Van İsyanı (1915)

1915 Van İsyanı ya da İkinci Van İsyanı (Ermenice: Վանի Հերոսամարտ), I. Dünya Savaşı sırasında Osmanlı İmparatorluğu'nun Van Vilayeti sınırları içindeki Ermenilerin çıkardıkları isyandır. Olayların süresi, Van Vilayeti'nin diğer bölgelerinde daha önce başlamış olmalarıyla birlikte, Van merkezine yayıldıkları süreyi esas alarak 19 Nisan-6 Mayıs 1915 arası olarak kabul edilmektedir.

Van İsyanı
I. Dünya Savaşı Kafkasya Cephesi

Van'ı işgal eden Ermenilerin kurduğu savunma hattı
Tarih19 Nisan-6 Mayıs 1915
Bölge
Van Vilayeti, Osmanlı İmparatorluğu
Sonuç Ermeni zaferi. Osmanlı Ordusu Van'dan çekilmek zorunda kaldı.
Taraflar
Osmanlı İmparatorluğu Ermeni milisleri
Komutanlar ve liderler
Cevdet Bey Armenak Yekaryan
Aram Manukyan
Güçler
5.000[1] 1.300[2]

Arka plan

İsyan öncesinde Van'daki durum
Ayrıca bakınız: Ermeni İsyanları (I. Dünya Savaşı)

1862 Osmanlı nüfus sayımına göre Van Vilayeti'ndeki toplam nüfus 418.700 iken; bu nüfusun 209.100'ü Müslüman, 209.600'ü Hristiyandı.[3] 1890 Osmanlı nüfus sayımı ise vilayetteki toplam nüfusu 430.000 olarak gösterirken, Ermenilerin nüfusunu 79.998 olarak vermektedir.[4] Bu sayıma göre Ermeniler; Van şehrinin %35'ini, Erciş'in %64'ünü, Çatak'ın %37'sini, Başkale'nin %18'ini, Bahçesaray'ın %48'ünü oluşturmaktaydı.[5] Diğer taraftan 1885 yılı sonlarında, Van'da yaşayan Ermeniler tarafından Armenakan partisi kuruldu. Bu parti, bölgedeki Ermenilerin Osmanlı İmparatorluğu'ndan bağımsızlığını kazanmasını amaçlamaktaydı.[6] 1887'de, Cenevre'deki Marksist Ermeniler tarafından kurulan Hınçak partisinin amacı, Anadolu'daki Ermenilerin siyasi ve millî bağımsızlığını sağlamaktı.[6] Bu parti adını, 1890 yılında İhtilâlci Hınçak Partisi olarak değiştirdi.[6] 1890 yazında, Tiflis'te kurulan Taşnaksutyun partisinin 1892'de açıklanan programına göre; isyan çıkararak, ihtilâlci çeteler kurarak, halkı silâhlandırarak, hükûmet yetkilileri ve kurumları ile muhbir ve hainlere karşı hareketler düzenleyerek bölgedeki Ermenilere bağımsızlığını kazandırma, partinin esas ilkeleriydi.[6]

1894-1895'te çıkan Sason İsyanı ile yaşanan olaylar, uluslararası platforma taşındı.[6] Kurulan milletlerarası Tahkikat Komisyonu, 20 Temmuz 1895'te yayınladığı raporunda Sason olaylarında Ermenilerin masum olmadığını açıkladı.[6] 1895 yılında, özellikle Hınçak komitesi üyelerinin kışkırtmaları sonucu İstanbul, Divriği, Trabzon, Eğin, Develi, Akhisar, Erzincan, Gümüşhane, Bitlis, Bayburt, Urfa, Erzurum, Diyarbekir, Siverek, Malatya, Harput, Arapkir, Sivas, Merzifon, Maraş, Muş, Kayseri, Yozgat ve Zeytun'da birtakım olaylar çıktı. Bu olaylarda Türklerin yanı sıra, ayaklanmalara katılmayan Ermenilere karşı da cinayetler işlendi ve kundaklama faaliyetlerinde bulunuldu.[6] Yaşananların sonrasında Trabzon, Van, İstanbul, Sason, Harput, Adana ve Zeytun'da art arda isyanlar çıktı.[6] Bu isyanlara karşı 1894-1896 yılları arasında yapılan müdahalelerde, isyancıların yanında sivil halk da katledildi.[6]

I. Dünya Savaşı öncesinde Van Vilayeti'ndeki etnik dağılım tartışmalı bir konudur ve değişik kaynaklara göre farklılık göstermektedir. Genel olarak 1914 yılında Ermeniler Van Gölü kıyılarında yoğunlaşmıştı. Ermenilerin yoğun olarak yaşadığı yerler Van (Havasor Gedikbulak ve Arçak olmak üzere üç alt birimde oluşuyordu), Artiş, Şatak, Başkale ve Bahçesaray idi. Ermeni Patrikliğinin 1912 sayılarına göre ise Van'da 110.897 Ermeni bulunurken, 1914 Osmanlı nüfus sayımı Ermeni nüfusunu 67.797 ve Müslümanların nüfusunu ise 179.422 olarak vermektedir.[7] 1914 Osmanlı sayımına göre vilayetteki en yüksek Ermeni nüfus oranı %42 ile Van'dayken; hiçbir Ermeni'nin olmadığı Şemdinan, bu alanda en düşük orana sahip yerleşim birimiydi.

  • Van Vilayeti'nin siyasî ve demografik haritaları
  • 1915 yılında Van Vilayeti'nin siyasi haritası
  • 1896 yılında Van Vilayeti'nde nüfus dağılımı
  • 1914 yılına ait Van Vilayeti nüfus bilgileri
  • 1915 yılında Van şehir merkezindeki nüfus dağılımı
Osmanlı Devleti Van Vilayeti'nde çeşitli kaynaklara göre nüfus verileri
Kaynak İdari birimler Toplam Cinsiyet Müslüman Toplam Rum Toplam Ermeni Toplam Yahudi Nasturi Yezidi Keldani Toplam
1914 Osmanlı nüfus sayımı (aslı)[8] Erkek Kadın Erkek Kadın   Erkek Kadın   Erkek Kadın   Erkek Kadın Erkek Kadın Erkek Kadın Erkek Kadın  
Van (merkez) 79.736 44.492 35.244 24.996 20.123         19.035 14.754 33.789                  
Erciş 35.406 19.451 15.955 14.627 12.696         4.824 3.259 8.083     461 367          
Çatak 23.717 6.939 5.778 4.588 3.544         2.193 2.099 4.292             158 135  
Adilcevaz 15.669 8.753 6.916 6.178 4.644         2.577 2.272 4.849                  
Gevaş 28.643 16.655 11.988 10.377 7.786         6.318 4.202 10.520                  
Alt toplam 172.171 96.290 75.881 60.724 48.793         34.947 26.586 61.533     461 367     158 135  
Hakkâri 27.680 15.057 12.623 11.953 9.895   1     1.829 1.632 3.461 424 412 850 684          
Çölemerik 9.004 4.888 4.116 4.009 3.441         160 136 296     716 539          
Mahmudiye 12.959 7.673 5.286 6.239 3.991         276 257 533         736 630 422 413  
Şemdinan 11.740 5.857 5.883 4.919 4.954             127 147 811 782          
Gevar 16.881 9.852 7.029 7.413 5.358         609 350 959 147 126 1.683 1.185          
Hoşap 8.706 4.837 3.869 4.201 3.490         636 379 1.015                  
Alt toplam 86.970 48.164 38.806 38.734 31.129   1     3.510 2.749 6.259 698 685 4.063 3.200 736 630 422 413  
270.141 144.454 114.687 99.500 79.922 179.422 1 0 1 38.457 29.340 67.797 698 685 4.521 3.557 736 630 580 548 11.955
1914 Osmanlı Nüfusu (düzeltilmiş)[9] 509.000 313.322 131.000 62.400
Ermeni Patrikliği (1913-14)[10] 110.897
1890 Osmanlı nüfus sayımı[4] 430.000 Kürt: 210.000
Türk: 30.500
Toplam Müslüman: 240.500		 Apostolik: 79.000
Katolik: 708
Protestan: 290
Toplam Ermeni:79.998		 5.000 40.000
(Ortodoks: 52.000)
Toplam Süryani: 92.000		 5.400 6.000 109.502
1862 Osmanlı nüfus sayım[3] 418.700 Van Sancağı: 90.100
Hakkâri Sancağı: 119.000
Toplam Müslüman: 209.100		 Van Sancağı: 95.100
Hakkâri Sancağı: 114.500
Toplam Hristiyan: 209.600

İsyan öncesinde Kafkasya Cephesi
Ayrıca bakınız: Köprüköy muharebeleri, Ardahan Muharebesi ve Sarıkamış Harekâtı

1 Kasım 1914 günü Ruslar, düzenledikleri taarruzla Osmanlı topraklarına girdiler. Erzurum-Sarıkamış ekseninde Osmanlı İmparatorluğu'nun 25 kilometre içlerine ilerleyen Ruslar, kasım ayının sonunda durakladılar. Osmanlı kuvvetlerinde 9.000 ölü, 3.000 tutsak ve 2.800 asker kaçağı olmak üzere yaklaşık 14.800 kayıp vardı. Osmanlı 3. ordusunun yükünü azaltmak için Rusların kuvvetlerini ana saldırı yönünden uzaklaştırmak üzere 3. Piyade Alayı bulunduğu Trakya mevkinden Çoruh'a taşınmış ve başına Alman komutan Strange getirilmişti. Ardahan Harekâtı'nın ilk amacı Rusları Batum kıyıları üzerinde tutmaktı. Bu birim Acaralılardan da yardım aldı. Daha sonra Enver Paşa Sarıkamış Savaşı'nı desteklemek için bu gücün planını değiştirecekti. 22 Aralık tarihinde 3. Ordu Rusların elindeki Kars'a yönelme emrini aldı. Bu emir Sarıkamış Harekâtı'nın başlangıcı oldu. 3. Ordunun ilerlemesi karşısında Rusya'nın Kafkasya Valisi İllarion İvanoviç Vorontsov Daşkov, Rusların Kafkasya Ordusunu geri çekmeyi planladı. Ancak General Nikolay Yudeniç, Vali Vorontsov'un çekilme emrini dinlemedi ve Sarıkamış'ı savunmak için kaldı. Enver Paşa 3. Orduyu kendi komutası altına aldı ve Rus birliklerine karşı saldırıya geçti. 6 Ocak'ta 3. Ordu karargahı ateş altında kaldı. Hafız Hakkı Paşa geri çekilme emri verdi. 7 Ocak'ta 3. Ordunun ayakta kalan güçleri Erzurum yolunda geriye dönmeye başladılar. Enver Paşa yenilgiden sonra komutanlığı bırakarak İstanbul'a döndü.

Olaylar

Olayların başlangıcı
Aram Manukyan Van İsyanının lideri idi ve General Yudeniç şehre girdiğinde Batı Ermeni Yönetimi valisi ilan edildi[11]

Savaşın başlamasıyla Van valisi Hasan Tahsin Bey Erzuruma atandı ve onun yerine yardımcısı Cevdet Bey getirildi.[12] Cevdet Bey Enver Paşa'nın kızkardeşinin eşiydi. Rafael de Nogales Méndez 3. Ordudaki Alman subayların tavsiyesine uyarak Cevdet Bey'in altındaki Osmanlı Jandarma birimlerinin komutanlığına atandı. Bu bölgede Ermeni liderleri arasında Aram Manukyan Ermeni Devrimci Federasyonu (EDF) nin bölgesel parti lideri, Armenakis Yekaryan Armenakan partisinden, Nikoğayos Poğos Mikaelyan (İşkan) ile EDF üst üyesi ve onun yardımcısı olarak Arşak Vramyan vardı. Arşak Vramyan ayrıca Van'dan Osmanlı Meclisi üyesiydi ve ayrıca Cevdet Bey'in sınıf arkadaşı idi.[12] Van'da Müslüman, Ermeni, Nasturi ve Keldani Cemaati temsilcileri ve ayrıca İttihat ve Terakki Partisi, Taşnaksütyun, Ramgavar, Hınçak, Parti Serakan, Parti Karsakan da örgütlenmişti.

1914'in Temmuz ayında Arşak Vramyan ve yardımcıları Van ilini temsilen Erzurum'da toplanan bir Ermeni Kongresine katıldılar. İttihat ve Terakki Partisi de bu müzakerelere iki temsilci ile katıldı. Ermeni kaynaklarına göre Van Ermeni liderleri Aram Manukyan, Arşak Vramyan, Nikoğayos Poğos Mikaelyan (İşkhan) ve Armenak Yekaryan Ermenilere Osmanlı hükûmetine karşı çıkmak değil sadık kalmalarını söylüyorlardı[13] 1914'ün Eylül ayında 3. Ordu yaptığı arama operasyonları sonucu silah, mühimmat ve operasyonel belgeleri ele geçirdi. 20 Ekim'de 4. Rezerv Süvari Alayı devriye sırasında Hasankale'deki Ermeni evlerinde bir zula (silah deposu, tüfek) keşfetti.[14] Bu dönemde çok sayıda Ermeni Muş, Bitlis, ve Van'da silahlanmaktaydı. Tarihçi Erikson Osmanlı yetkililerinin bu gizlenmiş bomba ve silahların bulunmasıyla şiddet olaylarına hazırlık yapıldığı sonucuna vardı.[14]

2 Kasım 1914 tarihinde Osmanlı Devleti Rusya'ya savaş açtı. 5 Kasım'da Ruslar Van'daki 3. Ordunun savunma hattına saldırıya geçtiler.[15] 19 Kasım'da Ruslar Saray ve Van'a doğru büyük bir operasyon başlattı.[15] Kasım ayında Osmanlı Jandarma birimlerinin (yerel güvenlik aygıtı) komutası el değiştirdi. Yerel güvenlik birimlerinin yönetim ve kontrolü daha önce Valilerin altında iken askeri yönetime geçti. Bu değişiklikle Van Valisi tarafından komuta edilen Van Jandarma bölüğü ve yedek süvari tümeni Üçüncü Orduya bağlandı.[16] Van Jandarma bölüğüne Binbaşı Ferit atandı.[17] Ancak, Vali Cevdet küçük bir grup askeri elinde tuttu.

1 Aralık 1914'te Cevdet Bey Ermeni ileri gelenleriyle bir toplantı yaptı.

Ermenilerin el yapımı kartuşları (Ussher)[18]

15 Mart'ta Van Mahmudiye kaymakamı Ermenilerin Mahmudiye'de Müslümanları toplu halde katlederek camileri kendi atları için ahıra çevirdiklerini İstanbul'a bildirmiştir.[19] Ayrıca Van ili Saray kazası Kavlik (Keçikayası), Heretil (Kapıköy), Şezuhane, Yamanyurt, Belecek ve Özalp kazası Perâkal (Boyaldı) köylerindeki katliamlarla ilgili tutanak s:Ermeni faaliyetleri - Tutanak (Mahmûdî köylerindeki katliamlar - 15 Mart 1915) dökümünde öğrencilere zorla Hristiyanlık kabul ettirilmek istendiği ayrıca Perâkal’de Nezu Hatun'un gördüklerinden etkilenerek delirdiğini yazılmıştır.

25 Mart'ta, Van valisi Cevdet Bey Rusların Van'ı işgalini kolaylaştırmak için Ermeni yerli güçlerin hazırlık içinde bulunduklarını ve bunların örgütlü bir şekilde topluca isyan edeceklerini bildirmiştir.[20]

Van çevrede çatışmalar, 15 Nisan
Ermeniler siper kazarken

15 Nisan'da Erciş'te Jandarma Ermenilerin alanda toplanmalarını istedi.[21] Toplanmanın sebebi vergi defterdarlarının jandarma eşliğinde Van kuzeyindeki köylülerin koyunu saymak idi. Vergi tahsildarı vergi değerlerinin hesaplanması ile ilgili Sultan beyanını iletti.[21] Erciş'te Ermenilerle Jandarma arasında çatışmalar başladı.[22] Anlaşmazlık önce köylülerle vergi tahsildarları arasında çıktı. İtilaflar Vergi tahsidarı ve güvenliğini sağlayan Jandarmalardan Banat Jandarma Karakoluna, daha sonra da diğer merkezlere sıçradı. 19 Nisan'da Arnold Toynbee kırsal alandaki çatışmalarda tek bir günde 2.500 erkeğin öldürüldüğünü öne sürmüştür.[21] Osmanlı kayıtları çatışmaları doğrulamakta fakat Jandarmanın bu ayaklanmayı bastırdığını belirtmektedir.[22]

17 Nisan Arşak Vramyan tutuklandı.[23] Nisan başında burada "öğretmenlik" yapan bir Ermeni Şadak ortasında tutuklandı. Şadak Ermenileri bu kişi lehine bir gösteri yürüyüşü yaptılar. Önde gelen Ermeniler Cevdet Bey'den bu sorunun çözülmesi talebiyle Nikoğayos Poğos Mikaelyan (İşkan) liderliğinde şehre gittiler. Nikoğayos Poğos Mikaelyan ve önde gelen Ermenilerin Hirj'de önleri kesilerek öldürüdüler. 17 Nisan'da ERF'nin üç liderinden geriye sadece o sırada Van şehrinde olan Aram Manukyan kaldı.

Van merkezde çatışmalar, 20 Nisan

20 Nisan'da ise Van içinde Ermeni ayaklanmaları oldu.[22]

  • Van şehri içinde çatışmalar
  • Eski şehirde kurulan bir savunma hattı
  • Amerikan temsilciği çevresindeki Ermeniler[24]
  • Ermeniler ele geçirdikleri toplarla

Rus desteği, 16 Mayıs
17 Mayıs'ta Rus süvari ve bir Ermeni gönüllü müfreze biriminin Van'daki Ermeni güçlerine yardım için gelmeleri

Van valisi Cevdet Bey ortaklaşa Rus-Ermeni baskısı karşısında tutunamayarak 16/17 Mayıs gecesi geri çekilmek zorunda kaldı; böylece Van, Rus ve Ermenilerin eline geçti.[25]

Ermenilerin isyanı sonrasında Mayıs ayı içinde Rus birlikleri kenti ele geçirdiler.[22]

Van ilinin Ermenilerin yardımıyla Rusların eline geçmesi yüzünden Osmanlı ordusunun ikmal yolları kesilmiş; askere yiyecek ve cephane taşıyan kollar ise Ermeniler tarafından ateş altında kalmışlardı.[26]

Gerileme, Ağustos
Van'daki Ermeni mülteciler[27]

Bu dönemde Van çevresinde 250 bin kadar Ermeni toplandı.[22]

Ağustos ayı içinde Osmanlı ordusu Van'ı bir süreliğine ele geçirdi. Rus ve Ermeni kuvvetleri şehri tekrar geri aldılar.[22]

Kayıplar

Van ilindeki Müslümanların % 62’si, Bitlis ilindekilerin % 42’si, Erzurum ilindekilerin % 31’i, Diyarbakır ilindekilerin ise % 26’sı ölmüştür.[28]

Uluslararası tepkiler

I. Dünya savaşı sırasında Van ilinde yaşananlar birçok defa güncel basında yer almış ve çok sayıda diplomatik yazışmaya kaynak olmuştur.

Ermeni Patriği bölgedeki Ermenilerin tecavüze uğradığını Osmanlı hükûmetine iletmiş, Batılı devletler bu iddiaları araştırmak için bir araştırma komisyonu kurulmuşlardır.[29] Sivas, Van, Erzincan ve Erzurum yörelerinde incelemeler yapılmıştır.[29] Komisyon raporunda, Sivas İsyanının ve Van İsyanının hâlâ devam ettiği ve bunlara karşı koyacak ne jandarma ne de bölgede silahlı güçler olduğu belirtilmiştir.[29]

Niles ve Sutherland Raporu
Niles ve Sutherland Raporu

Niles ve Sutherland Raporu ABD Kongresi tarafından 1919 yılında I. Dünya Savaşı'nın ardından Osmanlı İmparatorluğu'nun doğu illerinde koşulları araştırmak için ve ne tür yardımın gerekli olduğunu değerlendirmek için, ve Amerikanın bölgeye yardımı koordine etmesinde yardımcı olması için yapılmış, Yakın Doğu (East Relief) için Amerikan Komitesi tarafından sağlanacak kaynakları belirlemek amacını gütmektedir.[30] Yüzbaşı Emory H. Niles ABD Ordusu ve Arthur E. Sutherland, Jr tarafından hazırlanmış ve Van kenti ve çevresi için detaylı bilgiler vermektedir.[31].

Kaynakça
Genel
Hatıralar
Koleksiyon
Yeni
  • Shaw, Stanford Jay (1977). History of the Ottoman Empire and Modern Turkey. Cambridge University Press.
  • Erickson, Edward J. (2001). Ordered to Die: A History of the Ottoman Army in the First World War. Greenwood Publishing Group. ISBN 9780313315169.
  • Krikorian, Mesrob K. (1978). Armenians in the Service of the Ottoman Empire, 1860-1908. Routledge. ISBN 9780710085641.
  • Hinterhoff, Eugene (1984). Persia: The Stepping Stone To India. Marshall Cavendish Illustrated Encyclopedia of World War I, vol iv. New York: Marshall Cavendish Corporation. ISBN 0-86307-181-3.
Özel
  1. Gilbert, Sir Martin (2004). Winter, Jay (Ed.). America and the Armenian Genocide of 1915. Cambridge University Press. s. 14. ISBN 1139450182.
  2. Hovannisian, Richard G. (1997). The Armenian People from Ancient to Modern Times, Vol II Foreign Dominion to Statehood: The Fifteenth Century to the Twentieth Century. Palgrave Macmillan. s. 251. ISBN 978-0-312-10169-5.
  3. Krikorian 1978, s. 33
  4. Krikorian 1978, s. 34
  5. Bakınız: Dosya:Armenian population of Van province in 1896.png
  6. Halaçoğlu, Yusuf. "Ermenilerin Suriye'ye Nakli: Sürgün mü, Soykırım mı?". s. 2.
  7. Bakınız: Dosya:Proportions des populations en Asie Mineure statistique officielle d1914.png
  8. Shaw 1977, ss. 239-241
  9. Justin McCarthy, Muslims and Minorities: The Population of Ottoman Anatolia and the End of the Empire, New York Univ Press, 1983. sf. 110-111
  10. Raymond H. Kevorkian and Paul B. Paboudjian, Les Arméniens dans l'Empire Ottoman à la vielle du génocide, Ed. ARHIS, Paris, 1992 see appendix, sf. 60
  11. Ussher 1917, s. 288
  12. Ussher 1917, s. 233
  13. Walker, p.206
  14. Erickson 2001, ss. 97
  15. Erickson 2001, ss. 46
  16. Erickson 2001, ss. 42
  17. Erickson 2001, ss. 53
  18. Ussher 1917, ss. 254
  19. ATBD., Nisan 1987, sayı 86, belge 2051.
  20. ATBD., Nisan 1987, sayı 86, belge 2052.
  21. Arnold Toynbee, "The Treatment of Armenians", p. 109.
  22. Akşin, Prof. Dr. Sina (Ekim 2006). "XIV. I. Dünya Savaşı'nda Olup Bitenler". Ana çizgileriyle Türkiye'nin Yakın tarihi (6. Baskı bas.). Ankara: İmaj Yayıncılık. ss. 96-98. ISBN 975-7852-18-X.
  23. Ussher 1917, s. 236
  24. Ussher 1917, s. 254
  25. Wangehheim, Deutschisches und Armenien, 1914-1918, yay. Johannes Lepsius, Potsdam 1919, s. 65, 46 nr. Belgeden naklen N. Göyünç, Aynı makale, s. 11.
  26. ŞFR, nr. 64/44.
  27. Morgenthau 1917, s. 314
  28. Hüdavendigar Onur: Milleti Sadıkadan Hayk’ın Çocuklarına s.126 ( İstanbul–1999)
  29. ATBD, Ekim 1985, sayı 85, belge 2004, 2005
  30. U.S. National Archives, 184.021/175
  31. "Niles and Sutherland Report", Justin McCarthy, Kongreye Sunulan Bildiriler: X1. Turk Tarih Kongresi, Ankara, 1990, pp. 1809-1853
This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.