Muş

Muş, Muş ilinin merkezi olan ve ile ismini veren şehirdir. Ayrıca Muş ilinin merkez ilçesidir.

Muş
Muş'tan bir görünüm (Eylül 2005)
Muş ilçe haritası
Ülke	Türkiye
Bölge	Doğu Anadolu
Bölüm	Yukarı Murat-Van Bölümü
İl	Muş
İdare
• Belediye Başkanı	Feyat Asya (AK Parti)
• Vali	İlker Gündüzöz [1]
Rakım	1.400 m (4.500 ft)
Nüfus  (2019)(TÜİK)
• Toplam	195,323
Zaman dilimi	UDAZD
Alan kodu	0436
Resmî site http://www.mus.bel.tr

Muş şehri, Muş ilinin batısında yer almaktadır. Çavuş Dağı'nın kuzeydoğu eteklerinde kurulmuş olan kentin tarihsel çekirdeği kalenin çevresidir. İstasyonun yer aldığı Muş Ovası'na doğru sekiler halinde gelişen kentin eski ve yeni kısımları arasında 200 metre yükseklik farkı vardır.

Muş ovası'nın kenarında kurulan bu Doğu Anadolu Bölgesi şehri, lalesi ve üzümü ile tanınır. Kent ve daha çok il Selçuklu dönemi eserleri; Malazgirt Savaşı ve Alparslan ile özdeşleşmiştir.

Muş şehri, 1929 yılında Bitlis vilayetinden ayrılarak müstakil bir il olarak, il merkezi konumu haline gelmiştir. 2008 yılı itibarıyla merkez nüfusu 70 bin dolaylarındadır. Coğrafi açıdan, Doğu Anadolu Bölgesi'nin Yukarı Murat-Van Bölümü içerisinde yer alır. Muş ili ve şehri ayrıca Doğu Anadolu Bölgesi Kalkınma Projesi içinde yer almaktadır[2].

Muş merkez ilçesi, kuzeyden Varto; doğudan Bulanık, Hasköy ve Korkut ile komşudur. Malazgirt ilçesi ile sınırı yoktur. Solhan ve Kulp ile de sınırdaştır.

Etimoloji

Muş isminin nereden geldiğine yönelik farklı tezler vardır. Ancak bunlardan en çok kabul göreni, Muşkilerden geldiğine yönelik olanıdır. Muşki kavmi, Muş güneyi dağlarında barınmışlar ve kuvvetli bir ihtimalle de bugün Kızıl Ziyaret tepesinde bulunan kaleyi de onlar yapmışlardır. Bu kale daha sonra I. Süleyman tarafından yıkılmıştır. Muş çevresinde bulunan birçok tarihi eserde Muşkilerin alameti olduğu söylenen yonca kabartmasına rastlamak mümkündür.

Tarihçe

Kasaba olduğu dönemden Muş'un genel görünümü (1923)

Asur kaynaklarına göre Muş yöresi MÖ 13. yüzyılda Urartulara bağlı Nairi ülkesinin sınırları içerisindeydi. Daha sonraki kaynaklarda Taron adıyla geçen yöre sırasıyla İskit, Med, Pers, Makedon, Selevkos, Roma, Part, Arsakes ve Bizans yönetiminde kaldı. Birkaç kez Romalılar ile Partlar ve Bizanslılar ile Sasaniler arasında el değiştirdi. Daha sonra Emevilerin ve Abbasilerin egemenliğine girdi. Daha sonra göçebe Türkmen topluluklar yöreye yerleşmeye başladı.[3] Türkmenler geldiğinde yörede Ermeniler vardı.

Malazgirt Meydan Muharebesi'nden sonra Selçuklu toprağı haline gelen Muş kenti, Sökmenoğulları (Ahlatşahlar) daha sonra da Eyyubiler egemenliğine girdi. Şehir 13. yüzyılda Anadolu Selçukluları tarafından imar edildi. Kısa süre sonra Moğollar (İlhanlılar) tarafından yağmalanan şehir daha sonra da Timurlularca yağmalandı. Karakoyunlu ve Akkoyunlu egemenliğinin ardından kısa süre Safevilere bağlanan kent, Safevilerin karşısında yer alan Şerefhanların etkisiyle 1514'te Osmanlı egemenliğine girdi. 19. yüzyıl sonlarında Bitlis vilayetine bağlandı. Osmanlı döneminde nüfusun nispi çoğunluğunu Ermeniler oluşturuyordu.[3]

1916-1917 yılında Rusların ve Ermenilerin nüfuz bölgesi olan şehir, Ermeni tehcirine sahne oldu. Kurtuluş Savaşı sırasında 1920 yılında yörede Hallo Ayaklanması yaşandı. Bu olaylardan sonra 1924 yılında şehir, il merkezi yapıldı. Daha sonra Şeyh Said Ayaklanması yaşanan yörede, kısa süreliğine tekrar Bitlis'e bağlanan şehir, 1929'da tekrar il merkezi oldu.[3]

Daha önceleri Muş il merkezine bağlı bir köy olan Yeşilce, 2010 yılı sonunda mahalleye dönüştü.[4]

Nüfus

Muş sokaklarından bir görünüm (Eylül 2006)

1893 yılı Osmanlı nüfus sayımına göre Muş Sancağı'nda yaşayan kişi sayısı 99.560 kişidir. Bunların çoğunluğu (%54) Ermenilerden oluşmaktadır. Muş'taki toplam Ermeni nüfusu 53.776 kişiyi bulmaktadır. Muş'taki Kürt ve Türk nüfusu ise toplam 42.647 kişidir (%43).

19. yüzyılın sonlarında çoğunluğunu Ermeniler'in oluşturduğu şehrin nüfusu 27 bin civarındaydı. Savaşlar ve kıtlık nedeniyle sürekli azalan bir nüfus seyri izleyen şehrin 1950'deki nüfusu 7.050'ydi. 1955'te 10.888'e, 1965'te 15.687'e, 1970'te 23.058'e yükselmiştir. Aniden yükselişe geçmesinin nedeni il merkezi olması nedeniyle ilçelerden ve özellikle Varto'dan gelen göçlerdir. 1980'de şehir nüfusu 40 bini, 1990'da 45 bini, 2000 de de 67 bini aştı.[3] Bu kadar hızlı nüfus artışının sebebi yine kırsaldan gelen göçtür. 2007 sonunda nüfus 70 bine yaklaşmıştır. Nüfusun çoğunluğu Kürt kökenlidir. Kentte diğer önemli nüfusu da Türkler (büyük bir kısmı yerli, kalanı ise Karapapaklar ve Balkan Muhacirleri), Araplar ve Sünni Zazalar oluşturur.

Yıl	Toplam	Şehir	Kır
1965[5]	85.991	15.687	70.304
1970[6]	103.641	23.058	80.583
1975[7]	122.610	27.761	94.849
1980[8]	146.527	40.977	105.550
1985[9]	165.895	42.159	123.736
2000[10]	171.023	67.927	103.096
2007[11]	167.978	70.509	97.469
2008[12]	168.817	69.507	99.310
2009[13]	172.535	72.774	99.761
2010[14]	173.771	74.902	98.869
2011[15]	180.767	81.918	98.849
2012[16]	179.534	81.764	97.770
2013[17]	182.883	84.121	98.762
2014[18]	186.097	88.409	97.688
2015[19]	188.550	91.126	97.424
2016[20]	Veri yok	Veri yok	Veri yok

Ekonomi

Muş kenti, ekonomik açıdan geri kalmış şehirlerdendir. İklimsel ve coğrafi özellikler sebebiyle ekonomik gelişme gösterememektedir. Muş ilinde sanayi gelişmemiştir. Kent ekonomisinde sanayi ve ticaret tüm sektörün %10'unu, hizmet sektörü ise %70'ini oluşturmaktadır. Merkez köyler de katıldığında hizmet sektörü yerini tarım sektörüne bırakır.

Merkez ilçe genelinde ekonomik yapı temelde tarım ve hayvancılıka dayalıdır ve halkın büyük kısmı kırsal alanda yaşadığı için, merkez ilçe nüfusu düşüktür. Tarım ve hayvancılık da büyük ölçüde geleneksel yöntemlerle yapıldığı için verim çok düşüktür. Muş ovasında yetiştirilen ürünler, şekerpancarı, nohut ve tahıldır. Bunun yanında tütün üretimi de yapılmaktadır.

Muş‘ta kişi başına düşen gelir 578 Dolar’dır. Karasal ve sert bir iklime sahip olan Muş kentinde, hayvancılığa dayalı sanayi geliştirilmesi ve üniversiteye önem verilmesi planlanmaktadır. Ancak hayvancılığın geliştirilmesi ve hayvancılıktan verim alınması için çalışmalar yapılması da gündeme gelmektedir. Kurulan Muş Alparslan Üniversitesi'nin kente canlılık katması beklenmektedir.

Şeker fabrikası bölgenin önemli sanayi tesisidir. Süt ürünleri, un, yem, çivi ve tel fabrikası yanında kırsal kesimdeki el tezgâhlarında dokunan halılar ekonomiye katkıda bulunur.

Eğitim

Muş'ta kayıtlı 305.010 kişinin %89,5'i okuma-yazma bilmektedir. Bu oran erkeklerde %97,7 iken kadınlarda %89,5 oranındadır. Muş'ta 8.774 öğrenci taşımalı eğitimden yararlanmaktadır. 14.736 öğrenci muhtelif okul pansiyonlarında konaklamaktadır. Muş'ta 5.638 öğretmen görev yapmakta olup 1.342 öğretmen ihtiyacı bulunmaktadır. Muş'ta yükseköğretim sınavlarına girip de yerleşen öğrencilerin oranı %58,71 oranındadır. Bu oranla Türkiye'de 75. sıradadır.

Muş genelinde 16 adet okulöncesi eğitim kurumu bulunmaktadır. Okullaşma oranı %22,37'dir.

Muş genelinde 457 adet ilkokul kurumu bulunmaktadır. Okullaşma oranı %99,9'dur.

Muş genelinde 192 adet ortaokul kurumu bulunmaktadır. Okullaşma oranı %86,46'dır.

Muş genelinde 44 adet ortaöğretim kurumu bulunmaktadır. Okullaşma oranı %42,42'dir.

Muş genelinde 1 rehberlik araştırma merkezi, 6 halk eğitim merkezi, 1 bilim ve sanat merkezi, 2 mesleki eğitim merkezi, 5 öğretmenevi, 8 öğrenci yurdu (pansiyonlu okullar hariç), 1 özel etüt merkezi, 8 özel eğitim kurumu, 11 özel mts kursu, 14 özel eğitim ve rehabilitasyon merkezi, 3 özel muhtelif kurs bulunmaktadır.

Şehirde Muş Alparslan Üniversitesi, yükseköğretim alanında faaliyet göstermektedir. Üniversitede Türkiye geneline göre önlisans programlarının kontenjanları fazla olması dikkat çekmektedir. Eğitim Fakültesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi, Mühendislik-Mimarlık Fakültesi, İslami İlimler Fakültesi, İletişim Fakültesi, Sağlık Bilimleri Fakültesi, Spor Bilimleri Fakültesi, Uygulamalı Bilimler Fakültesi gibi fakülte birimlerinden ve Fen Bilimleri Enstitüsü, Sosyal Bilimler Enstitüsü gibi enstitü birimlerinden oluşmaktadır. Toplamda ise 9 fakülte, 6 yüksekokul, 14 araştırma merkezi, 114 bölüm ve 2 enstitü ile eğitime devam etmektedir. Üniversitede toplam 467 öğretim elemanı görev yapmaktadır. Yaklaşık 9887 lisans ve 178 yükseklisans öğrenci mevcudu ile şehrin ekonomisine ve kültürüne önemli katkılarda bulunmaktadır. 3 yükseköğretim yurdunda 2.038 öğrenci konaklamaktadır.

Muş'taki en önemli eğitim sorunu, bölge halkının sosyo-ekonomik sıralamada son sıralarda yer almasıdır. Bu durum da insanların eğitim için harcama yapmak yerine devlet yatırımlarını beklemesine neden olmaktadır. Muş eğitimindeki diğer önemli sorun ise nicelik ve nitelik farkının en fazla olduğu illerden biri olmasıdır. Bu konuda sık sık eleştirilen milli eğitim müdürlüğü ise iktidar tarafından desteklenen ve sarı sendikalar içinde yer alan Eğitim Bir-Sen sendikasının yardımıyla yöneticileri görevlendirmektedir. Sonuç olarak -diğer sendikaların raporlarında tespit edildiği üzere- yöneticilik görevi için yeterli birikimi olmayan, liyakatsiz ve siyasi eğilimli kişiler; yönetici yapılmakta ve niteliksiz (göstermelik) çalışmalar ortaya koymaktadır. Diğer yandan bu yöneticilere tepki geliştiren öğretmenler, birçok faaliyete katılmamayı tercih etmektedir. Bu da bir diğer önemli sorun olan mobbingi ortaya çıkarmaktadır. Muş, eğitimde mobbing oranlarının en yüksek olduğu illerden biridir. Usulsüz yöntemlerle yönetici olan kişiler, kendilerini kanıtlamak adına nicel verilerin yükseltilmesi için öğretmenlere angarya görevler vererek baskı kurmakta ve bu durum da öğretmenlerin bölgede veya okulda kalma süresini düşürmektedir.

Muş'ta görev alan eğitimciler genel olarak üç sendika altında gruplaşmıştır: Türk Eğitim-Sen, Eğitim Bir-Sen, Eğitim Sen. İktidar yanlısı olan ve sarı sandikalar içinde yer alan Eğitim Bir-Sen, il genelinde birçok usulsüz atamaya karışmasıyla eleştirilmektedir. Aynı soy isimli birçok kişi yöneticilik görevlerini sürdürmekte, yerli yöneticilerin müteahhitlik gibi meslek dışı işlerle ihaleler gerçekleştirmesi ve özel kurumlarda usulsüz çalışmaları kamu vicdanına dokunmaktadır. Bakanlık tarafından ise bu olaylara herhangi bir müdahalede bulunulmamış, yalnızca öğretmenlerin bölgede bulunma süresi arttırılmış ve aile birleştirme hakkından yararlanmaları engellenmiştir.

Kültür

Muş Kalesi (Eylül 2006)

Muş lalesi, şehrin önemli tanıtım objesidir. Muş lalesi, Muş'un Türkiye çapında markalaşmasına öncülük eden bir kültürel değeridir. Muş lalesi Nisan sonu ile Mayıs başlarında çiçek açar ve 15 günlük kısa bir ömrü vardır. Bu dönem zarfında Muş ve çevresi görülmeye değerdir. Her yıl Mayıs ayında festival düzenlenir.

Muş üzümü de meşhur ürünüdür. Üzümcülüğün gelişmesi için çalışmalar yapılmaktadır.

Muş yöresi, Halkoyunları açısından halay bölgesine girer. Tipik Doğu Anadolu halay oyunları bu yörede de görülür.

Turizm

Muş Ulu Camii (Şubat 2020)

Kent merkezinde çokça eski eserlere rastlamak mümkündür. Yıldızlı Han, Muş kent merkezinde yukarı çarşıda yer alır. 1307'de yapıldığı kayıtlara geçmiştir. Selçuklu dönemi eseridir. Bir bölümü yıkılmıştır. Aslanlı Han diğer bir Selçuklu eseridir. Bu hanın yanında Alaeddin Bey Çeşmesi ile Alaeddin Bey camisi yer alır. Alaeddin Bey Hamamı ve Ulu Cami ile Hacışeref Camisi diğer eski camilerindendir. Şehir merkezinde önemli türbeler de vardır. İbrahim Samidi ve Şeyh Muhammed-i Mağribi gibi. Şehir silüetine, Alaeddin Bey damgasını vurmuştur.

Merkez ilçede bulunan diğer kültürel varlıklar şunlardır; Dere Kilisesi, Surp Karabet Manastırı, Hasbet Kalesi, Mercimek Kalesi, Muşet Kalesi, Alaeddin Cami, Hacı Şeref Cami ve Şadırvanı, Muş Ulu Camii, İbrahim Samidi Türbesi, Kesik Baş Türbesi, Şeyh Halil Türbesi, Şeyh Muhammed-i Mağribi Türbesi, Alaeddin Bey Hamamı, Dere Hamamı, Arslanlı Han, Yıldızlı Hanı, Alaeddin Cami Çeşmesi, Murat Köprüsü. Mercimek Kalesi Höyüğü de Merkez İlçede bulunan kültürel varlıklar içerisindedir.

Murat Köprüsü Muş-Varto yolu üzerindedir. 12 gözlü olup 143 metredir. Çengilli köyünde bulunan Surp Garapet Manastırı adlı kilise ise yıl içindeki günleri simgelediği yönünde bilinen 360 odadan oluşmaktadır.

Sivil Mimarlık örneği yapıları ise, Anadolu Lisesi ve Atatürk İlkokulunun binaları örnek gösterilebilir. Öte yandan, Tahsin Saraç Evi bir diğer örnektir.

Ulaşım

Van ve Bitlis'i batıdaki Buğdan Geçidi üzerinden Bingöl'e bağlayan karayolu şehirden geçer. Bu yol bir noktada Hınıs üzerinden Erzurum'a bağlanır. Ayrıca şehrin en önemli ulaşım araçlarından biri de Muş Havalimanı'dır. (IATA: MSR, ICAO: LTCK) 1992 yılında hizmete giren havalimanı şehir merkezine 18 km uzaklıktadır.

Mesafe Cetveli (km)

Adana	Ankara	Bingöl	Erzurum	Diyarbakır	İstanbul	İzmir	Trabzon	Samsun
747	1.015	114	246	259	1.422	1.563	547	825
Kaynak: Karayolları GM

Şehre demiryolu ile ulaşmak da mümkündür. Buradan Van Gölü Ekspresi geçer.

Kaynakça

1. "Arşivlenmiş kopya". 7 Temmuz 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Eylül 2015.
2. http://www.dpt.gov.tr/bgyu/bkp/dap.html
3. Türkiye İller Ansiklopedisi, 2. Cilt, Milliyet Yayınları, s. 296
4. "Yeşilce mahalle oldu". mus.gen.tr. 1 Aralık 2010. 5 Aralık 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Haziran 2020.
5. "1965 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012.
6. "1970 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012.
7. "1975 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012.
8. "1980 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012.
9. "1985 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012.
10. "2000 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012.
11. "2007 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012.
12. "2008 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012.
13. "2009 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012.
14. "2010 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012.
15. "2011 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012.
16. "2012 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 20 Şubat 2013 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Mart 2013.
17. "2013 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 15 Şubat 2014 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Şubat 2014.
18. "2014 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 10 Şubat 2015 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Şubat 2015.
19. "2015 genel nüfus sayımı verileri" (html) (Doğrudan bir kaynak olmayıp ilgili veriye ulaşmak için sorgulama yapılmalıdır). Türkiye İstatistik Kurumu. Erişim tarihi: 13 Nisan 2016.
20. "2016 genel nüfus sayımı verileri" (html) (Doğrudan bir kaynak olmayıp ilgili veriye ulaşmak için sorgulama yapılmalıdır). Türkiye İstatistik Kurumu. Erişim tarihi: 7 Mart 2017.

Dış bağlantılar

• Muş Belediyesi
• Muş Yöresi Halk Oyunları