Süryani alfabesi

Süryani alfabesi, MÖ 2. yüzyıldan itibaren Mardin'de Süryanice için kullanılan bir alfabedir. Bu yazı sistemi, Arami alfabesinden türeyen Sami ebcedlerden biri olup Fenike, İbrani ve Arap alfabesi ile bağlantılıdır.

Bilgi

Süryani ebcedi, Arap alfabesi gibi sağdan sola yazılan bir yazı sistemidir. Yine Arap alfabesindeki gibi bazı harfler kelime içinde bir sonraki harfe bağlanır, bazıları bağlanmaz. Alfabe 22 harftan ibaret olup bunların tümü ünsüz harflerdir. Ünlü sesleri okuyan kişi tarafından okurken tamamlanır ya da doğru okunuşu gösteren harekelerle belirtilir.

Yine Arap alfabesine benzer şekilde, ünsüz harflerden üç tanesinin ünsüz özelliklerinin dışında ünlü özellikleri de vardır. Bu tür harflere dilbilimde Matres Lectionis denir. Bunlar: alfabenin ilk harfi olan Alef (ܐ), ünsüz olarak bir gırtlak sesi temsil ediyorken, kelimenin başında ya da sonunda yer aldığında aynı zamanda ünlü görevi görebilir. Vav harfi (ܘ), v ünsüzüyken, aynı zamanda o ve u seslerini temsil edebilir. Benzer şekilde, Yud harfi (ܝ) y ünsüzüyken, aynı zamanda i ve e seslerini temsil edebilir.

Süryani alfabesinin aynı zamanda ebced hesabı vardır.

Süryani alfabesinin çeşitleri
11. yy.'dan kalma Süryani dilinde kitap

Süryani alfabesinin üç temel çeşidi bulunur. En eski ve klasik çesidine Esṭrangelā (Süryanice: ܐܣܛܪܢܓܠܐ) denir. Bu ismin Yunanca Grekçe: στρογγύλη (strongylē, 'yuvarlatılmış'[1]) sözcüğü ya da Süryanice: ܣܪܛܐ ܐܘܢܓܠܝܐ (serṭā ’ewangēlāyā, 'İncil yazısı'[2]) ile ilgili olduğu varsayılıyor. Estrangelā yazı çeşidi artık Süryanice yazılar için kullanılan genel yazı çeşidi olmadığı halde, 10. yy.dan beri zaman zaman yeniden canlandırldığı dönemler oldu. Bu yazı örneğin bilimsel yayınlarda (örn. Leiden Üniversitesi'nin Peshitta versiyonunda[3]), unvan veya yazıtlarda sık sık kullanılır. Bazı eski metin ve yazıtlarda her harfin sola birleşik yazılması mümkünken, bazı harflerin (özellikle Ḥeth ve Mem harflerinin) farklı çeşitlerine rastlanmak mümkün.

Batı Süryani lehçesi genellikle Serṭā (Süryanice: ܣܪܛܐ, 'sıra') yazısıyla yazılır. Bu yazı çeşidine Pšīṭā (Süryanice: ܦܫܝܛܐ, 'basit'), 'Maruni' ya da 'Yakubi' yazısı da denir (ancak Yakubi denmesinde aşağılayıcı bir anlam vardır). Bu yazıdaki harflerin çoğu belirgin bir şekilde Estrangelā yazısından farklı olup daha sade ve yumuşatılmış bir görünüme sahiptir. En erken Süryani metinlerde italik bir yazı çeşidine rastlansa da, önemli metinler daima Estrangelā yazısıyla yazılırdı. Sekizinci yüzyıldan itibaren daha sade olan Sertā yazısı yaygınlaştı, muhtemelen parşömen kullanımında daha ekonomik olduğu için. (Arap alfabesinin öncüsü olan) Nebati alfabesi bu Süryani el yazısına dayanır. Batıda kullanılan yazı çeşidi genellikle hareke olarak üstte veya altta küçük Yunan harfleri ile işaretlenir. Bu harfler şunlardır:

  • Büyük alfa (Grekçe: Α), [a]sesini temsil eder, a ya da ă ile gösterilir (Süryanice: ܦܬܚܐ, Pṯāḥā),
  • Küçük alfa (Grekçe: α), [ɑ] sesini temsil eder, ā ya da â ile gösterilir (Süryanice: ܙܩܦܐ, Zqāp̄ā; [o] olarak telaffuz edilir ve Batı Süryani lehçesinde o ile gösterilir),
  • Küçük epsilon (Grekçe: ε), [ɛ] sesini temsil eder, e ya da ĕ ile gösterilir, ve [e], sesini temsil eder, ē ile gösterilir (Süryanice: ܪܒܨܐ , Rḇāṣā)
  • Büyük eta (Grekçe: H), [i] sesini temsil eder, ī ile gösterilir (Süryanice: ܚܒܨܐ, Ḥḇāṣā)
  • Büyük upsilon (Grekçe: Υ) ve küçük omikron (Grekçe: ο) harflerinden oluşan bir işaret, [u] sesini temsil eder, ū ya da u ile gösterilir (Süryanice: ܥܨܨܐ, ‘Ṣāṣā).
Yuhanna İncilinin Serṭā, Madnḥāyā ve Esṭrangelā yazılarıyla (yukarıdan aşağıya) yazılmış giriş sözleri, 'Başlangıçta Söz vardı'.

Doğu Süryani lehçesi genellikle Süryani alfabesinin Madnḥāyā (Süryanice: ܡܕܢܚܝܐ, 'Doğu') biçimiyle yazılır. Bu yazı biçimine Swādāyā (Süryanice: ܣܘܕܝܐ, 'konuşma diline ait', bazen de 'çağdaş' olarak çevrilir) ya da 'Asuri' (İbrani alfabesi ile karıştırılmamalı), 'Keldani' ve hatalı olarak 'Nesturi' de denir (son anılan terim aslında Pers İmparatorluğu'nda yaşayan doğu kilisesi mensupları için kullanılır). Doğu yazısı, Estrangelā ile batı yazısı arasında bir yazı biçimidir. Doğu yazı biçiminde, ünlüleri belirtmek için harflerin üzerinde veya altında daha eski bir yazı sisteminden alınan noktalama işaretleri kullanılır:

  • Bir harfin üzerinde ve altında birer nokta [a] sesini temsil eder, a ya da ă ile gösterilir (Süryanice: ܦܬܚܐ, Pṯāḥā),
  • Bir harfin üzerinde yan yana iki nokta [ɑ] sesini temsil eder, ā ya da â ile gösterilir (Süryanice: ܙܩܦܐ, Zqāp̄ā),
  • Bir harfin altında yan yana iki nokta [ɛ] sesini temsil eder, e ya da ĕ ile gösterilir (Süryanice: ܪܒܨܐ ܐܪܝܟܐ, Rḇāṣā arrīḵā ya da Süryanice: ܙܠܡܐ ܦܫܝܩܐ, Zlāmā pšīqā; Doğu Süryani Lehçesinde çoğunlukla [ɪ] sesi ile telaffuz edilir ve i ile gösterilir),
  • Bir harfin altında diyagonal iki nokta [e] sesini temsil eder, ē ile gösterilir (Süryanice: ܪܒܨܐ ܟܪܝܐ, Rḇāṣā karyā ya da Süryanice: ܙܠܡܐ ܩܫܝܐ, Zlāmā qašyā),
  • Yanına nokta konan bir Yōḏ harfi [i] sesini temsil eder, ī ya da i ile gösterilir (Süryanice: ܚܒܨܐ, Ḥḇāṣā),
  • Altına nokta konan bir Waw harfi [u] sesini temsil eder, ū ya da u ile gösterilir (Süryanice: ܥܨܨܐ ܐܠܝܨܐ, ‘Ṣāṣā allīṣā ya da Süryanice: ܪܒܨܐ, Rḇāṣā),
  • Üzerine nokta konan bir Waw harfi [o] sesini temsil eder, ō ya da o ile gösterilir (Süryanice: ܥܨܨܐ ܪܘܝܚܐ, ‘Ṣāṣā rwīḥā ya da Süryanice: ܪܘܚܐ, Rwāḥā).

Doğu lehçesinde ünlüleri belirtmek için kullanılan noktalama sisteminin İbrani yazı sisteminde kullanılan Nikkud işaretlerinin oluşumunda rol oynadığı sanılıyor.

Nil havzası, Doğu Akdeniz bölgesi ve Mezopotamya'dan oluşan Bereketli Hilal denen bölgede baskın dil olarak Arapça yaygınlaşınca, Arapça metinlerin Süryani yazısıyla yazılması yaygın olmuştu. Bu yazılara genellikle Karşuni ya da Garşuni (Süryanice: ܓܪܫܘܢܝ) denir. Garşuni bugün Çağdaş Aramice konuşanlar tarafından mektuplarda kullanılır.

Tablo Özeti

Süryani alfabesi bağsız (münferit) halleriyle gösterilen aşağıdaki harflerden oluşur. Kāp̄, Mīm ve Nūn harfleri tek başına genellikle başlangıç şekilleri ile sondaki şekillerin birleşimi halinde gösterilir (bkz. aşağı). ’Ālap̄, Dālaṯ, Hē, Waw, Zayn, Ṣāḏē, Rēš ve Taw (ve erken Estrangelā metinlerde Semkaṯ harfi[4]) kelimenin içinde müteakip harflere bağlanmaz. Bu harfler yıldız (*) işareti ile gösterilmiştir.

Harfin adı Harf (Unicode karakteri) Sesi Sayısal
değeri		 İbrani
karşılığı		 Arap
karşılığı
Esṭrangelā Madnḥāyā Serṭā Transliterasyon UFA
’Ālap̄* (Süryanice: ܐܠܦ) Süryanice: ܐ Süryanice: ܐ Süryanice: ܐ ʾ [ʔ]
veya sessiz		 1 İbranice: א Arapça: ا‎
Bēṯ (Süryanice: ܒܝܬ) Süryanice: ܒ Süryanice: ܒ Süryanice: ܒ sert: b
yumuşak: ḇ (veya bh, v)		 sert: [b]
yumuşak: [v] veya [w]		 2 İbranice: ב Arapça: ب‎
Gāmal (Süryanice: ܓܡܠ) Süryanice: ܓ Süryanice: ܓ Süryanice: ܓ sert: g
yumuşak: ḡ (veya gh, ġ)		 sert: [ɡ]
yumuşak: [ɣ]		 3 İbranice: ג Arapça: ج‎, Arapça: غ‎‎
Dālaṯ* (Süryanice: ܕܠܬ) Süryanice: ܕ Süryanice: ܕ Süryanice: ܕ sert: d
yumuşak: ḏ (veya dh, ð)		 sert: [d]
yumuşak: [ð]		 4 İbranice: ד Arapça: د‎‎
Hē* (Süryanice: ܗܐ) Süryanice: ܗ Süryanice: ܗ Süryanice: ܗ h [h] 5 İbranice: ה Arapça: ه‎‎
Waw* (Süryanice: ܘܘ) Süryanice: ܘ Süryanice: ܘ Süryanice: ܘ ünsüz: w
mater lectionis: ū veya ō
(veya u or o)		 ünsüz: [w]
mater lectionis: [u] veya [o]		 6 İbranice: ו Arapça: و
Zayn* (Süryanice: ܙܝܢ) Süryanice: ܙ Süryanice: ܙ Süryanice: ܙ z [z] 7 İbranice: ז Arapça: ز‎‎
Ḥēṯ (Süryanice: ܚܝܬ) Süryanice: ܚ Süryanice: ܚ Süryanice: ܚ ḥ [ħ], [x], or [χ] 8 İbranice: ח Arapça: ح‎, Arapça: خ‎‎
Ṭēṯ (Süryanice: ܛܝܬ) Süryanice: ܛ Süryanice: ܛ Süryanice: ܛ ṭ [tˤ] 9 İbranice: ט Arapça: ط
Yōḏ (Süryanice: ܝܘܕ) Süryanice: ܝ Süryanice: ܝ Süryanice: ܝ ünsüz: y
mater lectionis: ī (veya i)		 ünsüz: [j]
mater lectionis: [i] veya [e]		 10 İbranice: י Arapça: ي‎
Kāp̄ (Süryanice: ܟܦ) Süryanice: ܟܟ Süryanice: ܟܟ Süryanice: ܟܟ sert: k
yumuşak: ḵ (veya kh, x)		 sert: [k]
yumuşak: [x]		 20 İbranice: כ ך Arapça: ك
Lāmaḏ (Süryanice: ܠܡܕ) Süryanice: ܠ Süryanice: ܠ Süryanice: ܠ l [l] 30 İbranice: ל Arapça: ل‎
Mīm (Süryanice: ܡܝܡ) Süryanice: ܡܡ Süryanice: ܡܡ Süryanice: ܡܡ m [m] 40 İbranice: מ ם Arapça: م‎
Nūn (Süryanice: ܢܘܢ) Süryanice: ܢܢ Süryanice: ܢܢ Süryanice: ܢܢ n [n] 50 İbranice: נ ן Arapça: ن
Semkaṯ (Süryanice: ܣܡܟܬ) Süryanice: ܤ Süryanice: ܣ Süryanice: ܣ s [s] 60 İbranice: ס Arapça: س‎
‘Ē (Süryanice: ܥܐ) Süryanice: ܥ Süryanice: ܥ Süryanice: ܥ ʿ [ʕ] 70 İbranice: ע Arapça: ع
Pē (Süryanice: ܦܐ) Süryanice: ܦ Süryanice: ܦ Süryanice: ܦ sert: p
yumuşak: ᵽ (veya ph, f)		 sert: [p]
yumuşak: [f]		 80 İbranice: פ ף Arapça: ف‎‎
Ṣāḏē* (Süryanice: ܨܕܐ) Süryanice: ܨ Süryanice: ܨ Süryanice: ܨ ṣ [sˤ] 90 İbranice: צ ץ Arapça: ص‎
Qōp̄ (Süryanice: ܩܘܦ) Süryanice: ܩ Süryanice: ܩ Süryanice: ܩ q [q] 100 İbranice: ק Arapça: ق‎‎
Rēš* (Süryanice: ܪܝܫ) Süryanice: ܪ Süryanice: ܪ Süryanice: ܪ r [r] 200 İbranice: ר Arapça: ر‎
Šīn (Süryanice: ܫܝܢ) Süryanice: ܫ Süryanice: ܫ Süryanice: ܫ š (veya sh) [ʃ] 300 İbranice: ש Arapça: ش‎
Taw* (Süryanice: ܬܘ) Süryanice: ܬ Süryanice: ܬ Süryanice: ܬ sert: t
yumuşak: ṯ (veya th, θ)		 sert: [t]
yumuşak: [θ]		 400 İbranice: ת Arapça: ت‎, Arapça: ث‎

Harfler
Harf Esṭrangelā (klasik) Madnḥāyā (doğu)
Normal
form		Final
connected		Final
unconnected		Normal
form		Final
connected		Final
unconnected
’Ālap̄   1 
Bēṯ  
Gāmal  
Dālaṯ    
Hē    
Waw    
Zayn    
Ḥēṯ  
Ṭēṯ  
Yōḏ  
Kāp̄
Lāmaḏ  
Mīm  
Nūn
Semkaṯ  /  
‘Ē  
Pē  
Ṣāḏē    
Qōp̄  
Rēš    
Šīn  
Taw    

1 In the final position following Dālaṯ or Rēš, ’Ālap̄ takes the normal form rather than the final form.

Birleşimler
NameEsṭrangelā (klasik)Madnḥāyā (doğu)Unicode
character(s)		Açıklama
Normal
form		Final
connected		Final
unconnected		Normal
form		Final
connected		Final
unconnected
Lāmaḏ-’Ālap̄    ܠܐLāmaḏ ve ’Ālap̄ birleşik
metnin sonunda
Taw-’Ālap̄   / ܬܐTaw and ’Ālap̄ combined
metnin sonunda
Hē-Yōḏ     ܗܝHē and Yōḏ combined
metnin sonunda
Taw-Yōḏ     ܬܝTaw and Yōḏ combined
metnin sonunda

Fonemler

In modern usage, some alterations can be made to represent phonemes not represented in classical orthography. A mark similar in appearance to a tilde, called Majlīyānā (Süryanice: ܡܓ̰ܠܝܢܐ), is placed either above or below a letter in the Madnḥāyā variant of the alphabet to change its phonetic value (see also: Geresh):

  • Added to Gāmal: [ɡ] to [d͡ʒ] (voiced postalveolar affricate)
  • Added to Kāp̄: [k] to [t͡ʃ] (voiceless postalveolar affricate)
  • Added to Zayn: [z] to [ʒ] (voiced postalveolar fricative)
  • Added to Šīn: [ʃ] to [ʒ]

In addition to foreign sounds, a marking system is used to distinguish qūššāyā (Süryanice: ܩܘܫܝܐ, 'hard' letters) from rūkkāḵā (Süryanice: ܪܘܟܟܐ, 'soft' letters). The letters Bēṯ, Gāmal, Dālaṯ, Kāp̄, Pē, and Taw, all plosives ('hard'), are able to be spirantized into fricatives ('soft'). The system involves placing a single dot underneath the letter to give its 'soft' variant and, in some usages, a dot above the letter to give its 'hard' variant (though no mark at all may be used to indicate the 'hard' value):

Name Plosive Translit. IPA Name Spirant Translit. IPA Notes
Bēṯ ܒ‎ b [b] Bēṯ rakkīḵtā ܒ̣‎ ḇ [v] or [w] [v] çoğu modern lehçelerde [w] şeklini almıştır.
Gāmal ܓ‎ g [ɡ] Gāmal rakkīḵtā ܓ̣‎ ḡ [ɣ]
Dālaṯ ܕ‎ d [d] Dālaṯ rakkīḵtā ܕ݂‎ ḏ [ð]
Kāp̄ ܟܟ‎ k [k] Kāp̄ rakkīḵtā ܟ݂ܟ‎ ḵ [x]
Pē ܦ‎ p [p] Pē rakkīḵtā ܦ݂‎ ya da ܦ̮‎ ᵽ [f] or [w] [f] is not found in most modern Eastern dialects. Instead, it either is left unspirantized or sometimes appears as [w]. Pē is the only letter in the Eastern variant of the alphabet that is spirantized by the addition of a semicircle instead of a single dot.
Taw ܬ‎ t [t] Taw rakkīḵtā ܬ̣‎ ṯ [θ]

The mnemonic bḡaḏkᵽāṯ (Süryanice: ܒܓܕܟܦܬ) is often used to remember the six letters that are able to be spirantized.

The degree to which letters can be spirantized varies from dialect to dialect as some dialects have lost the ability for certain letters to be spirantized. For native words, spirantization depends on the letter's position within a word or syllable, location relative to other letters and vowels, and other factors. Foreign words do not follow the rules for spirantization.

Unicode halinde Süryani alfabesi
Alfabenin tarihi

Orta Bronz Çağ M.Ö. 19–15. yy.

  • Kenani-Fenike M.Ö. 14. yy.
    • Aramice M.Ö. 9. yy.
    • Yunan M.Ö. 9. yy.
      • Etrüsk M.Ö. 8. yy.
      • Gotik 4. yy.
      • Ermeni 405
      • Glagolitik 862
      • Kiril 10. yy.
    • Samiri M.Ö. 6. yy.
    • İberya M.Ö. 6. yy.
  • Güney Arapça M.Ö. 9. yy.
Meroitik M.Ö. 3rd c. BC

Süryani karakterlerinin Unicode aralığı U+0700 ... U+074F arasındadır.

  0123456789ABCDEF
700 ܀܁܂܃܄܅܆܇܈܉܊܋܌܍܎܏
710 ܐܑܒܓܔܕܖܗܘܙܚܛܜܝܞܟ
720 ܠܡܢܣܤܥܦܧܨܩܪܫܬܭܮܯ
730 ܱܴܷܸܹܻܼܾܰܲܳܵܶܺܽܿ
740 ݂݄݆݈݀݁݃݅݇݉݊݋݌ݍݎݏ

Süryani yazılarında kullanılan kısaltmalar özel bir kontrol karakteri olan Syriac Abbreviation Mark (Süryani Kısaltım İşareti) (U+070F) ile gösterilebilir.

HTML kod tablosu

’Ālap̄ Bēṯ
ܕܓܒܐ
ܕܓܒܐ
ܚܙܘܗ
ܚܙܘܗ
ܠܟܟܝܛ
ܠܟܝܛ
ܥܣܢܢܡܡ
ܥܤܢܡ
ܪܩܨܦ
ܪܩܨܦ
ܬܫ
ܬܫ

Ünlü ve değişmeyen karakterler
ܲܵ
ܲܵ
ܸܹ
ܸܹ
ܼܿ
ܼܿ
̰̈
̰̈
݂݁
݂݁
܀܂
܀܂
܄݇
܄݇

Ayrıca bakınız

Kaynakça
  • Coakley, J. F. (2002). Robinson's paradigms and exercises in Syriac grammar (5th ed.). Oxford University Press. ISBN 978-0-19-926129-1.
  • Hatch, William (1946). An album of dated Syriac manuscripts. Boston: The American Academy of Arts and Sciences, reprinted in 2002 by Gorgias Press. ISBN 1-931956-53-7.
  • Michaelis, Ioannis Davidis (1784). Grammatica Syriaca.
  • Nestle, Eberhard (1888). Syrische Grammatik mit Litteratur, Chrestomathie und Glossar. Berlin: H. Reuther's Verlagsbuchhandlung. [translated to English as Syriac grammar with bibliography, chrestomathy and glossary, by R. S. Kennedy. London: Williams & Norgate 1889].
  • Nöldeke, Theodor and Julius Euting (1880). Kurzgefasste syrische Grammatik. Leipzig: T.O. Weigel. [translated to English as Compendious Syriac Grammar, by James A. Crichton. London: Williams & Norgate 1904. 2003 edition: ISBN 1-57506-050-7].
  • Phillips, George (1866). A Syriac grammar. Cambridge: Deighton, Bell, & Co.; London: Bell & Daldy.
  • Robinson, Theodore Henry (1915). Paradigms and exercises in Syriac grammar. Oxford University Press. ISBN 0-19-926129-6.
  • Thackston, Wheeler M. (1999). Introduction to Syriac. Bethesda, MD: Ibex Publishers, Inc. ISBN 0-936347-98-8.

Dipnotlar
  1. Hatch, William (1946). An album of dated Syriac manuscripts. Boston: The American Academy of Arts and Sciences, Gorgias Press 2002 yeni baskı, s. 24. ISBN 1-931956-53-7.
  2. Nestle, Eberhard (1888). Syrische Grammatik mit Litteratur, Chrestomathie und Glossar. Berlin: H. Reuther's Verlagsbuchhandlung. [İngilizce çevirisi: Syriac grammar with bibliography, chrestomathy and glossary, çev. R. S. Kennedy. Londra: Williams & Norgate 1889. s. 5].
  3. http://books.google.de/books?id=7zbIDEDnKAMC Leiden Üniversitesi tarafından yayınlanan, Eski Ahit'in Süryanice metni, Google Books üzerinden genel erişime sunulmuştur.
  4. Coakley, J. F. (2002). Robinson's paradigms and exercises in Syriac grammar (5th ed.). Oxford University Press. S. 141. ISBN 978-0-19-926129-1.

Dış bağlantılar
This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.