancısı: Mehmed bin Kays ve Eseri”, Türkiyat Mecmuası, C. 2, s. 441-444.
  7. Hacıeminoğlu 1997, ss. 57-58.
  8. Hacıeminoğlu 1997, s. 58.
  9. Hacıeminoğlu 1997, s. 59.
  10. Hacıeminoğlu 1997, ss. 59-60.
  11. Hacıeminoğlu 1997, s. 60.
  12. Hacıeminoğlu 1997, ss. 60-61.
  13. Hacıeminoğlu 1997, s. 61.
  14. Hacıeminoğlu 1997, s. 62.
  15. Hacıeminoğlu 1997, s. 63.
  16. Hacıeminoğlu 1997, s. 64.
  17. Hacıeminoğlu 1997, s. 65.
  18. Hacıeminoğlu 1997, s. 66.
  19. Hacıeminoğlu 1997, s. 144.
  20. Hacıeminoğlu 1997, s. 145.
  21. Hacıeminoğlu 1997, s. 149.
  22. Hacıeminoğlu 1997, s. 150.
  23. Hacıeminoğlu 1997, s. 151.
  24. Hacıeminoğlu 1997, s. 152.
  25. Hacıeminoğlu 1997, s. 153.
  26. Hacıeminoğlu 1997, s. 154.
  27. Hacıeminoğlu 1997, s. 155.
  28. Hacıeminoğlu 1997, s. 156.
  29. Hacıeminoğlu 1997, s. 157.
  30. Hacıeminoğlu 1997, s. 158.
  31. Hacıeminoğlu 1997, s. 159.
  32. Hacıeminoğlu 1997, s. 160.
  33. Hacıeminoğlu 1997, s. 161.
  34. Hacıeminoğlu 1997, s. 162.
  35. Hacıeminoğlu 1997, s. 163.
  36. Hacıeminoğlu 1997, s. 164.
  37. Hacıeminoğlu 1997, s. 165.

Bibliyografya
  • Hacıeminoğlu, Necmettin (1997). Harezm Türkçesi ve Grameri. Türk Dil Kurumu.
This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.