Öncül, Çıldır

Öncül, Ardahan ilinin Çıldır ilçesine bağlı bir köydür.

Öncül
Köy

Ardahan'ın konumu
Öncül
Öncül'ün Ardahan'daki konumu
Ülke Türkiye
İl Ardahan
İlçe Çıldır
Coğrafi bölge Doğu Anadolu Bölgesi
Rakım 1.793 m (5.882 ft)
Nüfus
 (2019)
 • Toplam 309
Zaman dilimi UTC+03.00 (UDAZD)
İl alan kodu 0478
İl plaka kodu 75
Posta kodu 75110
Resmî site
-

Köyün eski adı

Öncül köyünün eski adı Tskarostavi (წყაროსთავი) Gürcüce iki kelimeden (წყარო: “pınar” ve თავი: “baş”) oluşan bir tamlamadır ve “pınar başı” anlamına gelir. Bu ad en eski Osmanlı kayıtlarında Zğarostav (زغارستاو) olarak geçer.[1] 1928 tarihli Osmanlıca Son Teşkilat-i Mülkiyede Köylerimizin Adları adlı yayında köyün adı Zikaristav (زيقارستاو) olarak yazılmıştır.[2] İçişleri Bakanlığı'nın 1968 tarihli Köylerimiz adlı yayınında ise köyün adı Zingaristav biçimini almıştır.[3] Türkçe kaynaklarda farklı biçimlerde geçen köyün adı yabancı kökten geldiği için 1928’den sonra Öncül olarak değiştirilmiştir.[4] Bugünkü Gürcistan’da da Tskarostavi adını taşıyan yerleşmeler vardır.

Tskarostavi Piskoposluğu'nun kilisesi olan Tskarostavi Katedrali, 1900.

Tarihçe

Tskarostavi, tarihsel Cavaheti’nin Tao-Klarceti bölgesi içinde kalan kesiminde yer alır. Köyün kuruluş tarihine ilişkin kesin bilgi yoktur. Bununla birlikte Tskarostavi’deki bir kilisenin 6. yüzyılda inşa edilmiş olması, buranın en geç bu yüzyıldan itibaren bir yerleşme olduğunu göstermektedir.[5] Tskarostavi’deki bu kilise, buradaki piskoposluk merkezinin kilisesiydi. Tskarostavi Piskoposluğu, Gürcü Ortodoks Kilisesi’nin 13 piskoposluğu arasında yedinci sırada yer alıyordu. Bir derenin başında yer alan Tskarostavi, Kral Vahtang Gorgasali döneminden itibaren Gürcü Krallığı ve geç ortaçağda da Gürcü prensliği Samtshe-Saatabago sınırları içinde kaldı. 16. yüzyılın ikinci yarısında Osmanlıların eline geçti. 1595 Defter-i Mufassal Vilayet-i Gürcistan[6] ile Defter-i Caba-i Eyalet-i Çıldır 1694-1732[1] adlı Osmanlı tahririlerinde Tskarostavi, Çıldır livasında, Zğarostav adıyla Kenarbel nahiyesine bağlı bir köydü. Köyde iki adet keten tohumu yağı çıkaran bezirhane vardı.[7]

Uzun süre Osmanlı yönetiminde kalan Tskarostavi, 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı’nda Rusya İmparatorluğu’nun eline geçti. I. Dünya Savaşı sırasında Ardahan bölgesini gezen Gürcü araştırmacı Konstantine Martvileli’nin verdiği bilgiye göre Tskarostavi köyünde 57 hanede 437 Müslüman Gürcü yaşıyordu. Köyün ortasında, Gelati Kilisesi’nden biraz daha küçük, ama ona benzeyen bir kilise vardı ve kilisedeki duvar resimleri tamamen korunmuştu.[8] Tskarostavi, Rus ordusunun bölgeden çekilmesinden sonra, 1918-1921 arasında Gürcistan sınırları içinde kaldı. Kızıl Ordu'nun Gürcistan'ı işgali sırasında bu köyün de yer aldığı Ardahan ile Artvin bölgeleri Türk kuvvetleri tarafından fiilen ele geçirildi.[9] Ekim 1921’de imzalanan Kars Antlaşması’yla Tskarostavi köyü de Türkiye’ye bırakıldı.

Tskarostavi'deki köy kilisesinin kalıntıları.

Tarihsel yapılar

Eski piskoposluk merkezi olan Tskarostavi’de piskoposluk kilisesinin ilki 6. yüzyılda inşa edilmiştir. 10. yüzyılda yeniden inşa edilen Tskarostavi Kilisesi, kubbeli bir yapıydı. Bugün kilisenin olduğu yerde cami bulunmaktadır. Köydeki tarihsel yapılardan bir diğeri ise, tek nefli bir yapı olan köy kilisesidir. Piskoposluk kilisesinin kuzeyinde bulunan bu yapıdan geriye sadece yıkıntılar kalmıştır. Köyde ayrıca kare planlı bir kale (43 × 40 m) yer alır. Köyün merkezinin 1,7 km güneyinde, bir tepenin eteğinde bulunan kale, tamamen yıkılmıştır.[10]

Ardanuç’un Bağlıca (eski adı Çedila) köyündeki Gürcü manastırının adı da Tskarostavi’dir.

Coğrafya

Köy, Ardahan il merkezine 64 km, Çıldır ilçe merkezine 22 km uzaklıktadır.[11]

Nüfus
Yıllara göre köy nüfus verileri
2019 309[12]
2018 315[12]
2017 284[12]
2016 284[12]
2015 244[12]
2014 240[12]
2013 235[12]
2012 257[12]
2011 264[12]
2010 276[12]
2009 280[12]
2008 292[12]
2007 304[12]
2000 302[11]
1990 525[13]
1985 675[14]

Kaynakça
  1. Defter-i Caba-i Eyalet-i Çıldır 1694-1732 (Gürcüce ve Osmanlıca), (Yayıma hazırlayan) Tsisana Abuladze, Tiflis, 1979, s. 363.
  2. Son Teşkilat-i Mülkiyede Köylerimizin Adları (Osmanlıca), İstanbul, 1928, s. 765.
  3. Köylerimiz, İçişleri Bakanlığı yayını, Ankara, 1968, s. 437.
  4. Köylerimiz, İçişleri Bakanlığı yayını, Ankara, 1968, s. 788.
  5. Tao-Klarceti - Tarihsel ve Kültürel Anıtlar Kataloğu (Gürcüce), (Editör) Buba Kudava, (Yazarlar) Nestan Bagauri, Zurab Batiaşvili, İrma Beridze, Buba Kudava, Nikoloz Jğenti, Goça Saitidze, Natia Hizanişvili, 2018, Tiflis, s. 224, ISBN 9789941478178.
  6. Defter-i Mufassal Vilayeti Gürcistan (Osmanlıca ve Gürcüce), yayıma hazırlayan Sergi Cikia, Tiflis, 1941-1958, 3 cilt, 2. cilt, s. 281.
  7. ""16. Yüzyılda Çıldır, Posof ve Büyük Ardahan Sancaklarında Zeyrek Tarımı", Doğukan Özcan". 16 Aralık 2019.
  8. Konstantine Martvileli, “Ardahan Bölgesinde”, Sakartvelo gazetesi, 3 Ekim 1917, sayı. 216.
  9. Mustafa Kemal Atatürk, Nutuk, İstanbul, 1934, 2. cilt, s. 41.
  10. Tao-Klarceti - Tarihsel ve Kültürel Anıtlar Kataloğu (Gürcüce), (Editör) Buba Kudava, (Yazarlar) Nestan Bagauri, Zurab Batiaşvili, İrma Beridze, Buba Kudava, Nikoloz Jğenti, Goça Saitidze, Natia Hizanişvili, 2018, Tiflis, s. 224, 401, ISBN 9789941478178.
  11. "Öncül Köyü". YerelNet.org.tr. 4 Haziran 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Nisan 2020.
  13. Başbakanlık Devlet İstatistik Enstitüsü (1991). "1990 Genel Nüfus Sayımı İdari Bölünüş" (PDF). sehirhafizasi.sakarya.edu.tr. 19 Şubat 2020 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Şubat 2020.
  14. Başbakanlık Devlet İstatistik Enstitüsü (1986). "1985 Genel Nüfus Sayımı İdari Bölünüş" (PDF). sehirhafizasi.sakarya.edu.tr. 19 Şubat 2020 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Şubat 2020.

Dış bağlantılar
This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.