Elam

Elam (/ˈiːləm/; Elamca: 𒁹𒄬𒆷𒁶𒋾 haltamti; Sümerce: 𒉏𒈠𒆠 NIM.MA^ki), İran'ın güneybatısında M.Ö. 3000'li yıllarda var olmuş antik bir medeniyet ve tarihsel bölge. Elam ülkesi, bugünkü İran'ın güneybatısındaki Huzistan eyaleti ve civarındaki topraklara denk düşer. Elam'ın başkentinin Susa olmasından dolayı eski kaynaklarda bazen Susiana olarak geçer.

Elam Elam Krallığı
MÖ 3.bin-MÖ 646
Elam İmparatorluğu'nu (kırmızı) ve komşu bölgeleri gösteren bir harita.
Başkent	Susa
Yaygın diller	Elamca
Hükûmet	Monarşi
Tarihçe
• Kuruluşu	MÖ 3.bin
• Dağılışı	MÖ 646
Öncüller Ardıllar Mari (antik kent) Gutiler

Elam, tarih öncesi dönemin sonlarından itibaren Mezopotamya ile yakın ilişkili bir medeniyet olarak yükseldi. Elamlılar, Mezopotamya'dan etkilenerek Sümer-Akad çivi yazısını kabul ettiler. Elam, İran Platosu üzerinde, merkezi Anşan ve Susa (Şuşan) olan krallıklardan oluşuyordu. Elam, İran kültür ve medeniyeti'nin teşekkülünde çok önemli bir role sahiptir. Elam dili, izole dil olarak kabul edilmektedir.

Elamlar ya da Elamlılar (M.Ö. 3000 - M.Ö. 646) Güneydoğu Mezopotamya ve Güneybatı İran'da Antik Çağ'da varlık gösteren İran öncesi bir medeniyettir. Elam ülkesi Sümer ülkesinin doğusunda Kerha ve Karun Irmakları'nın geçtiği bölgede idi. Bu bölge günümüzde İran'ın, Huzistan eyaleti ile İlam ilinin olduğu ovaları ve Güney Irak'ın küçük bir kısmını kapsamaktadır. Elam ülkesi site devletleri şeklindeydi, başkentleri ise Susa'ydı.[1]

Tarihçe

Elam İmparatorluğu'nu (kırmızı) ve komşu bölgeleri gösteren bir harita.

Elam'ın Mezopotamya ticaret yolu üzerinde yer alan önemli coğrafi pozisyonu Elam'da güçlü bir krallığın doğmasını sağlamıştır. Elamlılar Sümerler ve Akadlar ile birçok savaş yapmışlar ve zaman zaman bu devletlerin boyunduruğunu kabul etmişlerdir. Sümer kaynaklarında Avan, Hamasi ve Simaş gibi Elam hanedanlarının ismi geçmekte olup bunlardan Simaş hanedanı Sümer'in Üçüncü Ur Hanedanına son vermiştir. M.Ö 2334-2279 tarihleri arasında hüküm süren Akad Kralı I. Sargon'un Elam ile savaşlarını anlatan yazıtlardan Elam kentlerinin, krallarının ve devlet görevlilerinin adları öğrenilebilmektedir. I. Sargon'un torunu Naram-Sin dönemine kadar devam eden Akad-Elam savaşları sonunda yapılan ve 37 tanrının adının şahit olarak geçtiği anlaşmada Elam Kralı olarak Hita'nın adı geçmektedir. Elam, M.Ö 1792-1750 tarihleri arasında hüküm süren Babil kralı Hammurabi'ye karşı düzenlenen ittifaka katıldı ancak Hammurabi bu ittifakı bertaraf etmeyi başardı.[2][3][4]

Ebarti ve daha sonra gelen İke-Halki hanedanlarının ardından Elam en güçlü devrini Şuturki hanedanı zamanında yaşadı. M.Ö 12. yüzyılda Şuturki hanedanı kralı Şuturki-Nahhunte, Babil'e karşı bir sefer düzenledi ve büyük bir zafer elde etti. Zaferden sonra Naramsin steli ve Hammurabi Kanunlarının yazılı olduğu yazıt ve Akad Kralı Maniştuşu'nun iki heykeli Elam'a getirildi. M.Ö 1150-1220 yıllarında hüküm süren Şuturki hanedanından Şilhak-İnşuşinak, döneminde yaşanan refah ve siyasi istikrardan dolayı Elam tarihinin en büyük kralı kabul edilir. Kudur-Nahunte zamanında başkent önce Madaktu'ya sonra Hidallu'ya taşınmıştır. Elam'ın son kralı Babil kaynaklarına göre Urtaki, Asur kaynaklarına göre ise Te-Umman'dır.[5]

Elam Krallığı, Asur Kralı Asurbanipal'ın M.Ö 646'daki seferi ile yıkıldı ve tarihe karıştı.

Kültür ve toplum

Elam, Susa'nın yer aldığı Mezopotamya kültür etkisindeki ovalık kesim yanında dağlık kesimden de beslenerek farklı bir karakter almıştır. Elamlar, bilim ve teknikte ileri olmamalarına rağmen güzel sanatlar, süsleme ve madencilik alanında büyük gelişme göstermişlerdir. Çömlek ve seramik sanatında ileriydiler.[6]

Çivi yazısı ile Elamca yazılmış bir kil tablet

Dil

Kendilerine özgü bir dil, yazı ve kültüre sahip bulunan Elamlıların kökeni tam olarak bilinmemekle birlikte, Elamca genellikle bir izole dil olarak sınıflandırılır ve etrafında konuşulan Hint-Avrupa ve Sami dilleri ailesinden hiçbir dil ile akrabalığı yoktur.[7] Uzun süre varlığını sürdüren Elamca'nın, Elam Krallığı ortadan kalktıktan sonra M.Ö 460 yılına kadar Ahameniş İmparatorluğunun resmi yazışma dili olması Elam kültürünün önemi ve sonraki halkların üzerindeki etkisi hakkında fikir vermektedir.

Elamcaya ait son yazılı kaynaklar Pers İmparatorluğu'nun Büyük İskender tarafından M.Ö 330'da fethedilmesinden sonra görülür.

Din

Elamlılar öteki dünya inancına sahipti. Susa'da bulunan tabletlerde öteki dünyada insanları yargılayacak olan tanrının adı İnşuşinak olarak geçmektedir ve Elam'ın en büyük tapınağı olan Çoğa Zenbil Zigguratı kral Untaş-Gul tarafından İnşuşinak için yaptırılmıştır.

Ayrıca bakınız

• Elamca
• Antik Yakın Doğu

Kaynakça

1. Elam: surveys of political history and archaeology, Elizabeth Carter and Matthew W. Stolper, University of California Press, 1984, p. 3
2. Guimet, Musée (2016). Les Cités oubliées de l'Indus: Archéologie du Pakistan (Fransızca). FeniXX réédition numérique. s. 355. ISBN 9782402052467.
3. Podany, Amanda H. (2012). Brotherhood of Kings: How International Relations Shaped the Ancient Near East. Oxford University Press. s. 49. ISBN 978-0-19-971829-0.
4. Joan Aruz; Ronald Wallenfels (2003). Art of the First Cities: The Third Millennium B.C. from the Mediterranean to the Indus. s. 246. ISBN 978-1-58839-043-1. Square-shaped Indus seals of fired steatite have been found at a few sites in Mesopotamia.
5. D. T. Potts (12 Kasım 2015). The Archaeology of Elam: Formation and Transformation of an Ancient Iranian State. Cambridge University Press. s. 449. ISBN 978-1-316-58631-0.
6. Reade, Julian E. (2008). The Indus-Mesopotamia relationship reconsidered (Gs Elisabeth During Caspers). Archaeopress. ss. 14-17. ISBN 978 1 4073 0312 3.
7. Stolper, Matthew W. 2008. Elamite. In The Ancient Languages of Mesopotamia, Egypt, and Aksum. p. 47-50.