Erzurum

Erzurum, Türkiye'de yer alan şehir ve ülkenin 81 ilinden biri.[2]'dir. Erzurum ovasının güneydoğu kenarında, bu ova ile Palandöken dağının temas sahasında kurulmuş olan Erzurum şehri, 762.062 nüfusu ile Doğu Anadolu Bölgesi'nin en büyük üçüncü ilidir. Denizden yüksekliği yaklaşık 1900 m olan Erzurum, tarihin ilk dönemlerinden beri yerleşim yeridir. Şehir, tarihî eserleri ve kış sporları tesisleriyle de tanınır. Yüz ölçümü bakımından Türkiye'nin en büyük dördüncü ili olan Erzurum'da, temel geçim kaynağı tarım ve hayvancılık olup şehir son yıllarda kış turizmiyle de öne çıkmaktadır. Soğuk iklimi sebebiyle sanayisi gelişmemiştir. 25.066 km² yüz ölçümüne sahip il arazisinin %15,17'si tarımsal amaçlı olarak kullanılabilir konumdadır.[3]

Başlığın diğer anlamları için Erzurum (anlam ayrımı) sayfasına bakınız.
Erzurum
İl & Büyükşehir

Erzurum'un Türkiye'deki konumu
Ülke Türkiye
Bölge Doğu Anadolu Bölgesi Karadeniz Bölgesi
İdare
 • Belediye Başkanı Mehmet Sekmen (AK Parti)
 • Vali Okay Memiş [1]
Yüzölçümü
 • Toplam 25,355 km² (9.789 mil²)
Rakım 1.853 m (6.079 ft)
Nüfus
 (2019)
 • Toplam 762,062
Zaman dilimi UTC+03.00 (UDAZD)
Alan kodu (+90) 442
Plaka kodu 25

Köken bilimi

Şehrin bilinen ilk adı, Doğu Roma İmparatoru II. Theodosius’un (408-450) ismiyle ilişkili olan Theodosiopolis’ti. Ermeniler ise burayı Karin adıyla anmaktaydı. Romalıların istilasından evvel Erzurum'un bulunduğu yerde Ermenilerin "Karin" diye adlandırdıkları bir şehir olduğu bilinir.[4] Belâzürî, bölgeye egemen olan kişinin ölümü üzerine yerini alan Kali adlı eşi tarafından kurulduğu için Kalikale adı verilen şehre Araplar’ın Kālîkalâ dediklerini söyler.[5] 11. yüzyıldan sonra ise Türkler, Theodosiopolis için Erzen adını kullanmışlardır. Basılan Selçuklu paralarında şehrin adı Erzenü’r-Rûm (ارزن الروم), Erzen-i Rûm (ارزن روم) ve Erz-i Rûm (ارز روم) şeklinde yazıldığı görülmüştür.[6] Daha sonra bu ad Arz-ı Rûm (ارض روم - ارضروم) olmuş ve son olarak bugünkü Erzurum şeklini almıştır.[7]Hudûd el-âlem isimli kitapta; bu şehrin müstahkem bir kalesi bulunduğu için, her taraftan gelen gazilerin nöbet tutarak şehri korudukları ve şehirde tüccarların çok olduğu bildirilmektedir.[8]

Tarihçe
Erzurum merkez ilçe Aziziye'ye bağlı Alaca köyündeki eski dönemlere ait Alacahöyük

Tabiat şartlarının ve coğrafi konumunun uygun ve elverişli olması yanı sıra, önemli uygarlık ve medeniyet merkezi olarak bilinen yerlere yakınlığı, Erzurum'un Anadolu'da en eski yerleşim merkezlerinden birisi olmasını sağlamıştır. Günümüze kadar yapılan kazılar sonucu bulunan bazı taş araçlar Erzurum ve yöresindeki yerleşimin geçmişini 'yontma taş devri' ne kadar götürmektedir. Ayrıca Karaz, Pulur, Güzelova Höyük, ve Sos Höyük buluntuları, Erzurum'un İlk Tunç Çağı'ında Karaz Kültürünün merkezi konumunda olduğunu göstermektedir.[9] [10]

Üç kümbetler
Çifte Minareli Medrese

Erzurum'u da içine alan bölgede tarih boyunca Hurriler, Asurlar, Kimmerler, İskitler (Sakalar) hakimiyet kurmuşlardı. Persler tarafından MÖ 6. yüzyılda istilâ edilmiştir. Ancak MÖ 4. yüzyılda Persleri mağlup eden Makedonya Kralı İskender bölgeye hakim olöuştur. Daha sonra İskender'in ölümü üzerine önce Selevkoslar ardından Romalı'ların eline geçmiştir. Roma İmparatorluğunun bölünmesi sebebiyle bölge MS 395 yılında, Doğu Roma İmparatorluğunun (Bizanslılar) sınırları içerisinde kalmıştır. Erzurum, Doğu Roma İmparatoru II. Theodosios’a (408-450) izafe edilerek Anadolu’ya yönelik İran saldırılarına karşı muhtemelen 415-422 yıllarında Theodosiopolis adıyla kurulmuştur. Theodosiopolis, Müslüman Komutan Ömer bin Hattab'ın komutasındaki İslam Orduları tarafından 633 yılında fethedildi. Müslümanların eline geçen bölgenin nüfusu çok sürede hızla arttı ve 200 bin oldu. O dönemde dünyanın en büyük şehirleri arasında olan Erzurum daha sonra İslâm devletlerinin birbiriyle çekişip iç mücadeleye başlamaları ve sonuç itibarıyla zayıf düşmeleri neticesinde Bizanslılar diğer şehirleri ve Erzurum'u geri aldılar.[7] 1048 yılında Selçuklular Pasinler meydan muharebesinde Bizanslıları mağlup ettiler. Böylece 1071 Malazgirt meydan muharebesinden 22 yıl önce Erzurum'u; Tuğrul Bey, kardeşi Çağrı Bey ve Süleyman Şah'ın babası Şahzade Kutalmış Bey feth etmiş oldular. Bu süreçte Bizansla yapılan anlaşma üzerine Erzurum Bizans'a geri iade edildi. Selçuklu Sultanı Alparslan'a bağlı komutanlardan Ebul Kasım, 1071 Malazgirt zaferinden sonra Bizans'ı mağlup ederek Erzurum'u fethetti.

Yakutiye Medresesi
Yakutiye Medresesi sağ ön-yan duvarındaki figür

Anadolu'da ilk Türk Beylerbeyliği olan Saltık (Saltuk)oğulları " Saltuklular Beyliği " kuruldu. Erzurum 1202 yılına kadar Saltuklular Beyliğinin başşehri olmuştur. Erzurum 1202 yılında Konya 'da bulunan Anadolu Selçuklularına tabi bir vilâyet oldu. 1242 yılında Moğollar tarafından istilâ edildi. Bu istilânın ardından Erzurum ve yöresini İlhanlılar ele geçirmiş oldular. 1202-1335 yıllarında Erzurum'da hüküm süren İlhanlılar'dan sonra bölge Eretna Beyliğinin himayesine girdi. 1300'lü yılların sonunda Erzurum'u önce Karakoyunlular sonra da Timur kuşattı. Karakoyunlular bölgede 15. asrın ortalarına kadar hüküm sürdüler. 1467'de Akkoyunlular'ın önderi Uzun Hasan'ın gerçekleştirdiği ani bir baskın sonucu Cihan Şah'ın ölümüyle Karakoyunlu devleti yıkıldı, Erzurum Akkoyunlular 'ın eline geçti. Akkoyunlu Devleti, Safevi hükümdarı Türk asıllı Şah İsmail tarafından 1508'de tamamen ortadan kaldırıldı. Safevilerin eline geçen Erzurum, Safeviler döneminde çok geriledi. 1514 yılında Osmanlı Sultanı Yavuz Sultan Selim Erzurum'u fethetti. Safeviler Erzurum'u geri aldılar. Daha sonra Kanuni Sultan Süleyman Erzurum'u kesin olarak Osmanlı topraklarına katmıştır. Erzurum Osmanlı İmparatorluğu döneminde bir eyâlet merkezi olarak çok gelişti. Trabzon - Tebriz ticaret yolu üzerinde olması ve kalesinden dolayı serhat şehri statüsüne sahip oluşu, Erzurum'u, Osmanlıların İran'a yaptığı seferlerin askeri üssü konumuna getirmişti. Günden güne gelişerek; ticaret, kültür, san'at, sanayi ve askeri merkez haline geldi. Osmanlılar tarafından Erzurum merkezli kurulan eyaletin sınırları dahilinde; Erzurum, Gümüşhane, Erzincan illeri ve Muş'un Malazgirt, Bingölün Kiğı ilçeleri yer alıyordu. 1600'lü yılların ortalarında Erzurum eyaleti 49.324 km² yüz ölçümüne sahipti.[11]

Erzurum Lala Mustafa Paşa Camii
Rüstem Paşa Kervansarayı

1591 yılında Erzurum halkı ile yeniçeriler arasında meydana gelen olaylara yönetimin müdahalesi gerekli olmuş ancak bu olaylar başka isyanların çıkmasına da zemin hazırlamıştı. Bölgede sayıları artan yeniçeriler ile Erzurum halkı arasında vergilerle alakalı problemler yaşandı.[12] Erzurum'a yerleşmiş olan yeniçerilerden şikayetçi olan halk, bazı yeniçerileri orada öldürdü. Haberin İstanbul'a ulaşmasından sonra yeniçeriler tepkilerini gösterdiler. Bu olaylar üzerine Osmanlı veziriâzamı Ferhad Paşa görevinden alındı ve Erzurum'a heyet gönderildi. Gönderilen bu heyet bir kale içinde birçok Erzurumluyu asarak idam ettirdi. Birkaçı da İstanbul'a gönderilerek çengellere vurulup idam edildi.[13]

1620'lerde Erzurum beylerbeyi olan Abaza Mehmed Paşa, Sultan II. Osman’ın öldürülmesi üzerine Erzurum’da yeniçerileri öldürmeye başladı. Ancak Yeniçeriler diz kapağındaki yanık üzerinden tanınmaya çalışılınca ilgisiz halk da "Yeniçeri" denilerek öldürülüyordu.[14] Abaza Paşa'nın ilerleyişi, IV. Murad’ın tahta çıkarılmasından sonra sevkedilen kuvvetlerce durdurulunca Abaza Paşa Erzurum’da kaleye kapandı. Bir uzlaşı sonrası tekrar Erzurum beylerbeyiliğine getirildiyse de aynı şiddetle davranmaya devam etti. 1626’daki bir sefer nedeniyle kendisinden yardım istenmesine rağmen bunu bir tuzak sanarak emrindekilerle Erzurum Kalesi’nden çıkıp orduya saldırdı. Esir aldığı yeniçerilerin boyunlarını vurdu ve Dişlenk Hüseyin Paşa’yı öldürdü.[15] Esir aldığı yayabaşı ve bölükbaşılarından dördünü dörder parça ettirip Erzurum Kalesi burçlarına astırdı.[16] Ayrıca Erzurum taraflarında ne kadar yeniçeri ve topçu bulduysa onların da tamamını öldürdü. Doğu seferine çıkan Halil Paşa, Ağustos 1627'de Erzurum'da Abaza Paşa ile müzakerelerde bulduysa da bundan bir sonuç alamadı. Bunun üzerine Erzurum'u kuşattı.[17] Erzurum kuşatması kasım ayında kaldırıldı. 1628'de ise Hüsrev Paşa’nın düzenlediği sefer sonunda teslim olan Abaza Paşa, IV. Murad tarafından affedildi.[18][19][20] Abaza Paşa'nın ayaklanmasından önce ise yeniçeriler ile Erzurum halkı karşı karşıya gelmiş idi.

Joseph Pitton de Tournefort 1717 Relation d'un voyage du Levant
Charles Texier'in Yakutiye Medresesi'ni gösteren çizimi (1840)
1918'de, Erzurum'da Türklerin yakıldığı konak

Erzurum, 1828- 1829, 1878 ve 1916 'da üç defa Rus istilâsına uğramıştır. Rusların çok büyük tahribatlar yaptığı bu istilâlar geçici olmuştur.[11] 1877-1878 'de Ahmet Muhtar Paşa, Ruslar'ı doğuda birkaç defa bozguna uğratmasına rağmen, Rusların sürekli takviye almaları sebebiyle sonuç Ruslar'ın lehine gelişmiştir.[11] Ahmet Muhtar Paşa, Rus General Arshak Ter-Gukasov 'u Karayazı yakınlarında vuku bulan Halyaz meydan muharebesinde (21 Haziran, 1877 ) ; Rus Başkomutanı Melikof'u da Zivin Meydan Muharebesinde (25-26 Haziran 1877 ) mağlup etti.[21] Rus Çarı, bu yenilginin üzerine General Melikof 'u azletti ve akabinde Ahmet Muhtar Paşa, Rus ordusu ile Kars ve Gümrü arasında Gedikler Meydan Muharebesinde üçüncü defa karşılaştı ve Rus ordusunu mağlubiyete uğrattı.[22] Yahniler Meydan Muharebesini 34 bin Türk askeri, 74 bin Rus askerini mağlup ederek kazandı.[23] Ruslar çok sayıda kuvvet yığınca Ahmet Muhtar Paşa, ordusunu Erzurum'a çekti. Sonradan Rusların aldıkları takviye yardımlar 9 Kasım 1877 - 13 Temmuz 1878 döneminde bölgeyi işgal altında tutmalarını sağlamıştır.

1890 Haziran'ında Erzurum'da bir kiliseye arama yapmak için girilmek istenince, Osmanlı askerleri ile Ermeniler arasında çatışma yaşandı. Çıkan çatışma 20 Ermeni[24] ve 3 askerin[25] ölümüyle sonuçlandı. II. Abdülhamit döneminde (1890'lar) aralarında Erzurum'un da bulunduğu bir bölgede varlık gösteren Hamidiye Alayları özellikle Ermenilere karşı katliamlara[26] girişti. 1895'te hedef haline gelen çok sayıda Ermeni esnafın dükkanı yağmalandıktan sonra yakıldı ve esnaf Ermeniler hırpalandı veya öldürüldü. Bunu, Ermeni mahallelerine yönelme ve öldürme, yağma, tecavüz, kadın kaçırma ve zorla Müslümanlaştırma takip etti.[27] 15 Mayıs 1915’te, Erzurum’daki bir Alman yetkili çevre köylerdeki Ermeni ahalisinin sürgününü ilk kez rapor etti. Daha sonra da sürülenlerin yoksulluk sıkıntısından söz etti. 2 Haziran’da ise Erzurum’daki konsolos yardımcısı Max Erwin von Scheubner-Richter, "sevkiyata dair bütün gerekli malzemeler, her türlü alet, edevat, taşıma araçlarının yok denecek kadar az" olduğundan söz etti ve "bunun sonucu sürgüne gönderilenlerin yarısından azı gönderildikleri yere canlı olarak ulaşacaktır" diye bir saptamada bulundu.[28]

Alaca köyü şehitler Anıtı

27 Şubat 1918 günü Ermeni çeteler Erzurum'un Alaca köyünde Türkleri öldürdü[29] ve Erzurum'da Türk çarşıları yakılmaya başlandı.[29] 26-27 Şubat 1918 gecesi Erzurum'da 3000[30] ila 8000[31][32] Müslüman öldürüldü.[30] Rus Yarbay Tverdohlebof, Şubat 1918 sonlarında Erzurum'a yakın köylerdeki Türklerin "ortadan kaybolduklarını"[33], 1917 yılı ilkbaharında Ermeni çetelerin bölge halkının elindeki silahları toplamak amacıyla halka zulmettiğini ve işkence yaptığını belirtir[34]. Daha sonra Rus ordusu çekildikçe katliamların daha da arttığı[34], Erzurum'a çekilirken yoldaki Türk köylerinde halkın öldürüldüğünü[35], Ilıca'da kaçamayan sivil halktan yaklaşık 800 Müslüman Türkün öldürüldüğü [35] Rus subaylar Yarbay Tverdohlebof ve Yarbay Grizyanov ve bazı akademisyenler tarafından belirtilmektedir.[36][37][38]

Türk Ordusu 15'inci Kolordu Komutanı Kâzım Karabekir, Erzurum'da Ermeni çeteleri ile girdiği muharebe sonucunda galip geldi ve Erzurum'u işgalden kurtardı (12 Mart, 1918). Göç eden Erzurumlular, kısa süre sonra tekrar Erzurum'a dönmeye başladılar. Türk İstiklâl Harbi 23 Temmuz 1919'da Erzurum'da toplanan ve Erzurum Kongresi'nde alınan kararlar ile fiilen ve hukuken başlatılmış oldu.

Erzurum Kongresi Kararları (23 Temmuz, 1919)
Erzurum Kongresi Binası
Havuzbaşı

Türkiye Cumhuriyeti Devleti'nin ilk Cumhurbaşkanı olan Türk devlet adamı Mustafa Kemal Atatürk 23 Nisan 1920'de, Ankara'da, Türkiye Büyük Millet Meclisi'nin açılışında, Erzurum mebusu sıfatıyla Meclis ve Hükûmet Başkanlığına seçilmiştir.

Erzurum, Cumhuriyet döneminde de il oldu ve hızlı bir şekilde gelişmeye başladı. Günümüzde Doğu Anadolu Bölgesinde en gelişmiş ve en büyük şehirdir. Şehirlerarası trafik plâka numarası 25, telefon kodu 442 dir.

Erzurum, 2 Eylül 1993'te çıkarılan 504 sayılı yasa hükmünde kararname[39] ile büyükşehir unvanı kazandı. 2004 yılında çıkarılan 5216 sayılı yasa ile büyükşehir belediyesinin sınırları valilik binası merkez kabul edilerek yarıçapı 20 kilometre olan dairenin sınırlarına genişletildi.[40] 2008 yılında çıkarılan 5747 sayılı yasa ile ilde yeni ilçeler kuruldu.[41] 2012 yılında çıkarılan 6360 sayılı yasa ile 2014 Türkiye yerel seçimlerinin ardından büyükşehir belediyesinin sınırları il mülki sınırları oldu.[42]

Kasım 1942'de çıkarılan Varlık Vergisi Yasası'yla birlikte Türkiye'de özellikle gayrimüslimleri etkileyen bir süreç yaşandı. Belirlenen borçları bir ay içinde ödemeyenler[43] Aşkale ve Erzurum'daki çalışma kamplarına yollanarak çeşitli işlerde çalıştırıldılar. Ocak 1943'teki ilk kafile gönderilecekleri çalışma kampları için Aşkale'ye doğru trenle gitti. Aşkale'ye ilk gelen gayrimüslim kafilelerin sayısı nedeniyle yer problemleri ortaya çıkması üzerine devamında yola çıkan kafileler Erzurum'a gönderildi. Aşkale ve Erzurum’da kalan mükellefler, Ağustos 1943'te yük vagonlarına bindirilerek Eskişehir'e yollandı. Varlık Vergisi mükellefi olan gayrimüslimler, Aşkale'de karayolundaki karları temizlemiş; Erzurum'da karayolunun kardan kapanmasını engellemiş, şehrin sokaklarını süpürmüşlerdi.[44] Çoğu yaşı büyük olan 20'yi aşkın gayrimüslim mükellef ise Erzurum'da öldü.[45] Gayrimüslimlerden ödeyemeyecekleri kadar ağır vergilerin istenmesi nedeniyle tepki çeken Varlık Vergisi[46], gerek yurt içinde, gerek ise yurt dışında çeşitli eleştirilere yol açtı.[47]

Erzurum kronolojisi
Dönem/Yıl Olaylar
MÖ 11. yüzyıl. Azzi–Hayaşa Krallığı
MÖ 8. yüzyıl. Urartular
MÖ 585–550 Medler
MÖ 550–530 Persler
MÖ 330–323 Büyük İskender dönemi
MÖ 323–120 Seleukos İmparatorluğu
MÖ 120–34 Partlar
MÖ 34-MS 395 Romalılar
M. sonra
395 Bizans
610 Sasaniler
638 Ömer bin Hattab 'ın komutanlarından İlyas Bin Ganem'in Erzurum’u alması
651 Habib bin Mesleme 'nin Erz.'u Bizans'tan geri alması
686 Leontios 'un (Bizanslı komutan) Erzurum'u alması
700 Emevi Halifesi Abdülmelik'in oğlu Abdullah'ın Erzurum'u Bizans'tan geri alması
753 Erzurum’un tekrar Bizanslıların eline geçmesi
772 Amr bin İsmail el–Haris'in yöreyi Abbasi yönetimine bağlaması
934 Loannes Kurkuas 'ın (Bizanslı komutan) Erzurum'u alması
948 Abbasilerin şehri geri almaları
949 Loannes Çimiskes'in (Bizanslı komutan) Erzurum’u alması
979 Erz.’un Bağratlı David'e verilmesi
1001 Erz.’u (Bizans imparatoru)II. Basileios 'un alması
1019 II. Basileios’un Oltu'yu alması
1048 Erz. ve civarına İbrahim Yinal Bey ve Kutalmış Bey 'in akınlar yapmaları
1054 Tuğrul Bey'in Erz.’a kadar ilerlemesi
1058 Yakut Bey'in Erz. civarını alması
1071 Alparslanın komutanlarından Ebulkasım'ın Erzurum ve yöresini fethederek Saltuklular beyliğini kurması
1202 Saltuklu beyliğinin Anadolu Selçuklu sultanı II. Süleyman şah tarafından ortadan kaldırması
1242 Moğolların Erz.'u alması
1295 Erz.'un İlhanlı egemenliği altına girmesi
1358 Erz.’u Celayirîler sultanı Uveys Bahadır Han'ın alması
1385 Erz.'u Karakoyunluların alması
1387 Timur'un, kenti Mutahharten'in yönetimine vermesi
1404 Yusuf Ali adlı bir Türkmenlinin Timur'un ölümü üzerine Erz.’u ele geçirmesi
1434 Akkoyunlu hükümdarı Karayülük Osman'ın Erz.'u alması
1468 Akkoyunlu hükümdarı Uzun Hasan'ın Erz.'u ele geçirmesi
1502 Erz.'un Safevilerineline geçmesi
1517 Erz.'un Yavuz Sultan Selim tarafından Osmanlı yönetimine bağlanması
1535 Erzurum Beylerbeyliği kuruldu
1590 Erzurum halkı yeniçerilere karşı ayaklandı
1622 Abaza Mehmet Paşa ayaklanması
1628 Abaza Mehmet Paşa ayaklanmasınınsona erdirilmesi, IV. Murat'ın yeni sadrazamı Gazi Ekrem Hüsrev Paşa komutasındaki Ordunun tekrar Erzurum kalesini kuşatması
1803 Erz. Valisi Gürcü Osman Paşa ayaklandı
1821 1821-1823 Osmanlı-İran Savaşı sırasında İranlılar tarafından işgal edildi.
1828 Erzurum Ruslar tarafından işgal edildi
1829 Ruslar Erzurum'dan çekildi.
1856 Türk–Rus Savaşı (Gavurboğan savaşları)
1877 Erzurum'un yeniden rus işgaline uğraması ve şanlı Aziziye savaşında Erzurum'un Türk tarihine emsalsiz bir zafer kazandırması
1879 Berlin Antlaşması ile Rus işgalinin sona ermesi [48]
1916 Ruslar Erzurum’u işgal etti
1917 Ruslar ,Rusya'daki Bolşevik isyanından dolayı Erzurum’dan çekildi, Erzurum ve yöresinde binlerce insan Ermeni çetelerince katledildi.[29]
1918 Rusların 1916 yılında Erzurum’u istilası ile başlayan işgal, Osmanlı ordusunun bölgeye intikali ile son buldu. Bölge işgal ve katliam çetelerinden temizlendi. 12 Mart 1918 tarihi, Erzurum’un düşman işgalinden kurtuluş tarihi olarak ilân edildi.
1919 Erzurum Kongresi (21 Temmuz-7 Ağustos 1919) yapıldı.

[48]

Coğrafya

Erzurum'un, çevresi dağlarla çevrilidir. Erzurum yüksek bir yaylanın güneybatı bölümünde yer alır. Şehir merkezi Palandöken dağlarının Batı ve Güney kısım eteğinde kuruludur. Şehrin batısı ve kuzeyi açık, ova görünümündedir. Erzurum il geneli dağlarla çevrilidir. Erzurum yüz ölçümünün; %64'ü dağlık, % 20'si plato ve %12'si yaylalardan oluşmaktadır. Erzurum ilinin bir bölümü Karadeniz Bölgesindedir. Diğer bir bölümü ise Doğu Anadolu Bölgesi'nde yer almaktadır. Anadolu'da deniz seviyesinden 1959 metre yükseklikteki tek büyük yerleşim yeridir. . Yerleşme alanı yer yer 2000 metreye kadar yükselen bir ova üzerinde bulunur. Bölge kuzeyde Dumlu, güneyde Palandöken Dağları ile çevrilidir. Erzurum'dan geçen İpek Yolu ve verimli ovaları bölgenin tarih boyunca yerleşme alanı olarak seçilmesinde önemli rol oynamıştır.

Coğrafi konum

İlin kuzeyinde Rize ve Artvin, kuzeydoğusunda Ardahan, batısında Bayburt ve Erzincan, doğusunda Kars ve Ağrı, güneyinde Bingöl ve Muş bulunmaktadır. 20 ilçesi vardır. Bu ilçelerin 8 tanesi Karadeniz Bölgesinde geri kalan 12 ilçe ise Doğu Anadolu Bölgesinde bulunur. Karadeniz Bölgesinde yer alan ilçeler: İspir,Narman,Oltu,Olur,Pazaryolu,Şenkaya,Tortum,Uzundere. Yine Aziziye ilçesinin Ovacık kesimi Karadeniz Bölgesinde yer alır. Doğu Anadolu Bölgesinde yer alan ilçeler ise şunlardır: Aşkale,Aziziye,Çat,Hınıs,Horasan,Karayazı,Karaçoban,Köprüköy,Palandöken,Pasinler,Tekman,Yakutiye.

İklim

Türkiye 'nin en yüksek ve en soğuk illerinden biri olan Erzurum'da sert kara iklimi hüküm sürmektedir. Genel olarak kışlar çok soğuk ve karlı; yazlar ise çok sıcak ve kurak geçer. Hemen hemen yılın 2-3 ayı bölge karla örtülüdür. Yaz özellikle kendini Haziran ayı ve Temmuz ayı ortalarına kadar hissettirir. Yağış miktarı m² ye 460 mm dir. Bölgede eriyen karlarla akarsular beslenir.

İlin Karadeniz Bölgesi'nde yer alan kuzey kesimleri haricindeki büyük kısmı Doğu Anadolu Bölgesi'nde yer alır ve karasal iklime sahiptir. Erzurum rakımının fazlalığı ve kar yağışının yoğun olması (Yılın 70 günü kar yerde kalır) güneş ışınlarının uzaya tekrar geri yansımasına sebep olur. Bu yüzden Erzurum, Türkiye'nin en çok güneş gören illerinden biri olmasına rağmen, en soğuk illerindendir. Yazın sıcaklık +35 dereceyi görürken kışın sıcaklık -30 dereceye kadar iner.[49]

 Erzurum iklimi 
Aylar Oca Şub Mar Nis May Haz Tem Ağu Eyl Eki Kas Ara Yıl
En yüksek sıcaklık (°C) 8,0 10,6 21,4 26,5 29,1 32,2 35,6 36,5 33,3 27,0 17,8 14,0 36,5
Ortalama en yüksek sıcaklık (°C) −4 −2,4 2,9 11,2 16,9 21,9 26,7 27,3 22,7 15,3 6,7 −1 12,0
Ortalama sıcaklık (°C) −9,3 −7,9 −2,3 5,5 10,6 14,9 19,3 19,4 14,6 8,0 0,7 −6,1 5,6
Ortalama en düşük sıcaklık (°C) −14,3 −13 −6,9 0,1 4,1 7,1 11,0 10,8 6,0 1,5 −4,3 −10,6 −0,7
En düşük sıcaklık (°C) −36 −37 −33,2 −22,4 −7,1 −5,6 −1,8 −1,1 −6,8 −14,1 −34,3 −37,2 −37,2
Ortalama yağış (mm) 19,6 23,1 32,0 51,5 70,3 46,7 25,8 16,5 22,5 46,8 30,7 20,5 406
Kaynak: Meteoroloji Genel Müdürlüğü[49]

Bitki örtüsü

Erzurum, İlkbahar başlangıcında karların erimesiyle birlikte yeşile bürünmeye başlar. Ağustos ayı başlarında kuru rüzgâr esintileri ağaç yapraklarını ve ekinleri sarartır. Ağustos ayı sonları ve Eylül ayında Erzurum çevresi sapsarı bozkır görünümündedir. Daha önceki dönemlerde yüz ölçümünün %9 u orman ve fundalık olan, sarıçam ve meşe ağaçlarının yetiştiği Erzurum bu açıdan günümüzde oldukça eksiktir.

Nüfus

Türkiye'nin 29. büyük kenti olan Erzurum büyükşehir olduktan sonra Merkez ilçe 2008 yılında 5747 sayılı yasa ile Palandöken, Aziziye ve Yakutiye olmak üzere 3 ilçeye ayrılmış, yine aynı yasa ile daha önce ilçe olan Ilıca'nın ismi Aziziye olarak değiştirilmiş ve Büyükşehir Belediyesine bağlanmıştır.

Şehir merkezinin nüfus verileri yıllara göre aşağıdaki gibidir:[50]

Yıllara göre Erzurum Merkez Nüfus Verileri (kişi)
Yıl 1927 1935 1940 1945 1950 1955 1960 1970 1980 1990 2000 2009 2010 2011 2012
Nüfus 31.771 33.425 47.916 50.091 59.057 85.763 100.056 240.548 342.881 362.501 362.588 349.551 354.551 367.810 382.383
Kaynak: Erzurum merkez ilçelerinin nüfus bilgileri - TUİK (2011)

İl Nüfusu: 762.021'dir (2016)[51]. İlin yüz ölçümü 25.006 m²'dir.[52] İlde km²'ye 30 kişi düşmektedir. (Yoğunluğun en fazla olduğu ilçe:253 kişi ile Palandöken’dir) İlde yıllık nüfus %0,04 oranında azalmıştır . Valiliğin denizden yüksekliği: 1923 m.'dir.

2016 yılında TÜİK verilerine göre 20 İlçe ve belediye, bu belediyelerde toplam 1.177 mahalle bulunmaktadır.[51]

İl sınırları içinde sırasıyla şu etnik gruplar yaşamaktadır:[53]

Erzurum il nüfus bilgileri
Yıl Toplam Sıra Fark Şehir - Kır
1965[60]628.00112
  %24     152.183
475.818     %76  
1970[61]684.95112%9
  %29     196.821
488.130     %71  
1975[62]746.66611%9
  %32     241.467
505.199     %68  
1980[63]801.80914%7
  %36     285.182
516.627     %64  
1985[64]856.17517%7
  %41     350.955
505.220     %59  
1990[65]848.20120-%1
  %47     400.348
447.853     %53  
2000[66]937.38921%11
  %60     560.551
376.838     %40  
2007[67]784.94123-%16
  %62     485.563
299.378     %38  
2008[68]774.96724-%1
  %63     485.107
289.860     %37  
2009[69]774.20725-%0
  %63     491.038
283.169     %37  
2010[70]769.08525-%1
  %64     489.486
279.599     %36  
2011[71]780.84726%2
  %65     505.254
275.593     %35  
2012[72]778.19526-%0
  %65     509.474
268.721     %35  
2013[73]766.72927-%1
  %100     
     %0  
2014[74]763.32029-%0
  %100     
     %0  
2015[75]762.32129-%0
  %100     
     %0  

Güncel Nüfus Değerleri (TÜİK 4 Şubat 2020 verileri[76])

Erzurum İl Nüfusu: 762.062'dir (2019 sonu). İlin yüz ölçümü 25.005 km2'dir. İlde  km2'ye 30 kişi düşmektedir. (Yoğunluğun en fazla olduğu ilçe: 258 kişi ile Palandöken’dir)

İlde yıllık nüfus % 0,75 oranında azalmıştır. Nüfusu en çok artan ilçe: Tortum (% 6,34) Nüfusu en çok azalan ilçe: Pazaryolu (-%11,69)

4 Şubat 2020 TÜİK verilerine göre 20 İlçe ve belediye, bu belediyelerde toplam 1.187 mahalle bulunmaktadır.

2019 yılı sonunda Erzurum ili ve ilçelerinin yerleşim yeri ve nüfusla ilgili sayısal bilgileri
İlçe Nüfus 2018 Nüfus 2019 Fark Nüfus Artışı % Mah.Say. Alanı  km2[77] Yoğunluk
Aşkale 23.589 23.152 -437 -1,85 76 1.507 15
Aziziye 62.289 63.502 1.213 1,95 72 1.529 42
Çat 17.389 16.708 -681 -3,92 45 1.448 12
Hınıs 26.865 26.212 -653 -2,43 98 1.367 19
Horasan 39.445 38.837 -608 -1,54 87 1.740 22
İspir 15.898 14.959 -939 -5,91 100 2.129 7
Karaçoban 23.246 23.322 76 0,33 27 571 41
Karayazı 28.502 27.762 -740 -2,60 75 1.953 14
Köprüköy 16.178 15.784 -394 -2,44 42 777 20
Narman 13.381 13.326 -55 -0,41 46 799 17
Oltu 30.966 30.511 -455 -1,47 72 1.441 21
Olur 6.715 6.469 -246 -3,66 43 893 7
Palandöken 168.651 172.337 3.686 2,19 26 667 258
Pasinler 28.961 28.691 -270 -0,93 72 1.134 25
Pazaryolu 4.501 3.975 -526 -11,69 44 654 6
Şenkaya 18.281 17.511 -770 -4,21 71 1.381 13
Tekman 25.969 25.723 -246 -0,95 71 2.102 12
Tortum 17.054 18.135 1.081 6,34 58 1.463 12
Uzundere 8.744 8.153 -591 -6,76 18 505 16
Yakutiye 191.224 186.993 -4.231 -2,21 44 945 198
ERZURUM 767.848 762.062 -5.786 -0,75 1.187 25.005 30

Ekonomi
Erzurum Ticaret ve Sanayi Odası

Erzurum'un ekonomisini genel olarak tarım - hayvancılık ve sanayi - ticaret unsurları oluşturmaktadır. Sanayi siciline kayıtlı 69 kuruluş vardır. 2 tane organize sanayi bölgesi vardır.[78] Bölgenin geçmiş dönemlerde de ipek yolu üzerinde olması, şehrin ekonomi alanında gelişmesini sağlamakla birlikte ticari anlamdaki önemini de ortaya koymaktadır. 1957 yılında Erzurum'da kurulmuş olan Atatürk Üniversitesi, şehirde ticari anlamda da canlılık sağlamaktadır. Erzurum, Türkiye'nin ve Doğu Anadolu bölgesinin en önemli ticaret merkezlerinden biridir. Bölgede, Oltu ilçesinde çıkarılan ve yarı kıymetli maden özelliğinde olan Oltu taşı ve bu taştan yapılan özel aksesuarlar, takı ve benzeri eşyalar bölge insanı ve esnafı için geçim kaynağıdır. Daha önceleri bölgede mevcut olup, Palandöken dağı kış spor tesisleri ile sınırlı olan kış turizmi, özellikle son yıllarda önemli kazanımlar elde etmiş ve bölge geneline yeni altyapı ve tesisler olarak dağılmıştır. Bu özelliği ile Türkiye sınırlarını aşarak alanında dünyanın sayılı merkezlerinden biri haline gelmiştir.[79] Spor tesislerinin bölge turizmine ve ekonomisine önemli katkıları söz konusudur.

  • Taşmağazalar
  • Taşmağazalar kuyumcular çarşısı
  • Taşmağazalar kuyumcu vitrini
  • Taşmağazalar alt giriş
  • Oltu taşından imal edilmiş takılar ve tespihler

Tarım ve hayvancılık

Yüz ölçümü itibarıyla Türkiye'nin dördüncü büyük ili olma özelliğine sahip Erzurum, toplam 2.533.000 hektarlık bir yüzölçüme sahiptir. Ekonomi tarım ve hayvancılığı dayanmaktadır. 460 bin hektarlık tarım arazisinin 306 hektarlık bölümü sulanabilir konumda olup, 268 bin hektarlık bölümünde ekim yapılmaktadır.
Bitkisel üretimi ; tahıllar, yem bitkileri, baklagiller, endüstri bitkileri, yumrulu bitkiler, yağlı tohumlar oluşturmaktadır.
Ekili alanların; 181 bin hektarında tahıl, 937 hektarında baklagiller, 3 bin hektarında yumrulu bitkiler, 2 bin hektarında endüstriyel bitkiler, 80 bin hektarında yem bitkileri, bin 500 hektarında meyve, 780 hektarında sebze yetiştirilmektedir.
Bitkisel üretimin değeri günümüzde 240 bin TL. civarında gerçekleşmektedir.

Tahıl türlerinden en fazla buğday, arpa ve çavdar ekimi; sanayi bitkilerinden ise çoğunlukla şeker pancarı, patates ve ayçiçeği ekimi yapılmaktadır.

Yaklaşık 4 bin çiftçi 40 bin hektarlık alanda organik tarım yapmaktadır. 2012 yılı itibarıyla 154 bin tona yakın ürün elde edilmiştir. Organik tarım uygulamalarını buğday, yonca, yem bitkileri, çayırotu, meyve ve bal üretimi oluşturmaktadır.

Erzurum'da meyve olarak; elma, armut, ceviz, kayısı, erik, kiraz, vişne ve kızılcık yetişmektedir.

2012 yılı verilerine göre Erzurum’da yaklaşık olarak 760 bin küçükbaş, 550 bin büyükbaş hayvan bulunmakta; 15 bin ton et, 358 bin ton süt, 7 bin ton tereyağı, 70 bin ton peynir, 50 bin ton yoğurt üretimi yapılmaktadır. Bal üretimi ise bin 500 tona yakındır.[80]

Sanayi ve ticaret

Erzurum ekonomisi başta tarım olmak üzere, hizmet ve inşaat sektörlerinden oluşmaktadır.
Erzurum şehir merkezindeki günlük ticari hareketliliğe yön veren en önemli etkenlerden birisi de yaklaşık 70.000 öğrencisi olan Atatürk Üniversitesidir. Yaz aylarında üniversite öğrencilerinin şehirde olmaması ile oluşan ekonomik durgunluk bariz bir şekilde hissedilir.

Erzurum'da imalat alanında;

  • Gıda sanayi,
  • Kimya- plastik sanayi,
  • Metal Eşya Sanayi,
  • Makine Sanayi,
  • Petrol ve Tekstil Sanayi

üretimde önde gelen sektörler olarak faaliyet göstermektedir.
Sanayi Sektörü günümüzde beklenilen düzeyde olmasa da Erzurum ekonomisine belirli bir oranda katkı sağlamaktadır. 2011 yılı verilerine göre bu alanda Erzurum'da toplam beş yüzden fazla şirket kurulmuştur.
Sanayi sektöründe faaliyet gösteren işletmeler, küçük ve orta ölçekli özelliktedir. Bu özelliklerinden dolayı söz konusu işletmeler, sadece yerel pazarlara yönelik üretim yapmakta ve düşük bir oranda istihdam sağlamaktadırlar. İmalat sanayi:

  • Gıda Ürünleri ve İçecek İmalatı : Peynir, yağ, yoğurt, hazır su, et ve et ürünleri üreten
  • Plastik ve kauçuk ürünler imalatı: PVC doğrama- PVC boru, plastik damacana- şişe- torba- çuval vb. üreten
  • Mineral ürünler imalatı: Çimento, hazır beton, kiremit, büz, briket, tuğla, parke taşı, kaldırım taşı, karo, mermer vs. ürünleri üreten
  • İşlenmiş metal ürünler imalatı: Demir doğrama, çelik kapı, kalorifer ve buhar kazanı, güneş kolektörü, doğalgaz bacası, teneke kutu, çivi vb. Ürünleri üreten
  • Motorlu kara taşıtı römorku imalatı: Motorlu kara taşıtları için kasa, römork ve yarı römork üretimi yapan
  • Oltu Taşı imalatı: Tespih başta olmak üzere çeşitli türden takılar üreten
  • Kimyasal madde ve ürünlerin imalatı: Boya, sabun, deterjan ve diğer temizlik ürünlerini üreten
  • Tekstil ürünleri imalatı: Giyim eşyası dışındaki hazır tekstil ürünleri ve çorap üreten
  • Ana metal sanayi: Metal döküm üzerine üretim yapan
  • Sınıflandırılmamış makine ve teçhizat imalatı: Soba, mangal, semaver vb. üretimi
  • Basım ve yayım; plak, kaset ve benzeri kayıtlı medyanın çoğaltılması ve matbaacılık alanında üretim yapan işletmelerden oluşmaktadır.

[80] Sanayi yönünden merkez ilçe Aziziye, Erzurum ilinin diğer ilçelerine göre en gelişmiş olanıdır. İlçe sınırları dahilinde Erzurum Organize Sanayi Bölgesi yer almaktadır. Erzurum'un en önemli sanayi kuruluşu, 1956 yılında üretime başlayan ve kamuya ait olan Erzurum Şeker Fabrikası'dır. T.Ş.F.A.Ş.(Türkşeker) Erzurum Şeker Fabrikası şehrin ekonomik kalbi konumundadır.

Organize Sanayi Bölgesi ve Küçük Sanayi Siteleri

Erzurum Organize Sanayi Bölgesinde sanayi parsellerinin toplam alanı yaklaşık 87 bin dönümdür. Çalışan kişi sayısı 2.500'dır. Birinci Organize Sanayi Bölgesi Erzurum-Aziziye ilçe sınırları dahilinde konuşlandırılmıştır. 2012 yılı itibarıyla 2. Organize Bölge Sanayi şehir merkezine 5 kilometre uzaklıkta, Güney Taşsırtı mevkiinde 216 hektarlık bir alana kurulma aşamasındadır. Sanayide elektrik kullanım oranı % 20 civarındadır.[80]

  • Erzurum Organize Sanayii
  • Erzurum Şeker Fabrikası

Kültür
Erzurum Kültür Merkezi

Şehirdeki Kültür merkezi birçok kültürel faaliyetlerin icrasına imkân sağlamaktadır. Ayrıca Erzurum Devlet Tiyatrosu tarafından birçok oyun sergilenmektedir. Şehirdeki 4 sinema salonu faaldir. İhsan Doğramacı Vakfı Özel Bilkent Erzurum Laboratuvar Lisesi her ay Bilkent Senfoni Orkestrası'nın konserlerine ev sahipliği yapmaktadır.

Yaşam, örf ve adetler

Erzurumlular yüzyıllarca hayvancılık ve tarımla uğraşmış, günümüze kadar da bu gelenek süregelmiştir. Yazın yoğunlukla yaylalara çıkılmış, sonbaharda ise şehre inilmişir. Böylelikle şehir ve göçebe hayatı birlikte yürütülmüş, sürekli göçebe hayatı yerine sadece yaz aylarının yaylalarda yaşanıldığı bir şehir hayatı tercih edilmiştir.

Dadaş

Dadaş, Türkiye'de Erzurum denince halk arasında akla gelen ilk ifadedir. Dadaş kelimesi Erzurum'da ve yöresinde yerleşik veya menşe-i olarak bu yörenin insanını ya da özellikle bu yöreye ait bir halk oyunu olan Erzurum barlarını oynayan oyunculardan her birini ifade eder. Bu sebeple dadaş ifadesi üzerinde fikir beyan edenler, bunu Erzurum ve bar sözcükleriyle ilişkilendirirler. Genel olarak Erzurum yöresinde 1- Erkek kardeş, 2- Yiğit, delikanlı, babayiğit kimse. 3- Mert, cesur. 4- Arkadaş, dost.[81] anlamlarında kullanılır. Ayrıca Ağabey, bar oynayan delikanlı, Erzurumlu arkadaş, hemşeri, geniş anlamı ile Erzurum bölgesinin efesi [82] şeklinde de ifade edilir. Üzerinde çok beyan ve açıklamalarda bulunulan dadaş ifadesi, yöre kültürünün sembolik söyleniş biçimidir. İçeriği yukarıda açıklandığı gibi oldukça zengin olup, Erzurum merkezinde, civar ilçe ve köylerinde yaşayan, özellikle etnik Türk kökenli insanların kendi aralarında veya onlara başkalarınca yapılan hitap şeklidir. Zaman zaman kişiye hitaben doğrudan söylenilebildiği gibi, bazen de yüceltme sıfatı olarak kullanılır. Dadaş olmak tarihi kahramanlıklar, dostluklar, sevgi ve saygı diyalogları, insanlar arasındaki sosyal yardımlaşma ve dayanışmanın adeta alt yapısını oluşturan en önemli unsurdur. Anadolu'da özellikle olumlu anlamda Erzurum halkı için kullanılan bu ifade kültürel içerik taşır.[83]

Halk oyunları

Erzurum denince akla dadaş, dadaş denince de akla bar gelir.[84]. Bar, Erzurum ve yöresinde oynanan folklorik özellikteki halk oyunlarının genel adıdır. Bu özelliğinden dolayı bar kelimesi bilinen sözlük anlamları dışında yörede ; "el ele tutuşmak, birliktelik, bağlamak, topluluk, birlikte oynamak" gibi manalarda yorumlanır.[85] Bar, antropologlara göre Türklerin orta Asya'dan getirdikleri millî bir oyundur. Bu sebepten dolayı çok eski bir geçmişe sahiptir. Ortaya çıkış nedeninin ise; yaşanan iklim, coğrafya ve tarihi olaylar olduğu ifade edilmektedir.[85] Ünlü Türk seyyah İsmail Habip Sevük 1943 yılında kaleme aldığı Yurttan Yazılar adlı eserinde ; Erzurum'daki halk oyunlarının asırlardan beri bar adıyla anıldığını, Dadaşların "aşk, sevgi, mertlik, yardımlaşma, kahramanlık" gibi duygularını sembolize ettiğini bildirmektedir.[84] Erzurum ili ve yöresi halk oyunları açısından çok zengin bir bölgedir. Günümüzde bu zenginlik bütün güzellikleriyle ve aslına uygun olarak bölgede yaşatılmaktadır.

“ Bar “ terimi, günümüz öncesi Türk şair ve yazarlarını farklı algılamalara da götürmüştür. Sadettin (Sadi) Akatay (1904-1944), ünlü "Bar" şiirinde barı : " kahramanlık, yiğitlik, erlik destanı , yüzyılların ardından kopup gelen bir vakar " olarak tanımlarken ; Nejat Ünal " Bar bir savaş oyunudur yiğitlere yaraşır " ifadesini kullanmıştır.[84] Günümüzde, gerek yurt içinde ve gerekse yurt dışında düzenlenen halk oyunları program ve yarışmalarına, Erzurum'daki “ Halk Oyunları ve Türküleri Derneği ”nin “ Halk Oyunları Ekipleri ” azami ölçüde katılmaya özen göstermekte ve bu anlamda önemli başarılar elde etmektedir.[85]

Erzurum barı ; erkek ve kadın barları olmak üzere iki katagoride oynanmaktadır. İsmail Habip Sevük " Yurttan Yazılar " adlı eserinin " Dadaş ve Bar" 'la ilgili bölümünde ; " iyi bilenler tarafından oynanınca seyrine doyum olmaz" dediği barların oynanma şekli ve sırası ile ilgili olarak ; " Gergin birer yay gibi duran dadaşların oynadığı ilk bar, barbaşının elindeki mendili bir bayrak gibi salladığı ve sanki vücudun akümülatörüne hareketin elektriği doldurulmaktaymış hissini veren Başbar'dır.[84] ifadesine yer vermiştir.

Kıyafet

Erzurum ve yöresinde mahalli kıyafetler günümüzde de bilinmekte ve giyilmektedir. Özellikle Kadınların geleneksel giyimi ihramdır. (Ehram) İhram genellikle 185 x 215 cm ebadında yünden özel olarak dokunmuş örtüdür. Şekil ve renk olarak farklı zümrelere hitap eder.

Ağız (şive)

Osmanlı İmparatorluğu coğrafyasında konuşulan Türkiye Türkçesi ; göçler, iklim, coğrafya ve dilin kendisine ait özelliklerinden dolayı Anadolu 'da çeşitli ağızlarla konuşulmaktadır. Erzurum'da kullanılan Türk şivesinin Doğu Anadolu ağızları içindeki konumu (Türkoloji) Prof. Dr. Leyla Karahan'ın[86] “ Anadolu Ağızlarının Sınıflandırılması” (Türk Dil Kurumu yayınları: 630, Ankara 1996) adlı çalışmasına göre; Erzurum, Aşkale, Ovacık, Narman grubundadır. İletişimde ve medyada kullanılan teknolojik ürünlerin günden güne gelişmesi ve artması Türkiye genelinde İstanbul ağzının yaygınlaşmasına ve yöresel ağızların giderek azalmasına hatta kaybolmasına sebep olmakta ise de Erzurum şehir merkezi ilçe ve köylerinde konuşulan şive diğer bölgelere kıyasla kendine özgü yapısını büyük ölçüde korumaktadır.

Şenlikler

Erzurum gelenekleri arasında olan 1001 hatimler şehrin en önemli şenliklerindendir. Özellikle Aralık ayında okunmaya başlayan 1001 hatimler yaklaşık 1 ay sürer. Tüm şehir halkı 1 ay içerisinde hatimler okur ve 1 ayın sonunda okunan hatimler Ulucamii'de tüm halkın katılımı ile bağışlanır ve Erzurum için dualar edilir. Erzurum'un manevi mimarlarından olan Alvarlı Efe'nin beyitlerinden de okunur.[87]

Mutfak

Erzurum merkez ve yöresine özgü yemekler: Bilinen Türk mutfağına ek olarak Erzurum'un geleneksel mutfağı; Ayran aşı (yayla çorbası), herle aşı, kesme çorbası, paça çorbası, çeşitli türde et yemekleri özellikle son yıllarda Erzurum'un simgelerinden biri haline gelen Cağ kebabı ( kırmızı et dönerin, odun ateşinde koyun eti ve özel katkı karışımla hazırlanıp yatay olarak ateşte pişirilen türü), kuymak, tereyağlı peynir helvası, kurut, hıngel, tirit, haşıl, kiriş, çaşır, lor dolması, kartol pancarı(patates yahnisi), çeç pancarı, çortuti pancarı, şile, şalgam dolması, pazı ve lahanadan yapılan etli-zeytinyağlı yemekler, ekşili dolma, evelik dolması ve kuzu kulağı (bitki) kavurması; ebegümeci, pirpirimden (semizotu) oluşur.
Tatlılar ;dökme tepsi tel kadayıf ve kadayıf dolması, burma tatlısı yörenin en bilinen ve sevilen tatlılarıdır.
Hamur işi olarak; tatar böreği, erişte plavı, tereyağlı su böreği, sini ketesi-içli kete-tandır ketesi, açık ekmek ( lavaş ) - pide (tandırda), gugul ( tereyağlı ) yapılır.
Kahvaltıda ve hemen hemen her öğün yemek sonrası az da olsa tüketilen göğermiş (kerti) lor, civil peynir ve koyun peyniri de yörede meşhurdur.[88]

Turizm

Erzurum'da kış turizmi gelişmiştir. Şehrin en önemli turizm kaynağı Çifte Minareli Medrese ve merkeze üç kilometre uzaklıktaki Palandöken Dağı'dır. Palandöken Dağı 2011 yılında Üniversite Oyunları'na ev sahipliği yapmıştır.

Tarihî yapılar

Erzurum Kalesi, Saat Kulesi
Erzurum Kalesi ve Saat Kulesi
Orta kale

Erzurum Kalesi ve Saat Kulesi; Erzurum'a hakim, şehir merkezinde bir tepe üzerinde yer almaktadır. Özellikle Saat Kulesinden şehrin panoramik gürüntüsünü izlemek, günümüzde yerli ve yabancı turistlerin ilgisini çekmektedir. Özellikle son yıllarda yapılan "tarihi eserleri ortaya çıkarma" çalışmaları çerçevesinde, Erzurum Kalesi çevresindeki çarpık yapılaşma görüntüsü veren ve tarihi eserleri gölgeleyen binaların kısmı yıkım çalışmaları, kale surlarını ve iç kalenin varlığını iyice belirginleştirmiştir.

Erzurum Kalesi

Erzurum Kalesi, şehir merkezinde yer aldığı tepenin en uc noktasında bir iç kale ve bu iç kaleyi çevreleyen bir dış kaleden oluşmaktadır. İç Kale sekiz burcu ile günümüze kadar varlığını koruyabilmiş olmasına rağmen Dış Kale konumundaki ikinci kat sur kısmen mevcuttur. İç kale duvar kalınlıkları 2-2.5 m. arasındadır. Kalenin ilk inşâ tarihi kesin olarak bilinmemekle birlikte M.S. 5. yüzyılın ilk yarısında Bizanslılar tarafından yaptırıldığı tahmin edilmektedir. Tarih boyunca Asurlular, Sasaniler, Persler, Araplar, Romalılar ve Bizanslılar arasında sık sık el değiştiren ve 11. yüzyılda Türkler'in eline geçen Erzurum Kalesi İç kale kısmında, ilk Türk-İslam eserlerinden Saltukoğulları dönemine ait Kale Mescidi (Kale Camii) yer almaktadır.[89]. Kale Selçuklu ve Osmanlılar döneminde onarılmıştır. Üç kat surla çevrili olan kalede, yüzon burç ve kule bulunmaktaydı. Tebriz Kapı, Gürcü Kapı, Uyucan Kapı ve Yeni Kapı olmak üzere dört kapısı vardı. İkinci kat surun günümüzde kısmen mevcudiyetine rağmen Üçüncü kat sur (Şehri tam olarak çevreleyen sur) tamamen kaybolmuştur. Kalenin kurulu bulunduğu tepenin yüksekliği 1950 metredir. Erzurum'un Selçuklular tarafından fethi döneminde, kale ile ilgili olarak günümüze kadar anlatıla gelen menkıbeye göre: Erzurum kalesinin ihtişamı karşısında şaşkınlığa düşen Selçuklu Türkleri ' Bu kal'ayı kılıçla mancınıkla fethedemeyiz' derler. Birkaç hafta süren kuşatmanın akabinde "Esirleri iade etmek için biz kale tekfuruna gidiyoruz, siz bizim esirleri bize teslim edin bizde sizin kırk askerinizi (esiri) size verelim" derler. Kale tekfuru sevinir. Akşam karanlığında esir kılığındaki kırk Türk yiğidi kale kapısındaki muhafızlara saldırırlar. Oluşan panikten yararlanan Türk askerleri kaleyi fethederler.[90][91]

Saat kulesinden Erzurum'un Doğu yönündeki panoramik görüntüsü
Saat Kulesi

Saat Kulesi, Erzurum'un şehir merkezindeki en yüksek tepesinde yer alan "İçkale" dedir. Tepsi Minare diye de geçmişte adlandırılmıştır. Saltukoğulları tarafından 12. asırda gözetleme kulesi olarak yapılmıştır. Gövdesi tuğla, kaidesi ise kesme taştandır. 19. yüzyılda üst kısmına ahşap külah ilave edilmiştir. Kale içerisinde bulunan "Kale Mescidi" nin minaresi olarak da kullanılmıştır. Kale mescidi kitabesinde "İnanç Beygu Alp Tuğrul Bey Ebi-l Muzaffer Kasım" yazılıdır. Erzurum Saat Kulesi (Tepsi Minare), Anadolu'daki en eski Selçuklu minaresidir.

Yakutiye Medresesi

İlhanlılar döneminde yapılan önemli bir medrese yapısı olan Erzurum'daki Yakutiye Medresesi, Olcaytu zamanında Hoca Cemaleddin Yakut adına inşa ettirildi. Dört eyvanlı, kubbe altı revaklı medrese planındadır.[92]

Aziziye Tabyası Şehitler Anıtı
Aziziye Tabyası Top ve Bayrak

Erzurum Tabyaları

Erzurum Tabyaları, 1877-1878 Osmanlı-Rus savaşında Erzurum'u düşmana karşı savunmak için yapılan ve silahlarla güçlendirilen askeri yapılardır.

Cami ve medreseler

Erzurum'daki Cami ve Medreseler tarihi ve fiziki özellikleri itibarıyla Tarihi özellikte olanlar ve Cumhuriyet döneminde yapılanlar olmak üzere iki kategoride değerlendirilmektedir.

Tarihî cami ve medreseler
Çifte Minareli Medrese
Yakutiye Medresesi
Ulu Camii
Ayaz Paşa Camii
Caferiye Camii
Gürcü Mehmet Camii
Gürcükapı Camii
Kasım Paşa Camii
Pervizoğlu Camii
Boyahane Camii

Erzurum'da bulunan tarihi Camii ve Medreseler:

Sıra Caminin/Medresenin Adı Mevkisi Yapıldığı yıl
1Çifte Minareli MedreseTebrizkapı, Yakutiye-Erzurum1225
2Ulu CamiiCumhuriyet Caddesi, Yakutiye-Erzurum1179
3Yakutiye MedresesiCumhuriyet Caddesi, Yakutiye-Erzurum1310
4Lala Mustafa Paşa CamiiCumhuriyet Caddesi, Yakutiye-Erzurum1563
5Murat Paşa CamiiMurat Paşa Mah. Yakutiye-Erzurum1572
6Derviş Ağa CamiiGülahmet Mah. Tahtacılar yokuşu Yakutiye-Erzurum1717
7Ayazpaşa CamiiAyazpaşa Mah. Yakutiye-Erzurum1558
8Caferiye CamiiCumhuriyet Caddesi, Yakutiye-Erzurum1645
9Gürcü Kapı (Aliağa) CamiiGürcükapı Aliağa Mah. Yakutiye-Erzurum1608
10Narmanlı CamiiNarmanlı Mah. Yakutiye-Erzurum1738
11Şeyhler Camii ve MedresesiErzincankapı Şeyhler Mah. Yakutiye-Erzurum1771
12Kurşunlu Camii ve MedresesiFeyzullah Mah. Yakutiye-Erzurum1700
13Vani Efendi Camii
14Ehmal Camii
15Kasım Paşa CamiiKasım Paşa Mah. Yakutiye-Erzurum1667
16Bakırcı CamiiBakırcı Mah. Yakutiye-Erzurum1720
17Boyahane CamiiBakırcı Mah. Yakutiye-Erzurum1621
18Pervizoğlu CamiiCaferzade Mah. Yakutiye-Erzurum1715
19Abdurrahman Gazi CamisiAbdurrahman gazi türbesi Şigveler dağı, Palandöken-Erzurum1797
20Zeynal CamiiÇortan Mah. Yakutiye-Erzurum1162
21Şafii Camii
22İbrahim Paşa Camiiİbrahim Paşa Mah. Yakutiye-Erzurum1748
23Kale içi camii(Kale Mescidi)(faal değil)Erzurum KalesiXII.yy.
24Taş CamiiAş.Hasan Basri Mah. (Gavurboğan semti) Palandöken-Erzurum1905
25Ali Paşa Camii
26Başak Camii
27Esad Paşa CamiiKale Mahallesi Yakutiye-Erzurum1852
28Köse Ömer Ağa Camii1771
29Cennetzade CamiiAşağı yoncalık Mah. Yakutiye-Erzurum1700
30Eski Camii(Ilıca)Eski Mah., Aziziye-Erzurum
31Gürcü Mehmet Paşa CamiiSultan Melik Mah. Tebrizkapı Üç kümbetler mevkii Yakutiye-Erzurum1648

Bu camiler günümüzde de kullanılan tarihi camilerdir. Erzurum için Camiler ve Medreseler şehri de denilebilir. Erzurum'daki tarihi camiler Saltuklular, İlhanlılar ve Osmanlılar döneminde yapılan camilerdir.

Türbeler
  • Abdurrahman Gazi Türbesi
  • Ahi Tuman Baba türbesi
  • Ebu İshak-ı Kazuruni türbesi
  • Emir Şeyh (Abbas Şeyh) türbesi
  • Habib Baba ve Timurtaş Baba türbeleri
  • Yunus Emre türbesi

Kümbetler
  • Üç kümbetler
    • Emir Saltuk kümbeti
    • İkinci kümbet
    • Üçüncü kümbet
    • Dördüncü kümbet
  • Cemalettin Hoca Yakut kümbeti
  • Cimcime Sultan kümbeti
  • Çifte Minareli Medrese kümbeti
  • Karanlık kümbet
  • Mehdi Abbas kümbeti
  • Kırklar türbesi
  • Mahmut Paşa türbesi
  • Rabia Hatun türbesi
  • Hasan-ı Basri türbesi
  • Maksut Efendi türbesi
  • Gümüşlü kümbet ve Şehitlik

Müzeler

Arkeolojik alanlar

Çağdaş yapılar
Erzurum Adliye Sarayı

Erzurum'da şehir dokusu günden güne değişmekte, bayındırlık hizmet ve çalışmalarının yanı sıra hızla yeni iskan alanları da oluşmaktadır. Şehrin deprem hattında kurulu olması şehirdeki yeni yapılaşmada dikkate alınmaktadır. Gerek resmi gerekse özel kurum ve kuruluşların hizmet binalarının da yeniden imar durumunda sağlamlık kriterinin yanı sıra fizikî çağdaş görünümde önem arz etmektedir.

Spor
Ana madde: Erzurum'da spor

2018-19 Sezonu sonunda, BB Erzurumspor Süper Lig 'den düşmüştür. Voleybol erkekler 1.liginde Palandöken Belediye lig 4.sü, Basketbol erkekler 2.liginde Erzurum BB Gençlik lig 3.sü olarak başarılı bir sezon geçirdiler. Ayrıca voleybol 2. Liginde ve BAL’da birer takımı daha bulunmaktadır. Voleybol bölgesel ligine 2 takımı katılmıştır. Erzurum, Buz hokeyinde İstanbul ile birlikte Türkiye'nin en başarılı ilidir. Süper liglerinde 3 takımı bulunmaktadır. (BB Erzurumspor ve Narmanspor [94] )

Ziraat Türkiye Kupası'nda, BB Erzurumspor 4.turda elenmiştir.

Önemli spor tesisleri: Kâzım Karabekir Stadyumu (23.700), Buz Hokeyi Salonu (3.000), Murat Ertürk Güreş Salonu (5.000), Buz Pateni Salonu (2.000), Curling salonu (1.000), Kiremitliktepe Kayakla Atlama kuleleri (7.500), Palandöken(Ejder) ve Konaklı Kayak Merkezleri.

Yönetim
Ana maddeler: Erzurum'un ilçeleri ve Erzurum ilindeki yerleşim yerleri listesi
Erzurum Kalesi'ndeki saat kulesinden Erzurum panoraması

Merkezi yönetim

Büyükşehir illerinde Merkezi yönetim Vali, İl Müdürleri ve İl Danışma Kurulundan oluşur.

Erzurum, bir ‘büyükşehir’dir. Bu özelliğine göre yönetimi belirlenmiştir. Protokolde ilk sırada yer alan Vali, merkezi yönetimi temsil eder ve Cumhurbaşkanı tarafından atanır.

Büyükşehir yapılan illerde, İl Genel Meclisi, yetki ve görevlerini Büyükşehir Belediye Meclisi’ne devretmiş ve kaldırılmıştır.

Erzurum Valisi 1970-Piraziz doğumlu Okay MEMİŞ, 27 Ekim 2018'de tarihinde Gümüşhane Valisi iken atanmıştır.[95]

Vali ve Kaymakamlara ait bilgiler Erzurum'un ilçeleri sayfasında gösterilmiştir.

Yerel yönetim

Ayrıca bakınız: Erzurum'un ilçeleri

Büyükşehir belediyelerinde yerel yönetim, Büyükşehir Belediye Başkanı, Büyükşehir Belediye Meclisi ve Büyükşehir Belediye Encümeni'nden oluşur.

Yerel yönetimi temsil eden Büyükşehir Belediye Başkanı, ildeki tüm seçmenlerin oy çokluğu ile seçilir. Yerel seçimlerde İlçe Belediye Başkanı ve İlçe Belediye Meclisi için de oy kullanılarak ilçelerin belediye meclisleri oluşur. İlçe Belediye meclislerinden alınan üyelerle (başkan kontenjanı, ilçe nüfusu ve parti oy oranına göre) de Büyükşehir Belediye Meclisi oluşur. Bu mecliste ilçe belediye başkanları da yer alır. Meclisin başkanı Büyükşehir Belediye Başkanı'dır.

Büyükşehir belediye encümeni, belediye başkanının başkanlığında, belediye meclisinin kendi üyeleri arasından bir yıl için gizli oyla seçeceği beş üye ile biri genel sekreter, biri malî hizmetler birim amiri olmak üzere belediye başkanının her yıl birim amirleri arasından seçeceği beş üyeden oluşur.(5216 saylı yasa 16.madde)

Büyükşehir yapılan illerde, İl Genel Meclisi, yetki ve görevlerini Büyükşehir Belediye Meclisi’ne devretmiş ve kaldırılmıştır.

Erzurum Büyükşehir Belediye Başkanı, 1958-Pazaryolu doğumlu Mehmet Sekmen (AK PARTİ), 31 Mart 2019 seçimlerinde %62,82 oy oranıyla seçilmiştir.[96]

Erzurum Büyükşehir Belediye Meclisi üye sayısı 78’dir (Büyükşehir Belediye Başkanı, 20 ilçe belediye başkanı ve 58 üye). BBP 4, AK Parti 53, İYİ Parti 2, MHP 8, HDP 9 ve 1 Bğz. üyeye sahiptir. Karayazı Belediyesi'ne kayyum atandığından, büyükşehir belediye meclisi üyesi olan belediye başkanı 'kayyum'dur.[97]

Büyükşehir ve ilçe belediye başkanlarına ait bilgiler Erzurum'un ilçeleri sayfasında gösterilmiştir.

Belediye Başkanları
Erzurum Valiliği
Erzurum Büyükşehir Belediyesi
Sıra Erzurum Belediye Başkanları Tarih
1Şerif Bey
2Mehmet Nafiz Dumlu1924-1927
3Zakir Bey1927-1930
4Seyfullah Bey1930-1933
5Mustafa Durak Sakarya1933-1935
6Salim Altuğ1935-1938
7Şevket Arı1938-1940
8Mehmet Mesut Çankaya1940-1945
9Kâzım Yurdalan1943-1949
10Şevket Arı1950-1951
11Lütfü Yalım1951-1953
12Samih Korukçu1953-1955
13Edip Somunoğlu1955-1960
14Hilmi Nalbantoğlu1964-1968
15Selâhattin Ozan1968-1973
16Orhan Şerifsoy1973-1977
17Nihat Kitapçı1977-1984
18Necati Güllülü1984-1989
19Mehmet Ali Ünal1989-1994
20Ersan Gemalmaz1994-1999
21Mahmut Uykusuz1999-2004
22Ahmet Küçükler2004-2014
23 Mehmet Sekmen 2014-

[98]

Milletvekilleri

2018 Türkiye genel seçimleri sonunda seçilen milletvekilleri:

Recep Akdağ AK PARTİ
Zehra Taşkesenlioğlu AK PARTİ
Selami Altınok AK PARTİ
İbrahim Aydemir AK PARTİ
Kamil Aydın MHP
Muhammet Naci Cinisli İYİ Parti

Eğitim

Erzurum'da yüksek öğretim alanında :

İlk ve orta seviyede eğitim-öğretim:

Yaygın eğitim ise Halk Eğitim Merkezi aracılığıyla yürütülmektedir.

Konum

Konum Bilgileri Tablosu
Konum Bilgileri
İlçe Kuruluş Yılı[99] Alanı km²[100] Rakım mt. Merkeze km[101]* Ulaşan Yollar[102]*
Aşkale 1934 1.507 1.661 54 E E80 / -27, E E97 / -04
Aziziye 1990 1.529 1.763 15 -21
Çat 1954 1.448 1.921 50 -04, 25-50
Hınıs Cumh.önce 1.367 1.713 146 -07
Horasan 1953 1.740 1.560 85 E E80 / -30, E E691 / -01, 25-11
İspir Cumh.önce 2.129 1.189 143 -05, -03
Karaçoban 1987 571 1.549 186 -07=>25-29, 25-28
Karayazı 1937 1.953 2.281 121 -01, 25-28
Köprüköy 1990 777 1.602 57 E E80 / -29, -06
Narman 1954 799 1.644 99 -03=>25-03, -04=>25-03
Oltu Cumh.önce 1.441 1.274 118 -04, D-062-01
Olur 1958 893 1.334 166 -02=>25-06
Palandöken 2008 667 1.898 1 -21, -04
Pasinler Cumh.önce 1.134 1.661 40 E E80 / -29
Pazaryolu 1989 654 1.482 124 -04, -04, 25-82
Şenkaya 1946 1.381 1.867 167 -03=>25-14, 25-09
Tekman 1946 2.102 1.937 149 -21=>25-26, -07=>25-26
Tortum Cumh.önce 1.463 1.618 57 -03 
Uzundere 1987 505 1.098 87 -02
Yakutiye 2008 945 1.879 4 -04, E E80 / -28, -03
ERZURUM Cumh.önce 25.006 1.923    

*Metropol ilçelerin merkeze uzaklıkları, kaymakamlık ile valilik arasındaki uzaklıktır.

Medya

Erzurum Yerel TV Kanalları

  • Aras TV
  • Kardelen TV

Erzurum Yerel Radyo Kanalları

  • Yıldız FM (88.0 - 95.0)
  • Radyo Ritim (88.8)
  • Radyo Dinamik (89.9)
  • Türkü FM (92.2)
  • Erzurum Polis Radyosu (94.6)
  • İmaj FM (95.8)
  • Süper Kanal FM (99.9)
  • Güncel FM (103.5)
  • Radyo Dadaş FM (104.5)
  • Radyo Üniversite (102.0)

Ayrıca Erzurum'da TRT Erzurum Radyosu bulunmaktadır. TRT kurumuna ait olan bölgesel radyo, 90.8 ve 105.1 frekanslarından Erzurum ve ilçelerinde Türkü, Türk Halk Müziği ve Türk Sanat Müziği yayınları ve yöresel programlar yayınlamaktadır.

Erzurum Yerel Gazeteler

Altyapı

Ulaşım
1938 tarihli Tan gazetesinde Sivas-Erzurum demir yolunu gösteren harita.

Erzurum'da bir havaalanı, doğu - batı eksenli demiryolu vardır. Doğu -batı ve kuzey - güney yönünde karayolu ulaşım ağının kesişim noktasıyla ulaşım imkânları gelişmiştir.

Kardeş şehirler

Ayrıca bakınız

Kaynakça
Özel
  1. "Erzurum Valisi". erzurum.gov.tr. 17 Mart 2020. 20 Eylül 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Mart 2020.
  2. yerelnet.org.tr’’, ‘’Erzurum, Nüfusu, Rakım ve Yüzölçümü’’, Erişim:’’17 Mart 2020
  3. "Arşivlenmiş kopya". 26 Haziran 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Haziran 2012.
  4. İbrahim Hakkı Konyalı, Abideleri ve Kitabeleriyle Erzurum Tarihi, İstanbul, Ercan Matbaası, 1960, s. 11-12.
  5. Fütûh, s. 282
  6. İslam Ansiklopesi, cilt: 11; s. 321.
  7. Rehber Ansiklopedi, Cilt 5, s.189
  8. Maqbul Ahmad: C. E. Bosworth ve M. S. Asimov (Yayımcı): History of Civilizations of Central Asia. Cilt IV, Bölüm 2, Paris 1992, s. 221.
  9. Anadolu'nun Önsözü Erzurum, Erzurum İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü 2. baskı, Erzurum Tarihi, s. 9
  10. Erzurum Valiliği, İl Millî Eğitim Müdürlüğü, Erzurum Tarihi 4 Mart 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. 20 Haziran 2012 tarihinde erişilmiştir.
  11. Rehber Ansiklopedi, Cilt 5, s.190
  12. Diyanet İslam Ansiklopedisi, cilt: 11, s. 323
  13. İbrahim Hakkı Konyalı, Abideleri ve Kitabeleriyle Erzurum Tarihi, İstanbul, Ercan Matbaası, 1960, s. 118-119.
  14. Reşad Ekrem Koçu, Tarihimizde Garip Vakalar, Varlık Yayınları, s. 120.
  15. Johann Wilhelm Zinkeisen, Osmanlı İmparatorluğu Tarihi, Cilt 4, Yeditepe Yayınları, s. 54.
  16. Mithat Sertoğlu, IV Murad, Kültür ve Türizm Bakanlığı Yayınları, s. 26.
  17. Kâtip Çelebi, Mizanül-Hakk Fi İhtiyari'l Ehakk, Yayına Hazırlayan: Orhan Şaik Gökyay, Tercüman, s. 113.
  18. Meydan Larousse: Büyük Lugat ve Ansiklopedi, Cilt: 1, "Abaza Mehmed Paşa" maddesi.
  19. NTV Tarih, Aralık 2011, s. 58.
  20. William J. Griswold, Anadolu'da Büyük İsyan, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, s. 175.
  21. Edward W.,Allen D.,Muratoff P. -"Caucasian Battlefields: A History of the Wars on the Turco-Caucasian Border ..."ingilizce bölümurl =http://books.google.com.tr/books?id=oDb6P0HXwIcC&pg=PA141&dq=battle+of+zivindag&hl=tr&sa=X&ei=nwDxTpCDAorssgaDr8nxDw&ved=0CDAQ6AEwAA#v=onepage&q=battle%20of%20zivindag&f=false 16 Ekim 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
  22. 23 Haziran 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Bkz.Bulgar vikipedisi-Kızıltepe Muharebesi
  23. "Arşivlenmiş kopya". 25 Mayıs 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Temmuz 2012.
  24. Yves Ternon, Ermeni Tabusu, Belge Yayınları s. 95.
  25. Azmi Süslü, Ermeniler ve 1915 Tehcir Olayı, s. 42
  26. Baskın Oran, Tükiyeli Gayrimüslimler Üzerine Yazılar, İletişim Yayınları, s. 316.
  27. François Georgeon, Sultan Abdülhamid, Homer Yayınları, s. 339.
  28. Wolfgang Gust, Alman Belgeleri, Alman Dışişleri Bakanlığı Siyasi Arşiv Belgeleri, Belge Yayınları, s. 29.
  29. Tverdohlebof 1918, 9-10.
  30. Tverdohlebof 1918, 11-12.
  31. Demirel, Muammer. Birinci Dünya Harbinde Erzurum ve çevresinde Ermeni hareketleri, 1914-1918 (1996), Genelkurmay Basımevi, sf.97 31 Aralık 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
  32. Türközü, Halil Kemal. Armenian atrocity according to Ottoman and Russian documents (1986), Institute for the Study of Turkish Culture, sf.72 31 Aralık 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.: "In brief, the victims of Erzurum massacre, including aged men women and children totaled at 8000."
  33. Tverdohlebof 1918, 30
  34. Tverdohlebof 1918, 5-6
  35. Tverdohlebof 1918, 8
  36. http://www.zaman.com.tr/gundem_aziziye-belediyesinden-vefa-ornegi_2166492.html 4 Mayıs 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Zaman
  37. http://hurarsiv.hurriyet.com.tr/goster/printnews.aspx?DocID=6234784 4 Mayıs 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Hürriyet
  38. http://www.ermenisorunu.gen.tr/turkce/makaleler/makale22.html 27 Şubat 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. MAKALELER Doğu Anadolu'da Türk Soykırımı ve Ermeniler, Doç. Dr. Erol KÜRKÇÜOĞLU
  39. "Karar Sayısı: KHK/504" (PDF). 29 Ekim 2014 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Ağustos 2014.
  40. "Kanun No. 5216". 1 Nisan 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Ağustos 2014.
  41. "Kanun No. 5747". 8 Ocak 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Ağustos 2014.
  42. "Kanun No. 6360". 15 Haziran 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Ağustos 2014.
  43. İsmail Cem, Türkiye'de Geri Kalmışlığın Tarihi, Can Yayınları: 17. basım: 2007, İstanbul, s. 291.
  44. Yorgo Hacıdimitriadis'in Aşkale-Erzurum Günlüğü, Yayına Hazırlayan: Ayhan Aktar, s. 8.
  45. Rıdvan Akar, Varlık Vergisi Kanunu, Belge Yayınları, s. 108.
  46. Mina Urgan, Bir Dinozorun Anıları, Yapı Kredi Yayınları, s. 67.
  47. Zafer Toprak, “Erken Cumhuriyet Türkiye’sinde Finansal Yapı,” Bugünün Bilgileriyle Kemal’in Türkiye’si - La Turquie Kamâliste, İstanbul; Boyut Yayıncılık, 2012, s. 118-125.
  48. "Arşivlenmiş kopya". 8 Ocak 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Kasım 2012.
  49. "Resmî İstatistikler - Erzurum". Meteoroloji Genel Müdürlüğü. 12 Kasım 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Haziran 2016.
  50. "Erzurum merkez ilçelerinin nüfus bilgileri - TUİK (2011)". 17 Ekim 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Mayıs 2012.
  53. "Doğu ve Güneydoğu Anadolu'da Etnik Yapı - Bilgesam" (PDF). 4 Ekim 2012 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Temmuz 2014.
  54. "Kürtler ve Kürt Dili- Kurmançlar" (PDF). 22 Ekim 2015 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Temmuz 2014.
  55. Osmanlı Coğrafyası'nda Göçmenlerin Dağılımı - Erzurum'da Çerkes Nüfusu
  56. "İngiliz Arşiv Belgelerinde Büyük Çerkes Göçü (Şubat 1864 - Mayıs 1865) - Nazan ÇİÇEK s.19-22" (PDF). 3 Haziran 2018 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Temmuz 2014.
  57. "Zazacanın fiziki, toplumsal ve tarihsel coğrafyası" (PDF). 29 Mayıs 2015 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Temmuz 2014.
  58. "Hemşinlilerin Türkiye'deki dağılımı" (PDF). 13 Temmuz 2010 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Temmuz 2014.
  59. "Türkiye Çingeneleri, Doç Dr Ali Rafet özkan". 24 Ekim 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Temmuz 2014.
  60. "1965 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012.
  61. "1970 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012.
  62. "1975 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012.
  63. "1980 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012.
  64. "1985 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012.
  65. "1990 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012.
  66. "2000 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012.
  67. "2007 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012.
  68. "2008 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012.
  69. "2009 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012.
  70. "2010 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012.
  71. "2011 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012.
  72. "2012 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 20 Şubat 2013 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Mart 2013.
  73. "2013 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 15 Şubat 2014 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Şubat 2014.
  74. "2014 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 10 Şubat 2015 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Şubat 2015.
  75. "2015 genel nüfus sayımı verileri" (html) (Doğrudan bir kaynak olmayıp ilgili veriye ulaşmak için sorgulama yapılmalıdır). Türkiye İstatistik Kurumu. Erişim tarihi: 13 Nisan 2016.
  76. https://biruni.tuik.gov.tr/medas/?kn=95&locale=tr 25 Ağustos 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. TUİK 4 Şubat 2020 verileri
  77. "Arşivlenmiş kopya" (PDF). 16 Nisan 2019 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Şubat 2020.
  78. "Erzurum Ticaret Borsası". 26 Haziran 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Temmuz 2014.
  79. "International University Sports Federatıon". 6 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Ağustos 2014.
  80. "Erzurum Valiliği". 19 Kasım 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Kasım 2012.
  81. Adları Sözlüğü
  82. Türkçesi Ağızları Sözlüğü
  83. "Ezurum Valiliği/Kültür". 19 Kasım 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Kasım 2012.
  84. Seyyahların Gözüyle Erzurum, 2009, Hanifi Hancı, ER-VAK yayınları, 1. baskı, s:254
  85. Halk Oyunları
  86. "Arşivlenmiş kopya". 24 Mayıs 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Haziran 2012.
  87. "Arşivlenmiş kopya". 13 Ekim 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Ağustos 2012.
  88. "www.erzurum-bld.gov.tr/Erzurum Şehir Rehberi/Erzurum Tanıtım/Yöresel Yemekler". 6 Temmuz 2006 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Ekim 2009.
  89. Aktiviteleri/Kuleler ve Kaleler
  90. Rehber Ansiklopedi, cilt 5, sayfa 201
  91. Erzurum Türbeleri ve Ziyaret Yerleri, Muzaffer Taşyürek, 2010 syf.53-54
  92. Türkler, Cilt 8, Editörler: Hasan Celal Güzel, Prof. Dr. Kemal Çiçek, Prof. Dr. Salim Koca, Yeni Türkiye Yayınları, s. 38.
  93. Rehber Ansiklopedi
  94. "Arşivlenmiş kopya". 2 Ocak 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Mayıs 2019.
  95. "Arşivlenmiş kopya". 22 Mart 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Mart 2020.
  96. "Arşivlenmiş kopya". 4 Mart 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Mart 2020.
  97. "Arşivlenmiş kopya". 20 Mart 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Mart 2020.
  98. yapı/ESKİ BAŞKANLAR "Erzurum Büyükşehir Belediyesi resmi sitesi, ESKİ BAŞKANLAR" |url= değerini kontrol edin (yardım). Erişim tarihi: 2 Haziran 2012.
  99. "Arşivlenmiş kopya". 12 Haziran 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Haziran 2018.
  100. "Arşivlenmiş kopya" (PDF). 12 Haziran 2018 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Haziran 2018.
  101. http://www.kgm.gov.tr 23 Ekim 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Karayolları Genel Müdürlüğü resmi sitesi
  102. "Arşivlenmiş kopya". 12 Haziran 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Haziran 2018.
Genel

Dış bağlantılar
This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.