Nogay Ordası
Nogay Ordası[1] (Nogayca: Noğay ordası, Ногай ордасы, Tatarca: Nuğay urdası, Нугай урдасы), Altın Orda yıkıldıktan sonra 14. yüzyılın sonlarında Kafkasya ve Deşt-i Kıpçak bölgesinde Cengiz Han'ın sülalesinden olmayan Moğol Mangıt[2] boyunun önderi Edige tarafından kurulmuş bir Türk devleti.[1]
Noğay ordası / Ногай ордасы Nogay Ordası | |||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 1398-1642 | |||||||||
 Bayrak | |||||||||
 | |||||||||
| Başkent | Saray-Jük | ||||||||
| Yaygın diller | Nogayca | ||||||||
| Hükûmet | Monarşi | ||||||||
| Han | |||||||||
• 1398 | Timur Kutluk | ||||||||
| Emir | |||||||||
• 1398-1419 | Edige | ||||||||
| Tarihçe | |||||||||
• Kuruluşu | 1398 | ||||||||
• Dağılışı | 1642 | ||||||||
| |||||||||
| Türk tarihi |
İlk Çağ
Orta Çağ
Yeni Çağ
Yakın Çağ
|
Edige liderliğindeki boyların konfederasyonuna Mangıt dışında Kongirat başta olmak üzere çeşitli boylar katılmaktaydı.
Edige önce Timur'un desteğini alan Cuci ulusunun hanı Toktamış ile mücadele etmiş ancak Toktamış'ın Timur'a karşı meydan okumasından sonra Timur ile işbirliği yaparak Toktamış'ı yenmiştir.
Ancak Edige, Cengiz Han'ın soyundan gelmediği için dönemin töresine göre Han olamamıştır. 1398'de Cuci ulusunun Toka Temür sülalesinden Timur Kutluk'u han olarak seçmiş ve kendisi tarafından emirlerin başına tayin edilmiştir. Edige'nin torunları da "Biy" (Bey) ya da "Emir" unvanlarını kullanmıştır.
İdil ve Ural Nehirleri arasındaki bölgede hakimiyeti kuran Edige 1419'de öldürülmüş ve konfederasyon Nureddin önderliğinde devam etmiştir. Nureddin Azak Denizi'nden Aral Gölü'ne kadar toprağını genişletmiştir. Bu konfederasyonun desteğiyle Astrahan Hanlığı kurulmuştur.
15. yüzyılda bu konfederasyona Nogay olarak hitap edilmeye başlamıştır. Nogay adının Cengiz Han'ın oğullarından Boal'ın oğlu Nogay Han'dan geldiği düşünülmektedir.
Doğudan gelen Oyrat ve Turgut boylarının (günümüzdeki Kalmıklar) Nogay ovasına yerleşmesiyle ordan kovulmuş olan Nogaylar, 1642'de Rusya'ya itaat etmişler ve Nogay Orda ortadan kalkmıştır.
Yusuf'un sülalesi Yusupov (Юсупов), Urus'un sülalesi Urusov (Урусов) adlı Çarlık Rusyası'nın Dük aileleri olmuştur.
Nogay Orda yıkıldıktan sonra da Kuban Nogay, Cedisikul Nogay, Bucak Nogay, Canboyluk Nogay, Yedisan Nogay adıyla bilinen Nogaylar varlığını korumuştur. Bunlardan bir kısmı Kırım Hanlığı'nın askeri gücü olarak kullanılmışlardır. Geri kalanlar ise bir müddet aşağı İdil boyunda yaşamışlardır.
Günümüzde Nogay adını kullanan etnik grup sadece Dağıstan'daki sülaleden olanlardır ve Osmanlı ve Türkiye'de Çerkes olarak nitelendirilir. Sultan II. Abdülhamit döneminde 1882 yılında kaleme alınan Çerkesistan Tarih-i Umûmiyesinin Sûret-i Tanzîmine Dair Lâyihadır başlıklı kapsamlı bir Çerkes Tarihi tasarısında kıt’a-i mezkûrede sâkin olub lisân ve ahlâk ve ahvâl ve kavmiyetce biri birine mübâyin bulunan Abaza, Lezgi, Çeçan, Nogay, Dağıstan vesâire gibi akvâm ve kabâil-i müte’addide kisvelerinin müşâbeheti cihetiyle ecânib nazarında umûmen Çerkes zann olunmuşdur denmekte ve görüldüğü üzere bütün Kuzey Kafkasyalılar için Çerkes nitelemesi yapılmaktadır.[3]
Nogay Ordası hükümdarları
Nogay Ordası
- Edige Biy, Biy 1392-1412, ö. 1419
- Nureddin Batur Biy, Edige'nin oğlu, Biy 1412-1419
- Mansur Biy, Edige'nin oğlu, Biy 1419-1427
- Gazi Biy, Edige'nin oğlu, Biy 1427-1428
- Vakkas Biy, Nureddin'in oğlu, Biy 1428-1447
- Horazmi Biy, Vakkas'ın oğlu, Biy 1447-1473
- Abbas Biy, Nureddin'in oğlu, Biy 1473-1491
- Musa Biy, Vakkas'ın oğlu, Biy 1491-1502
- Yağmurçi Biy, Vakkas'ın oğlu, Biy 1502-1504
- Hasan Biy, Vakkas'ın oğlu, Biy 1504-1508
- Şeyh Muhammed Biy, Musa'nın oğlu, Biy 1508-1510, 1516-1519
- Alçagir Biy, Musa'nın oğlu, Biy 1508-1516
- Agiş Biy, Yağmurçi'nin oğlu, Biy 1521-1524
- Sayid Ahmed Biy, Musa'nın oğlu, Biy 1524-1541
- Hacı Muhammed Mirza, Musa'nın oğlu, Nuraddin 1537-1541
- Şeyh Mamai Biy, Musa'nın oğlu, Kekobat 1537-1541, Biy 1541-1549
- Yusuf Biy, Musa'nın oğlu, Biy 1549-1554, ö. 1556
- Uras Ali Mirza, Şeyh Muhammed'in oğlu, Kekobat 1549-1554
Mansur'un ordası
- Din Sufi Biy, Mansur'un oğlu, Biy
- Timur Biy, Mansur'un oğlu, Biy 1440-1486
- Can Kubad Biy, Din Sufi'nin oğlu, Biy 1486-1490
- Hacı Ahmed Biy, Din Sufi'nin oğlu, Biy 1490-
- Baki Biy, Hasan Mirza'nın oğlu, Biy 1532-1535, 1540-1542
- Hoca Ahmed Biy, Hasan Mirza'nın oğlu, Biy 1535-1540
- Divey Biy, Hasan Mirza'nın oğlu, Biy 1542-1573
- İsanay Biy, Divey'ın oğlu, Biy 1573-1588
- Arclanay Biy, Divey'in oğlu, Biy 1588-1595
- Muhammed Biy, Arslanay'ın oğlu, Biy 1595-
Altülis'in ordası
- Kasım Biy, Şeyh Mamai'nin oğlu, Kekobat 1541-1549, Biy 1549-1555
Büyük Nogay Ordası
- İsmail Biy, Musa'nın oğlu, Nuraddin 1541—1554, Biy 1554-1557, 1557-1563
- Yunus Biy,Yusuf'un oğlu, Nuraddin 1556-1557, Biy 1557, ö. 1561
- Ali Ekrem Mirza, Yusuf'un oğlu, Nuraddin 1557
- Muhammed Mirza, İsmail'in oğlu, Nuraddin 1557-1562
- Din Ahmed Biy, İsmail'in oğlu, Nuraddin 1562-1563, Biy 1563-1578
- Urus Biy, İsmail'in oğlu, Nuraddin 1563-1578, Biy 1578-1590
- Dinbay Mirza, İsmail'in oğlu, Nuraddin 1578-1584
- Said Ahmed Mirza, Muhammed Mirza'nın oğlu, Nuraddin 1584-1587
- Uraz Muhammed Biy, Din Ahmed'in oğlu, Taybuga 1584-1590, Biy 1590-1598
- Din Muhammed Biy, Din Ahmed'in oğlu, Nuraddin 1590-1598, Biy 1598-1600
- Yaş Tarak Biy, Din Ahmed'in oğlu, Biy 1600-1619
- Küçük Mirza, Din Ahmed'in oğlu, Buraddin 1600-1604
- Yaş Tarak Mirza, Küçük Mirza'nın oğlu, Kekobat 1600-1619
- Şay Tarak Mirza, Küçük Mirza'nın oğlu, Nuraddin 1604-1619
- Karakuli Muhammed Mirza, Uraz Muhammed'in oğlu, Taybuga 1604-1622, Nuraddin 1622-1631
- Kanay Biy, Dinbay Mirza'nın oğlu, Biy 1622-1634
Küçük Nogay Ordası (Azak Denizi tarafı)
- Gazi Biy, Urak Mirza'nın oğlu, Mirza 1554-1569, Biy 1569-1576
- Yahşisaad Biy, Mamai Mirza'nın oğlu, Biy 1576-1590
- Bapan Gazi Biy, Said Ahmed Mirza'nın oğlu, Biy 1600-1621
- Kasım Biy, İslam Mirza'nın oğlu, Biy 1621-1639
Ayrıca bakınız
Kaynakça
- Başer, Ahmet (2011). Evliya Çelebi Seyahatnamesi'nde Nogaylar. Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi / Journal of Turkish World Studies, XI/2 (Kış 2011), s.117-128.
- Hamad, Subani (2013). The Secret History of Iran. s. 90. ISBN 9781304082893.
- Oral, Mustafa (2008). Sultan II. Abdülhamit döneminde bir "Çerkes Tarihi" yazılması girişimi 30 Mart 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
