Göktürkçe
Göktürkçe veya Köktürkçe, Türkçenin bilinen ve yazılı metinleri ele geçirilebilen en eski dönemine verilen isimdir. Eski Türkçe adlı dönemin ilk kısmını oluşturur. Devamında Eski Uygur dönemi yaşanmıştır.
| Göktürkçe | |
|---|---|
| Ana dili olanlar | Göktürk Kağanlığı |
| Dönem | 5.-8. yüzyıl |
| Dil ailesi |
Türk dilleri
|
| Yazı sistemi | Eski Türk alfabesi |
| Dil kodları | |
| ISO 639-3 | – |
Adlandırma
Göktürkçe, genel olarak Orhun ve Yenisey Yazıtları'nın yazıldığı dil için kullanılmaktadır.
Tarih
Dönem
Göktürkçe, 552-744 yılları arasında Moğolistan'da yaşayan Göktürkler'in (Tukyular) yazdığı alfabedir. Göktürkçe yazılı belgeler 2. Göktürk Devleti döneminden kaldığından Göktürkçe kağanlığın resmî alfabesi hâlinde olmuştur. Kısacası, bu dönem, Göktürk Kağanlığı’nın hüküm sürdüğü dönemin sonuna kadar süren evreyi kapsar. Göktürkçenin en dikkat çeken özellikleri, kelime başlarındaki /t/ ve /k/ seslerinin henüz ötümlüleşmemiş; kelime içindeki /d/ sesinin ise sızıcılaşmamış olmasıdır.[1][2] Bu dönemde Türkçedeki asli uzunlukların belirtileri hâlâ gözlemlenebilir durumdadır.[3]
Söz varlığı
Eski Türkçenin bu alt döneminin söz varlığı, bilim dünyasınca bulunan eserlerden tespit edilmiştir. Tespit edilen metinlerin söz varlığının neredeyse tamamına yakını Türkçe kökenli sözleri içerir.[4] Bunun yanında kullanılan birkaç söz Soğdca, Çince gibi köken dillerine dayanır.
Alfabe
Göktürkçe denilen dönem, Orhun alfabesi ile kayda alınmıştır. Bu alfabede 38 harf vardır. Bunlardan dördü ünlü, otuz dördü de ünsüzdür. Beş tane de harf bileşiği vardır: lt, ny, nç, nt, ng. Orhun alfabesinin kökeni konusunda değişik görüşler ileri sunulmuştur. Kimi Türkolog ve dil bilimciler bu alfabenin Run harflerinden ya da Asur, Likya, Hitit alfabelerinden türetildiği görüşünü savunmuşlardır. Bazı diğer bilim adamları da Türk damgalarından doğduğu görüşünü benimsemişlerdir.[5] Göktürk Yazıtları'ndaki harfleri çözmeyi başaran bilim insanı, Danimarkalı dilbilimci Vilhelm Thomsen'dir.
| Kullanım | Tamgalar | Latin harf çevirisi (transliterasyon) ve IPA çevriyazısı (transkripsiyon) | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Ünlüler |  | A,E | /a/, /e/ | |||||
 | I,İ | /ɯ/, /i/, /j/ | ||||||
 | O,U | /u/, /o/, /w/ | ||||||
 | Ö,Ü | /ø/, /y/, /w/ | ||||||
| Ünsüzler | Ünlü Uyumu | (¹) — Kalın, (²) — İnce ünlüler ile |  |  | B¹ (ab) | /b/ | B² (eb) | /b/ |
 |  | D¹ (ad) | /d/ | D² (ed) | /d/ | |||
 |  | G¹ (ag) | /g/ | G² (eg) | /g/ | |||
 |  | L¹ (al) | /l/ | L² (el) | /l/ | |||
 | | N¹ (an) | /n/ | N² (en) | /n/ | |||
 | | R¹ (ar) | /r/ | R² (er) | /r/ | |||
 | | S¹ (as) | /s/ | S² (es) | /s/ | |||
 | | T¹ (at) | /t/ | T² (et) | /t/ | |||
 | | Y¹ (ay) | /j/ | Y² (ey) | /j/ | |||
| Sadece (¹) — /q/ Sadece (²) — /k/ |  |  | K (ak) | /q/ | K (ek) | /k/ | ||
Tüm ünlüler ile |  | -Ç | /ʧ/ | |||||
 | -M | /m/ | ||||||
 | -P | /p/ | ||||||
 | -Ş | /ʃ/ | ||||||
 | -Z | /z/ | ||||||
 | -NG (eñ) | /ŋ/ | ||||||
| Birleşik Sesler | + Ünlü |  | İÇ, Çİ, Ç | /iʧ/, /ʧi/, /ʧ/ | ||||
 | IK, KI, K | /ɯq/, /qɯ/, /q/ | ||||||
 |  | OK, KO, UK, KU, K | /oq/, /qo/, /uq/, /qu/, /q/ | ÖK, KÖ, ÜK, KÜ, K | /øk/, /kø/, /yk/, /ky/, /k/ | |||
| + Ünsüz |  | -NÇ | /nʧ/ | |||||
 | -NY | /ɲ/ | ||||||
 | -LT | /lt/, /ld/ | ||||||
 | -NT | /nt/, /nd/ | ||||||
| Sözcük ayırma imi |  | yok | ||||||
| (-) — Sadece sözcük sonunda | ||||||||
Yazım
Göktürkçede harfler birbirlerine bitişik yazılmamışlardır; kelimeler, aralarına üst üste iki nokta (:) konularak ayrılmıştır. Sözcük başında ve içinde de ünlüler yazılmamıştır. Buna karşılık sözcük sonundaki ünlüler daima belirtilmiştir.
Bugünkü lehçelerle karşılaştırma
| Göktürkçe | Türkiye Türkçesi | Tuva Türkçesi | Kazak Türkçesi | Kaşkay Türkçesi | Kırımçak Türkçesi | Özbekçe |
| Bir | Bir | Bir | Bir | Bir | Bir | Bir |
| Eki | İki | İyi | Yeki | İki | Eki | Ikki |
| Üç | Üç | Üş | Üş | Üç | Üç | Uch |
| Tört | Dört | Dört | Tört | Dört | Dort | To'rt |
| Beş | Beş | Beş | Bes | Beş | Beş | Besh |
| Altı | Altı | Aldı | Altı | Altı | Altı | Olti |
| Yeti | Yedi | Çedi | Jeti | Yedi | Yedi | Yetti |
| Sekiz | Sekiz | Ses | Segiz | Sekiz | Sekiz | Sakkiz |
| Tokuz | Dokuz | Tos | Toğız | Dokuz | Tokuz | To'qqiz |
| On | On | On | On | On | On | O'n |
Eserler
Metin örnekleri
| Göktürk Türkçesi |
|---|
| Üze teŋri basmasar, asra yer telinmeser, Türk bodun iliŋin törüŋin kim artatı udaçı erdi?[6] |
| Türkiye Türkçesi |
| Üstten gök basmasa, altta yer delinmese, Türk milleti, ilini töreni kim bozabilecek idi?[7] |
| Tuva Türkçesi |
| Üstten deer basbas bolza, aldından çer dejilbes bolza, Türk çonnarı, çurttun hooyluzun kım üreer?[8] |
Dış bağlantılar
Kaynakça
- "Göktürkçe Ses ve Şekil Bilgisi | Orhun Türkçesi | Göktürk Dönemi Türk Dili". Simit Çay Edebiyat Etkinlikleri. 3 Ocak 2021. Erişim tarihi: 13 Ocak 2021.
- Hunutlu, Ümit (30 Eylül 2018). "Türkçede "K- > G- ve T- > D- " Değişimleri ve Aykırılıkları Üzerine Düşünceler". Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi (63): 161-186. doi:10.14222/Turkiyat3934. ISSN 1300-9052.
- Başdaş, Cahit (1 Ocak 2006). "Türkiye Türkçesinde Asli Uzunluk Belirtileri". Türk Dili Araştırmaları Yıllığı - Belleten. 52 (2004/2): 19-30. ISSN 0564-5050.
- Yilmaz, Metin (2011). "Orhun yazıtlarının söz varlığı ile Çuvaşçanın söz varlığının fonetik açısından karşılaştırılması". Türk Dünyası Araştırmaları. 96 (191): 65-83. ISSN 0255-0644.
- "Göktürkçe Ses ve Şekil Bilgisi | Orhun Türkçesi | Göktürk Dönemi Türk Dili". Simit Çay Edebiyat Etkinlikleri. 3 Ocak 2021. Erişim tarihi: 13 Ocak 2021.
- Prof. Dr. Muharrem Ergin, Orhun Abideleri, Kül Tigin Abidesi, Doğu Yüzü, Boğaziçi Yayınları, s. 16.
- Prof. Dr. Muharrem Ergin, Orhun Abideleri, Kül Tigin Abidesi, Doğu Yüzü, Boğaziçi Yayınları, s. 17.
- Yavuz TANYERİ, Göktürk Yazısı ve Orhun Türkçesi, Boğaziçi Yayınları, İstanbul, 2011, s. 134.