Ermeni Kıpçakçası

Ermeni Kıpçakçası ya da Ermeni harfli Kıpçak Türkçesi (Kendilerince χıpçak tili, բիզիմ տիլ bizim til, թաթարչա tatarça; Ermenice Հայ-ղփչաղերեն, Հայ-ղփչաղական լեզու, Հայատառ ղփչաղ), Eski Kıpçakçaya giren ölü bir Türk dilidir. Hristiyanlığın Gregoryen mezhebine mensup Ermenilerin ve Gregoryen Kıpçakların[1] Orta Türkçe dönemine ait[2] 16-17. yüzyıllarda batı Ukrayna'da Ermeni alfabesini kullanarak Kıpçak Türk dilinde meydana getirdikleri vakayinameler (kronikler), dini ve hukuki belgelerle bilinir.[3][4][5][6]

Ermeni Kıpçakçası
Konuşan sayısı	ölü dil  (tarih gerekli)
Dil ailesi	Türk dilleri Kıpçak Ermeni Kıpçakçası
Yazı sistemi	Ermeni alfabesi
Dil kodları
ISO 639-3	–

Ermeni Kıpçakçasıyla kaleme alınmış dua, Paris

Ermeni Kıpçakçası Türk dili tarihinde önemli bir yere sahiptir. Bu edebî dilin 1559-1664 yıllarından kalma eserleri daha eski 12. yüzyılın Codex Cumanicus dilinin devamı niteliğindedir.[7] Ses bilgisi ve gramer özellikleri bakımından Karaimce, Kumanca, Urumca ve Kırım Tatarcasıyla büyük bir benzerlik göstermektedir.[8]

Dönemleri

Ermeni Kıpçakçası Nadejda Chirli'ye göre üç dönemde ele alınabilir:[8]

1. Konuşma dili olarak benimsenmesi ve dilin yazı öncesi dönemi (XIII. yy sonu – XV. yy)

2. Yazı dili olarak ortaya çıkışı ve yazı dilinin parlak dönemi (XVI. yy – XVII. yy ilk yarısı)

3. Düşüşü ve kaybolma dönemi (XVII. yy ikinci yarısı)

Yayılımı

16-17. yüzyıllarda başta Lvov ve Kamyanets-Podilski olmak üzere Ukrayna’da, Polonya’da, Romanya, Moldova, Kırım ve Türkiye’de bir buçuk yüzyıl boyunca rağbet gören Ermeni Kıpçakçası metinler 1521-1669 yıllarında Ermeni alfabesiyle, fakat Kıpçak dilinde düzenlenmiş ve günümüze kadar ulaşmış olan 112 yazılı eser yaklaşık 25-30 bin sayfaya ulaşmaktadır.[9]

Alıntılar

Ermeni Kıpçakçasının söz varlığında Arapça, Farsça, Ermenice ve Slavca (Lehçe, Ukraynaca ve Rusça) kökenli alıntılar da bulunmaktadır.[10]

Eserler

Ermeni Kıpçakçası ile kaleme alınmış eserlerden günümüze kadar gelebilenleri: Kiev’de (28 adet mahkeme defteri), Lvov’da (1 sözlük ve 26 farklı belge), Erivan’da (9 elyazması), Sankt-Peterburg’da (1 sözlük, velilerin yaşamlarını anlatan 1 kitap, 1 Zebur), Viyana’da (3 sözlük, 13 elyazması), Venedik’te (10 el yazması), Kraków, Varşova ve Vrotslav’da (11 elyazması), Paris’te (4 elyazması), Gerl’de (1 Zebur), Leiden’de (1 dua kitabı).[11]

Örnek

Kıpçakça	Türkçe
Başlanıyırlar töräläri ėrmėnilärniŋ ėrmėni tilindän… Tilindän ėrmėniniŋ latingä çıχargandır, latindän polskiygä, a polskiydän bizim tilgä… Nė türlü ki bu bitiktä yazılıptır ėki türlü til bilä – nėmiççä da tatarčä	Başlangıçta Ermeni töreleri Ermeni dilinde düzenlenmiştir…Ermeni dilinden Latince’ye çevrilmiş, Latince’den Lehçe’ye, Lehçe’den de bizim dile... Bu kitapta yazıldığı gibi Lehçe ve Tatarca olmak üzere iki farklı dilde yazılmıştır.[4]

Pederimiz duası:[12]

Atamız bizim ki köktesėn,

Ari bolsun atıŋ sėniŋ,

Kėlsin χanlıχıŋ sėniŋ,

Bolsun ėrkiŋ sėniŋ nėčik kökte alay yėrde,

Ötmekimizni bizim kündelik bėr bizge bugün,

Boşat bizge borçumuznu bizim,

Nėçik ki biz boşatırbiz bizim borçlularımızga,

Bermegin bizni sınamaχlıχka,

Yoχsa χutχar bizni yamandan,

Zere sėniŋdir χanlıχ da χuvat,

Da saŋa haybat mėŋilik.

Amėn.

Oniki Hayvanlı Türk Takvimi

Oniki Hayvanlı Türk Takvimi

Ermeni Kıpçakçasıyla 12 Hayvanlı Takvimin ay adları:[9]

No	Kıpçakça	Türkçe
1	siçχn ili	sıçan yılı
2	ut ili	sığır yılı
3	p‘ars	pars
4	t‘uşχan	tavşan
5	lu	ejderha
6	ilan ~ yїlan	yılan
7	at‘	at
8	γu	koyun
9	piç	maymun
10	t‘aχuγu	tavuk
11	it‘	it (köpek)
12	t‘anguz ~ toηuz	domuz

Ayrıca bakınız

• Memlûk Kıpçakçası

Kaynakça

1. Gökdağ, Bilgehan Atsız ve Yaşar Şimşek (2014). “Gregoryan Kıpçak Türkçesi mi Ermeni Kıpçakçası mı?” 19 Ağustos 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Yeni Türkiye (2014): 60.
2. Özyetkin, Ayşe Melek (2006). “Tarihten Bugüne Türk Dili Alanı” 16 Haziran 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., (Konferans) Chinese Academy of Social Science, Sino-Foreign Relationship Department of Institute of History, Beijing/CHINA (23 January 2006)
3. Kasapoğlu Çengel, Hülya (2012). Ermeni harfli Kıpçak Türkçesi 21 Ekim 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Dil Araştırmaları, sayı: 10, Bahar 2012, sayfa: 17-81
4. Aynakulova, Gülnisa (2009). Ermeni Kıpçaklar mı, Gregoryern Kıpçaklar mı? 1 Mayıs 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Millî Folklor Üç Aylık Uluslararası Kültür Araştırmaları Dergisi. C. 11. S. 84. Kış/2009
5. Kasapoğlu Çengel, Hülya (2007). Ermeni harfli Kıpçak Türkçesiyle yazılmış Töre Bitigi ve bu eserdeki töre, yargı, bitik terimleri üzerine 27 Ocak 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Gazi Türkiyat 2007/1:77 -96
6. Arıkan, İbrahim (2006). Ermeni harfli Kıpçak Türkçesi. Modern Türklük Araştırmaları Dergisi (2006), 3/4:130-141
7. Chirli, Nadejda (2007). Ermeni Kıpçakçasında edat gibi kullanılan kelimeler 26 Nisan 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Karadeniz Araştırmaları, sayı: 12, Kış 2007, 15-24
8. Karakaya, Merve (2010). Tarihî Kıpçak Metinlerinde Dini Terminoloji 6 Mayıs 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. TC. Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı Türk Dili Bilim Dalı Yüksek Lisans Tezi, danışman: Hülya Kasapoğlu Çengel, Ankara 2010
9. Aynakulova, Gülnisa (2007). Gregoryen Kıpçaklar ve Oniki hayvanlı Türk takvimi üzerine 7 Ocak 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Millî Folklor, 2007, Yıl 19, Sayı 74, sayfa:21-28
10. Chirli, Nadejda (2005). Ermeni Kıpçakçasının söz varlığındaki Slavca kelimeler üzerine 31 Ağustos 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Enstitü dergisi / e-dergi ISSN: 1304-8899, yıl: 2005 / cilt: 14 sayı: 1
11. Öztürk, Abdulkadir (2011). Ermeni Harfli Kıpçak Türkçesinin Yayılma Alanları 8 Temmuz 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Gazi Türkiyat Türklük Bilimi Araştırmaları Dergisi, Bahar 2011 / Sayı 8
12. "Александр ГАРКАВЕЦ. Кыпчакские языки: куманский и армяно-кыпчакский.- Алма-Ата: Издательство «Наука» АН КазССР, 1987.- 223 стр". 21 Ekim 2004 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Mart 2013.