Ahılkelek

Ahılkelek (Gürcüce: ახალქალაქი; translit.: "ah'alkalaki", Osmanlıca: آخلكلك / آخالقلاك; "ahalkalak" ya da آخالقلاكي; "ahalkalaki"; Ermenice: Ախալքալաք "ahalgalag"), Gürcistan'ın güneybatı kesiminde, Samtshe-Cavaheti bölgesinde bulunan küçük bir kenttir. Osmanlı yönetimi altındayken Ahalkalaki'nin adı "Ahalkalak" biçiminde kaydedilmiştir.

Ahılkelek ახალქალაქი
Ahalkalaki
Ülke	Gürcistan
Bölge	Samtshe-Cavaheti
Nüfus  (2014)
• Toplam	8.295[1]

Etimoloji

Gürcüce Ahalkalaki iki kelimeden (ახალი: yeni ve ქალაქი: şehir) oluşan bir tamlamadır ve "yeni şehir" anlamına gelir. Osmanlılar, 16. yüzyılın ikinci yarısında kenti ve çevresini ele geçirdikten sonra, Ahalkalaki'nin adını tahrir defterlerine Ahalkalak (آخلكلك) biçiminde kayda geçirmişlerdir.[2][3][4] Ancak bu ad Latin harfli Türkçeye Ahılkelek olarak aktarılmıştır. Bununla birlikte, Osmanlıca "آخالقلاك" biçimindeki yazılışı doğru okumayla Latin harfli Türkçeye Ahalkalak olarak aktaran kaynaklar da vardır.[5] Tahrir defterlerinde kentin adında, ham kavun anlamına gelen "kelek" kelimesinin kullanılmış olması olasılığı zayıf görünmektedir. Öte yandan kentin adındaki “ahıl” kelimesinin bir anlam taşımaması dışında, “kelek” kelimesini tanımlayan bir özelliği de yoktur. Şemseddin Sami'nin kapsamlı bir ansiklopedik çalışması Kamusü’l-Âlâm’da ise, Ahalkalaki adı Latin harflerle yazımı da eklenerek Osmanlıca Ahalkalaki (آخالقلاكي / Akhalkalaki) olarak yazılmıştır.[6][7] Bu kayıtlar Ahalkalaki adının yakın zamanlarda Ahılkelek'e dönüştürüldüğünü göstermektedir.

Günümüzde Osmanlıca yazılışının da değiştirilmesiyle ortaya çıkan “Ahılkelek” adının kullanılması, tarihsel geçmişinden çok, kentin Gürcüce anlamından uzaklaştırılmasıyla ilişkilendirilebilir. Benzer bir durum, Gürcücede “yeni kale” anlamına gelen Ahaltsihe kenti için de söz konusudur.

Tarihçe

Ahalkalaki adı ilk kez, Gürcistan’ın 8-11. yüzyıl olaylarının anlatıldığı anonim bir tarih derlemesi olan Matiane Kartlisa’da (მატიანე ქართლისა; "Kartli Tarihi") geçer.[8] Gürcü tarihçi ve coğrafyacı Vahuşti, başka Gürcüce kaynaklarda da sözü edilen Ahalkalaki’nin Cavaheti’de Ahalkalaki Çayı’nın Kura Nehrine katıldığı yerde kurulu olduğunu yazar. Küçük bir yerleşim olan şehir, Gürcistan Krallığı sınırları içindeyken 1060'larda Alp Arslan’ın orduları tarafından yağmalandı. 13. yüzyılda Moğollar tarafından yakılan şehir, daha sonra Samtshe atabeylerinin yönetimine girdi. 1538’de İmereti kralı III. Bagrat ile Samtshe atabagi Kvarkvare arasındaki savaşa sahne olan şehir büyük yıkıma uğradı. 16. yüzyılın sonlarında Osmanlılar Ahalkalaki’yi ele geçirdi ve şehir Çıldır Eyaleti’nin bir parçası haline geldi. Osmanlı kayıtlarında Ahalkalak olarak geçen şehir, bu eyalete bağlı aynı adlı livanın merkeziydi.[9] 1770’lerde Gürcü kralı II. Erekle birkaç kez kenti almaya çalıştıysa da başarılı olamadı. Uzun süre Osmanlı yönetiminde kalan Ahalkalak, 1828-1829 Osmanlı-Rus Savaşı’nda Osmanlı Devleti'nin yenilmesi üzerine Rusya İmparatorluğu sınırları içinde kaldı. Ruslar Ahalkalaki ve çevresindeki Müslümanları göç ettirip yerlerine Erzurum vilayetinde meskun ve savaşta Rus ordusuna destek vermiş olan Ermenileri yerleştirdi.[10] I. Dünya Savaşı sonlarına doğru Rus ordularının bölgeden çekilmesi üzerine Ahalkalaki bağımsız Gürcistan sınırları içinde kaldı. 1921’de Kızıl Ordu bütün Gürcistan’ı işgal edip ülkeyi Sovyet cumhuriyeti haline getirdi. Günümüzde Ahalkalaki’nin nüfusunun çoğunluğunu Ermeniler oluşturmaktadır.

Türkiye'yi Gürcistan üzerinden Azerbaycan'a bağlayan Bakü-Tiflis-Kars demiryolu Ahalkalaki'den geçer.

Kaynakça

1. georgia-ethnic-2014
2. Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan (Gürcüce ve Osmanlıca), (Yayıma hazırlayan) Sergi Cikia, Tiflis, 1941-1958, 3 cilt, I. Cilt, s. 215.
3. Defter-i Caba-i Eyalet-i Çıldır 1694-1732 (Gürcüce ve Osmanlıca), (Yayıma hazırlayan) Tsisana Abuladze, Tiflis 1979, s. 323 ve diğer Osmanlıca sayfalar.
4. Nodar Şengelia, 16-18. Yüzyıl Osmanlı Belgeleri (Gürcüce ve Osmanlıca), 1987, 1. cilt, s. 706.
5. Tahir Sezen, Osmanlı Yer Adları, Ankara, 2017, s. 13, ISBN 9789751966827.
6. Şemseddin Sami, Kamusü'l-Âlâm, 1889-1898, 1. cilt, s. 45.
7. "Şemseddin Sami, Kamusü'l-Âlâm, 1889-1898, 1. cilt, s. 45". 1 Ekim 2019.
8. Kartlis Tshovreba Yer Adları ve Arkeoloji Sözlüğü (Gürcüce), Tiflis, 2013, s. 532, ISBN 9789941158964.
9. Defter-i Caba-i Eyalet-i Çıldır 1694-1732 (Gürcüce ve Osmanlıca), (Yayıma hazırlayan) Tsisana Abuladze, Tiflis 1979, s. 105 ve diğer sayfalar.
10. "Ahalkalaki Mezrasından Haberler; İveria gazetesi, 1 Ocak 1900" (PDF). 1 Ekim 2019.

Galeri

• 
  Ahalkalaki Kalesi. Genel görünüm
• 
  Hisar
• 
  Hisar, kervansaray ve cami kalıntıları
• 
  Hisarın içi
• 
  Kervansaray kalıntısı