I. Tahmasb

I. Tahmasb (Azerice: Şah Təhmasib, Farsça: طهماسب; d. 22 Şubat 1514 - ö. 14 Mayıs 1576), Safevî Devleti'nin ikinci hükümdarıdır.

I. Tahmasb شاه طهماسب‎
Safevi şahı
Hüküm süresi	23 Mayıs 1524 - 25 Mayıs 1576
Taç giymesi	2 Haziran 1524
Önce gelen	I. İsmail
Sonra gelen	II. İsmail
Tam ismi Tahmasb bin İsmail bin Haydar bin Cüneyd es-Safevi
Hanedan	Safevî Hanedanı
Babası	I. İsmail
Annesi	Taçlı Begüm[1][2]
Doğum	22 Şubat 1514 İsfahan, Safevi Devleti
Ölüm	14 Mayıs 1576 (62 yaşında) Kazvin, Safevi Devleti
Dini	Şia İslam

Safevî hanedanının en uzun hükümdarlığını süren İran şahı. I. İsmail'in oğlu ve halefi idi. 1524'te on yaşında tahta çıktı ve Safevi İmparatorluğu’nun omurgasını oluşturan Kızılbaşların denetimine girdi. Kızılbaş liderleri, Tahmasb’ın naibi olmak için aralarında savaştılar. Bununla birlikte, yetişkinlik döneminde Tahmasb, şahın gücünü tekrar ortaya koymayı başardı ve sadece büyük ölçüde, İran toplumunda, Kafkasyalılardan oluşan etkili ve amaçlı bir şekilde yeni bir katman yaratarak büyük miktarda Kafkas elementleri kullanıma sokulması ile kabileleri kontrol edebildi. Günümüzdeki bazı kaynaklarda üçüncü kuvvet olarak da adlandırılan bu yeni katman yalnızca yüz binlerce etnik Çerkes, Gürcü ve Ermeni'den oluşacak ve İran'ın kraliyet sarayında, haremlerinde, sivil toplumda önemli rol oynamaya devam edecekler hem de askeri yönetimin yanı sıra Tahmasb'tan yüzyıllarca düşünülmüş ve mevcut olan diğer tüm mevkilerde kullandılar ve sonunda Kızılbaşlar'ın imparatorluğun işleyen görevlerinin çoğunda etkili gücünü tamamen ortadan kaldıracaklardı ve böylece bunlar da en baskın hale gelecekti. Sınıfı olarak da meritokratik Safevi krallığında en dikkat çeken ardıllarından biri olan Safevi en büyük imparatoru I. Abbas (aynı zamanda Büyük Abbas olarak da bilinir) bu politikayı ve bu yeni katmanın İran toplumunda yaratılmasını tamamlar ve sonuçlandırır.

Tahmasb’ın saltanatı, başta Safevî'nin baş düşmanı olan Osmanlılar ve uzak doğudaki Özbekler olmak üzere yabancı tehditlerle karşı karşıya kaldı. Ancak 1555'te Amasya Barışı vasıtasıyla Osmanlı İmparatorluğu ile ilişkileri düzeltti. Bu antlaşma ile Ermenistan ve Gürcistan eşit olarak bölüştürüldü. Osmanlı İmparatorluğu Bağdat da dahil olmak üzere Irak'ın çoğunu aldı, Safevilere eski başkentleri Tebriz'i ve diğer kuzey-batı bölgeler (Dağıstan, Azerbaycan) savaşlardan önce olduğu gibi kaldı. Ayrıca Osmanlılar, İranlı hacıları, Mekke ve Medine'nin kutsal mekanlarına ve Irak'taki Şii’lerce (bkz: İmam Ali Türbesi) kutsal yerlere gitmesine izin verdi. Bu barış, Şah Muhammed Hüdabende döneminde bozuluncaya dek 30 yıl sürdü.

Tahmasb, sürgün olan Babür imparatoru Hümayun ve Kanuni Sultan Süleyman'ın oğlu Bayezid'i kabulü, Çehel Sütun sarayının duvarlarındaki bir tabloda tasvir edilir.

Şah Tahmasb'ın daha uzun soluklu başarılarından biri, Osmanlı savaşlarında, ticareti sürdürülen İpek Yolu'nun kesilmesinin ekonomik etkilerine yanıt olarak, ulusal bir ölçekte İran halı endüstrisine teşvik edilmesiydi.

Hayatı

Şah Tahmasb, 22 Şubat 1514 tarihinde I. İsmail'in oğlu olarak İsfahan'da doğdu. Annesi Musullu Türkmenlerinden bir beyin kızıdır, Taçlı Begüm üvey anesidir.[1][2] Tahmasb, Çaldıran Muharebesi'nden sonra Horasan'a gönderildi. Bir süre Sebzevar ve Herat'ta kaldı. Şiilerin ve Safevilerin tanınmış bilgin ve şeyhlerinden özel öğrenim gördü.

1521'de Sultaniye'deki babasının yanına döndü. Tahmasb, I. İsmail'in ölümü üzerine 1524'te 10 yaşında tahta çıktı.[3]

Şah I Tahmasb’ın iktidarı döneminde 1528 yılında Özbekler Horasan’a saldırdılar. Aynı yıl Şah ordusuyla doğuya doğru hareket etti ve Özbekleri Herat yakınında yendi. Şah’ın Doğuya temaslarının kullanan Luristan beylerbeyi Zülfikar Han isyan çıkardı ve 1528 yılında Bağdat’ı aldı. Bundan dolayı Şah Bağdat’ı kuşattı ve aynı yıl Bağdat’ı isyancılardan temizledi ve Muhammed Han Türkman’ı Bağdat beylerbeyi tayin etti. 1531 yılında Tebriz beylerbeyi Ulema Han Tekel askerleriyle birlikte Osmanlı’ya sığındı. Daha sonra Ulema Han Sultan I. Süleyman’ı İran’a sefer yapması yönünde ikna etti. 1534 yılında Osmanlı ordusu Azerbaycan sınırlarını geçti. Şah I Tahmasb Kazvin’e çekildi ve sultanla barış imzalamak için elçisini gönderdi. Ancak Sultan Süleyman bu teklifi kabul etmedi. Kışın yaklaşmasıyla Sultan Azerbaycan’ı terk etti ve Bağdat’ı ele geçirdi. Bu arada Şah Sultanın Bağdat’ı almasına karşılık olarak Van ve Kars’ı kuşattı. Sultan Süleyman Ulema Paşa’yı Van’a gönderdi, fakat Ulema yenilip kaçtı ve böylece Van ve Kars Safeviler tarafından ele geçirildi. Bunun cevabı olarak Sultan 1535 yılında Güney Azerbaycan’a girdi Tebriz’i aldı. Şah karşı koymaya kalkıştı, fakat bu çabaları sonuçsuz kaldı.

Savaş dönemi ve sonrası

Daha sonra Sultan Süleyman nüfusun direnci ve orduda yaşanan açlık yüzünden Azerbaycan’dan çekildi. Bunu fırsat olarak gören Şah ülkenin birleştirilmesini sürdürmek için 1538 yılında kardeşi Elkas Mirza‘nın yönetimiyle 30 bin kişilik orduyu Şirvan’ı ele geçirmek için gönderdi. Elkas 1538’de Şirvanşahlar devletinin tüm kalelerini ele geçirdi. Bunun sonucu olarak Şirvan’ı beylerbeyliğine dönüştüren şah kardeşi Elkas Mirza’yı da oraya ilk beylerbeyi olarak atadı. Fakat Elkas tahta çıkmak istiyordu. Bu yüzden 1541 yılında kardeşi Şah’a ihanet ederek taht için mücadeleye başladı. Bağımsızlık mücadelesini duyan Şah Tahmasb öfkelendi, Şirvan’a dahil oldu ve tüm kaleleri aldı. Elkas Mirza önce Kırım’a, oradan İstanbul’a kaçtı ve Ulema Paşa'yla birlikte kendi vatanına karşı seferlerde aktif olarak yer aldı.

1546 yılında Dal Han Gacar şahdan emir alarak emrindeki askerlerle Baburilerin hakimiyetinde olan Kandehar’ı Safevi sınırlarına kattı.

1548 yılında Osmanlı Sultanı Kanuni Sultan Süleyman "Tebriz Seferi"'ne başlayarak Osmanlı-Safevî Savaşı (1548-1549) ile 3. kez Safevilere saldırdı. Osmanlı ordusu ile Tebriz’i ele geçirdi. Fakat orada güçlenemeyince ülkeyi terk etti. 1550 yılında Şah Tahmasb sultana elçi göndererek barış önerdi. Fakat Kanuni Sultan Süleyman yine bu barış teklifini kabul etmedi ve savaş devam etti.

Bu defa Şah Tahmasb 1552’de Van, Kars, Vostan ve Adilcevaz’ı ele geçirdi. Oğlu Şehzade İsmail Erzurum yakınında İskender Paşa’yı yendi ve Erzurum’u aldı. Sultan I. Süleyman 1554 yılında son olarak Safevi devletine karşı Nahcivan Seferi adı verilen sefere başladı. Fakat Osmanlı devleti başarı elde edemedi. Nüfusun direnişi, Kızılbaşların seri zaferleri Kanuni Sultan Süleyman'ın Azerbaycan’ı ele geçirmesine engel oldular.

1555 yılında Osmanlı devleti ile Safeviler arasında Amasya Barış Anlaşması imzalandı. Anlaşmaya göre Doğu Anadolu, İmereti, Guri, Arap Irak’ı Osmanlı’ya; Kartli, Kahetya ve Meshiya Azerbaycan’a verildi.

Bundan sonra Şah doğuya döndü, çünkü Afgan Emiri Şirhan, Babür hükümdarı Hümayun Şahı yenerek Hindistan’ı ele geçirmiş ve Hümayun Şah Safevilere sığınmıştı. Hümayun Şah’ın yardım için başvurusuna cevap olarak Şah 12 bin kişilik orduyu Dal Han yönetiminde ona verdi. Kızılbaşlar Afganları ülkeden sürüp çıkardılar ve Hümayun Şah yeniden hakimiyeti ele geçirdi.

Ölümü ve sonrası

Tahmasb 52 yıl boyunca hükümdarlık yaptı, 1576 yılında Kazvin’de ölen Şah Tahmasb’ın yerine oğlu Haydar Mirza tahta çıktı. Bir gün sonra öldürülen Haydar Mirza’nın yerine, ikinci oğlu İsmail tahta çıktı.

Ailesi

Eşleri

1. Sultanum Begüm (y. 1516 - ö. 1593), Musullu Türkmenlerinden Musa Sultan'ın kızı,
2. Sultan Ağa Hanım, Çerkes Şemhal Sultan'ın kızı,
3. Sultanzade Hanım, Gürcü Ali Han Gürci'nin kızı,
4. Zehra Bacı Hanım, Gürcistan'ın Şalikaşvili ailesinden Gürcü Prens Otar Şalikaşvili'nin kızı,
5. Han Pervar Hanım, Gürcü Zali Bey Gürci'nin kızı,
6. Huri Han Hanım, Gürcü kökenli,
7. Adı bilinmeyen, Dağıstan valisinin kızı,
8. Ayşe Beyi Hanım, Hive Hanlığı Hanı Sufiyan Han'ın kızı,
9. Zeyneb Sultan Hanım (ö. 1570), küçük kardeşi Şehzade Behram Mirza'nın dul eşi ve İmadüddin Şirvani'nin kız kardeşi.

Oğulları

• Sultan Ali Kuli Mirza (d. 1528 – ö. 1529)
• Muhammed Hüdabende
• II. İsmail
• Sultan Murad Mirza (1538 – 5 Eylül 1545)
• Sultan Süleyman Mirza (d. 1553, Nahcivan – ö. 2 Kasım 1576, Kazvin, öldürüldü)
• Sultan Haydar Mirza (d. 1554 – ö. 14 Mayıs 1576, Kazvin, öldürüldü)
• Sultan Mustafa Mirza (d. 1556 – ö. 2 Kasım 1576, Kazvin, öldürüldü)
• Sultan Mahmud Mirza (d. 1557 – ö. 24 Şubat 1577, Kazvin, öldürüldü)
• İmam Kuli Mirza (d. 1562 – ö. 24 Şubat 1577, Kazvin)
• Sultan Ali Mirza (d. 1559, Kazvin – 31 Ocak 1642, İsfahan) Gence valisi (1570-1577). Alamut'ta Şah Abbas tarafından körleştirildi ve hapsedildi.
• Sultan Ahmed Mirza (d. 1560, Kazvin – ö. 24 Şubat 1577, Kazvin, öldürüldü)
• Sultan Zeynelabidin Mirza
• Sultan Musa Mirza

Kızları

• Gevher Sultan Begüm (d. 1540 – ö. 19 Mayıs 1577) Şah İsmail'in oğlu Behram Mirza'nın oğlu İbrahim Mirza (d. 1543 – ö. 24 Şubat 1577)[4] ile evlendi.
• Perihan Hanım, (d. 1548 - ö. 12 Şubat 1578) Şah İsmail'in oğlu Behram Mirza'nın oğlu Bediüzzaman Mirza ile evlendi,
• Hatice Sultan Begüm,
• Zeyneb Begüm (d. 1550 – ö. 14 Mayıs 1641, İsfahan) evlenmedi.
• Meryem Begüm (d. 1551 – ö. 1608, İsfahan), ilk eşi Gilan valisi Han Ahmed Han, ikinci eşi Mir Nimetullah Yezdi,
• Begüm Hanım, Musib Bey Han ile evlendi,
• Haneş Begüm. (ö. 1590), ilk eşi Mir Nimetullah Yezdi,
• Fatıma Sultan Begüm, Emir Han Musullu ile evlendi,
• Şah Banu Hanım, ilk eşi kuzeni Selman Han Ustaclu.

Kaynakça

1. Tufan Gündüz, Son Kızılbaş Şah İsmail, Sayfa:108, 400 nolu dipnot
2. Alem-ârâ-yı Abbasî, c. I, s.75
3. "Arşivlenmiş kopya". 1 Temmuz 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Haziran 2015.
4. Guity Nashat; Lois Beck (2003). Women in Iran from the Rise of Islam to 1800. University of Illinois Press. ss. 150-. ISBN 978-0-252-07121-8.

Vikipediden Çevrilmiştir.