Kazak alfabesi
Kazak alfabesi, Kazak dilinin harflerinin yazmak için kullanılan Latin kökenli alfabe.Kazak halkının başka Türk halklarıyla birlikte kültürel yaşamında kullanılan çeşitli alfabetik sembollerden oluşan bir ses kayıt sistemi olan Kazak dilinin sistematik bir harf dizisidir.
Kazak alfabesinin sistemleri
Kazak dili için farklı aşamalarda ve farklı bölgelerde aşağıdaki sistemler kullanılmıştır::
- Kazakistan Cumhuriyetinde — Kiril yazısı temelinde, resmi olarak Kazakistan genelinde ve Moğolistanın Bayan-Ölgey aymağında. Ayrıca Kırgızistan, Rusya, Türkmenistan ve Özbekistan gibi Eski Sovyet Cumhuriyetleri'nde yaşayan Kazaklar tarafından kullanılmaktadır.
- Çinde — Arap yazısı esasında, resmi olarak Sincan Uygur Özerk Bölgesi'ndeki İle Kazak Otonomluk Bölgesi'nde . Ayrıca Afganistan , İran ve Pakistan'daki Kazak diasporası tarafından da kullanılmaktadır.
- Türkiye Cumhuriyetinde — Kazak diasporası resmi olmayan türde Latin harflerine dayalı Türk alfabesini kullanmaktadır. Ayrıca Türkiye , Almanya , Amerika Birleşik Devletleri ve diğerleri. Batı ülkelerindeki Kazak diasporası çok çeşitli kalıptaki Latin alfabeler kullanmaktadır.
Modern Latin Alfabesi
Şimdiki Latin alfabesi — 9 Ekim 2017'de Kazak alfabesinin Latin alfabesine aktarılması projesi sunuldu. [1] 2017 yılında Kazakçanın yeni Latin alfabesi 26 Ekim'de Kazakistan Cumhurbaşkanı Kararı ile onaylandı[2][3]. 26 Ekim 2017'de bu alfabe resmi olarak onaylandı. 19 Şubat 2018'de bu karar değiştirildi.[4] 2023-2031'de yeni bir alfabeye geçilmesi planlanmakta olup alfabe 31 harften oluşmaktadır.[5]
Resmi Latin Alfabesi: Latin şekilli Yeni Kazak alfabesi 28.01.2021 tarihinde duyuruldu[6][7].
| A a | Ä ä | B b | D d | E e | F f | G g | Ğ ğ | H h |
| İ i | I ı | J j | K k | L l | M m | N n | ᶇ ᶇ | O o |
| Ö ö | P p | Q q | R r | S s | Ş ş | T t | U u | Ū ū |
| Ü ü | V v | Y y | Z z |
▶ C , X , W harfleri ise yabancı kökenli sözcüklerde kullanılacaktır[8].
Alfabede Türkçeden farklı olarak ı harfi /i/ sesini, i harfi /ıy/, /iy/ ve /y/ seslerini, y harfi /ı/ sesini, u harfi /uv/ ve /üv/ seslerini, ū harfi /u/ sesini temsil etmektedir. Türk alfabesinde bulunmayan q harfi kalın k, ᶇ harfi ise velar nazal n olarak telaffuz edilir.
Ötekiler
Rus alfabesine ilaveten şu harfler bulunur: Ә, Ғ, Қ, Ң, Ө, Ұ, Ү, Һ, І. Rus alfabesinden alınan В, Ф, Х, Ц, Ч, Щ, Ъ, Ь ve Ё harfleri sadece çoğunluğu Rusçadan alınan ödünç kelimelerde bulunur. En fazla Çin, İran ve Afganistan'da kullanılan Kazak Arap alfabesinde 29 harfin yanı sıra yüksek hemze ٴ, ve la لا bağlama harfi bulunur. ۆ, گ, ڭ, پ, چ harfleri Arapçada bulunmayan sesleri gösterir.
Kazak Kiril yazısı Kazakistan ve Moğolistan'da kullanılır. Bu alfabe Kazak Türkçesindeki sesleri göstermek üzere Rus alfabesindeki 33 harfe 9 harf daha ilave edilip 42 harfli olarak 1940 yılında S. A. Amanjolov tarafından sunulmuştur. İlave edilen harflerden Ұ, 1950'ye kadar Ӯӯ şeklindeydi.
Yazışma çizelgesi
Ë ё || - || يو || Yo || /jo/
| Kiril | Latin (2018) | Arap | Arap harflerin adı | IPA uyarlama |
|---|---|---|---|---|
| А а | A a | ا | Elif | /ɑ/ |
| Ә ә | Á á | ٴا | Hamza + Elif | /æ/ |
| Б б | B b | ب | Be | /b/ |
| Ц ц | - | تس | T + S | /ʦ/ |
| Ч ч | Ch ch | چ | Çim | /tʃ/ |
| Д д | D d | د | Dal | /d/ |
| Е е | E e | ه | He | /e/ |
| Ф ф | F f | ف | Fe | /f/ |
| Г г | G g | گ | Gef | /ɡ/ |
| Ғ ғ | Ǵ ǵ | ع | Gayın | /ɣ, ʁ/ |
| Һ һ | H h | ھ | İlk He | /h/ |
| Х х | H h | ح | Ha noktasız | /x, χ/ |
| Ы ы | Y y | ى | Ye noktasız | /ɯ/, /ɤ/ |
| Іі | I i | ٴى | Hamza + Ye noktasız | /i/, /ɪ/ |
| Ж ж | J j | ج | Cim | /ʒ/ |
| Ь ь | (ʹ) | -- | -- | -- |
| К к | K k | ك | Kef | /k/ |
| Қ қ | Q q | ق | Kaf | /q/ |
| Л л | L l | ل | Lam | /l/ |
| З з | Z z | ز | Zel | /z/ |
| И и | I ı | ي | Ye | /ɯj/, /ij/, /i/ |
| Й й | I ı | ي | Ye | /j/ |
| М м | M m | م | Mim | /m/ |
| Н н | N n | ن | Nun | /n/ |
| Ң ң | Ń ń | ڭ | Kef 3 noktalı | /ŋ/ |
| О о | O o | و | Vav | /o/ |
| Ө ө | Ó ó | وٴ | Hamza + Vav | /ø/ |
| П п | P p | پ | Pe | /p/ |
| Р р | R r | ر | Ra | /r/ |
| С с | S s | س | Sin | /s/ |
| Т т | T t | ت | Te | /t/ |
| В в | V v | ۆ | Vav | /v/ |
| У у | Ý ý | ۋ | Vav 3 noktalı | /w/, /uw, /yw/, /u/ |
| Ұ ұ | U u | وُ | Vav ötre ile | /ʊ/ |
| Ү ү | Ú ú | ٴوُ | Hamza + Vav ötre ile | /ʏ/ |
| Ш ш | Sh sh | ش | Şin | /ʃ/ |
| Щ щ | - | شش | Ş + Ş | /ʃtʃ/, /ʃː/ |
| Ъ ъ | (ʺ) | -- | -- | -- |
| Э э | - | ه | He | /e/ |
| Ю ю | - | يۋ | Y + U | /ju/, /jy/ |
| Я я | - | يا | Y + A | /ja/, /jɑ/ |
Klavye
Kazakistan'da Kazak Kiril yazısı için kullanılan standart windows klavyesinde Kazakçada bulunan fakat Rusçada bulunmayan karakterler standart Rusça klavyenin numara tuşlarına yerleştirilmiştir.
Farklı Alfabelerle Metin Örneği
| Kiril yazısıyla Kazakça | Arap yazısıyla Kazakça | Türkçe |
|---|---|---|
| Барлық адамдар тумысынан азат және қадір-қасиеті мен құқықтары тең болып дүниеге келеді. Адамдарға ақыл-парасат, ар-ождан берілген, сондықтан олар бір-бірімен туыстық, бауырмалдық қарым-қатынас жасаулары тиіс. | بارلىق ادامدار تۋمىسىنان ازات جانە قادىر-قاسيەتى مەن كۇقىقتارى تەڭ بولىپ دۇنيەگە كەلەدى. ادامدارعا اقىل-پاراسات، ار-وجدان بەرىلگەن، سوندىقتان ولار ٴبىر-بىرىمەن تۋىستىق، باۋىرمالدىق قارىم-قاتىناس جاساۋلارى ٴتيىس. | Bütün insanlar özgür, saygınlık ve haklar bakımından eşit doğarlar. Akıl ve vicdana sahiptirler ve birbirlerine karşı kardeşlik zihniyeti ile hareket etmelidirler. |
| Latin yazısıyla Kazakça (2017'de Nazarbayev tarafından onaylanan, 2018'de gözden geçirilen sürüm) |
Latin yazısıyla Kazakça (2004 yılında Kazinform'da kullanılmaya başlanan, Kazakça Vikipedi ve PAÜ Kazakça sözlükte kullanılan sürüm) |
Latin yazısıyla Kazakça (2021) |
| Barlyq adamdar týmysynan azat jáne qadir-qasıeti men quqyqtary teń bolyp dúnıege keledi. Adamdarǵa aqyl-parasat, ar-ojdan berilgen, sondyqtan olar bir-birimen týystyq, baýyrmaldyq qarym-qatynas jasaýlary tıis. | Barlıq adamdar twmısınan azat jäne qadir-qasïyeti men quqıqtarı teñ bolıp dünïyege keledi. Adamdarğa aqıl-parasat, ar-ojdan berilgen, sondıqtan olar bir-birimen twıstıq, bawırmaldıq qarım-qatınas jasawları tïis. | Barlyq adamdar tumysynan azat jäne qadır-qasieti men qūqyqtary teŋ bolyp düniege keledı. Adamdarğa aqyl-parasat, ar-ojdan berılgen, sondyqtan olar bır-bırımen tuystyq, bauyrmaldyq qarym-qatynas jasaulary tiıs. |
| Yañalif yazısıyla Kazakça (1929) |
Yañalif yazısıyla Kazakça (1938) |
Pinyin yazısıyla Kazakça (1964–1984) |
| Barlьq adamdar tьvmьsьnan azat çəne qadir-qasijeti men quqьqtarь teꞑ bolьp dynijege keledi. Adamdarƣa aqьl-parasat, ar-oçdan berilgen, sondьqtan olar bir-birimen tьvьstьq, bavьrmaldьq qarьm-qatьnas çasavlarь tijis. | Barlьq adamdar tumьsьnan azat çəne qadjr-qasietj men qūqьqtarь teꞑ bolьp dyniege keledj. Adamdarƣa aqьl-parasat, ar-oçdan berjlgen, sondьqtan olar bjr-bjrjmen tuьstьq, bauьrmaldьq qarьm-qatьnas çasaularь tijs. | Barleⱪ adamdar tewmesenan azat jənê ⱪadir-ⱪasiyêti mên ⱪuⱪeⱪtare têng bolep düniyêgê kêlêdi. Adamdarƣa aⱪel-parasat, ar-ojdan bêrilgên, sondeⱪtan olar bir-birimên tewesteⱪ, bawermaldeⱪ ⱪarem-ⱪatenas jasawlare tiyis. |
Ayrıca bakınız
Dipnotlar
- https://www.zakon.kz/4882340-kakoy-proekt-alfavita-kazahskogo-yazyka.html
- https://vlast.kz/obsshestvo/24755-glavnoe-ne-toropitsa-kazahskij-alfavit-na-latinice-prezentovan-v-parlamente.html
- http://www.zakon.kz/4877319-kakim-budet-novyy-kazahskiy-alfavit.html
- http://www.zakon.kz/4882340-kakoy-proekt-alfavita-kazahskogo-yazyka.html
- https://primeminister.kz/kz/news/a-mamin-kazak-tili-alipbiin-latyn-grafikasyna-koshiru-zhonindegi-ulttyk-komissiya-otyrysyn-otkizdi-280941
- https://qazaqstan.tv/news/136504/
- https://www.youtube.com/watch?v=N10TyMv-djk
- https://tilalemi.kz/article/2594.html
Dış bağlantılar
- Kazakh alphabet (Rusça)
- Kazakh language, alphabet and pronunciation12 Şubat 2006 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (İngilizce)
 Kazakistan konuları | ||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Tarih |
|  | ||||||||
| Semboller | ||||||||||
| Siyaset |
| |||||||||
| Ekonomi |
| |||||||||
| Coğrafya | ||||||||||
| Toplum |
| |||||||||
| ||||||||||