Med İmparatorluğu

Medler[not 1] (Eski Farsça:Māda, Yunanca: Μῆδοι, İbranice: מָדַי), İran'ın kuzeybatı bölgesinde yaşayan eski bir İran halkıdır. Yunanlar bu halkın yaşadığı bölgeye Medya adını vermişler. Medler ilk kez Asur kralı III. Salmaneser'in dönemindeki (MÖ 858-824) yazılarda "Mada" adı ile kaydedilmişler.[5] MÖ 1100-1000 civarında , kuzeybatı İran'ın dağlık bölgesini ve Hemedan (Ekbatan) bölgesinde bulunan Mezopotamya'nın kuzeydoğu ve doğu bölgesini ele geçirmişlerdir. İran'da ortaya çıkışlarının MÖ 800 yılları arasında gerçekleştiğine inanılmaktadır. M.Ö. 7. yüzyıldan MÖ.5. yüzyıla dek batı İran'ın ve diğer bazı bölgelerin Med hakimiyeti altında olmasına rağmen, kesin coğrafi uzantıları bilinmemektedir. Her ne kadar eski Orta doğu tarihinde önemli bir yere sahip olsalar da, Medler'in tarihlerini yeniden yapılandırmaya izin veren hiçbir metin kaynağı bulunmamaktadır. Sadece dış kaynaklardan, Asur, Babil ve Yunan kaynaklarından ve ayrıca Medler'in işgal ettiği sanılan bazı İran arkeolojik alanlarında varlıklarına rastlanmaktadır.

Medler Mādai
MÖ 678 [1]-MÖ 549
Herodot'a göre, Med İmparatorluğu'nun Kral Astyages hükümdarlığındaki toprakları.
Başkent	Ekbatana
Resmî diller	Med dili
Hükûmet	Monarşi (Krallık)
Kral,İmparator
• MÖ 678–665	İlk Diyakes [2]
• MÖ 625–585	Siyaksares
• MÖ 589–549	Son Astyages
Tarihçe
• Kuruluşu	MÖ 678 [3]
• Diyakes Med kabilelerini birleştirmiştir.	MÖ 678
• Büyük Kiros tarafından feth edilmiştir.	MÖ 549
• Dağılışı	MÖ 549
Öncüller Ardıllar Asurlular Urartular Ahameniş İmparatorluğu

Med erkeği. Persepolis duvar kabartmaları.

Med İmparatorluğu.

Herodot tarafından bildirilen Medler ile ilgili hesaplar, MÖ 7. yüzyılın başında bir imparatorluk oluşturacak güçlü bir halk imajını bırakmıştır. Hakim oldukları topraklarda hükümdarlıkları MÖ 550 yılına kadar sürmüştür. MS, Asur imparatorluğunun yıkılmasında belirleyici bir rol oynamakta ve Lydia ile Babil'in güçlü krallıklarıyla rekabet etmekte oldukları görülmektedir. Ancak, yakın zamanda çağdaş dönemlerin Med döneminden yeniden değerlendirilmesi, araştırmacıların "Med krallığı" algısını değiştirmiştir. Bu durumun belgelenmesinde algılanması zor bir hal almıştır, bu da Medler hakkında birçok şüphe bırakmaktadır, bazı uzman tarihçiler dahi hiçbir zaman güçlü bir Med krallığı olmadığını öne sürmüşlerdir. Her halükarda, son Med kralının, Pers Kralı II. Kiros'a karşı yenik düşmesinden sonra, Med İmparatorluğu önemli bir eyalet haline gelmiştir ve art arda egemen olan imparatorluklar tarafından ödüllendirilmiştir.(Ahameniş İmparatorluğu, Seleukos İmparatorluğu, Part İmparatorluğu ve Sasani İmparatorluğu).

Tarihçe

Medler, bugünkü İran'ın kuzeybatısında, batı Zagros'un dağlık bölgeleri ile Mazandaran'ın güney bölgeleri arasında, yaklaşık üçüncü binyılın son yüzyıllarında yaşamış bir İran halkıdır. Tarihte ortaya çıktıklarında, dokuzuncu yüzyılın ortalarında, şüphesiz bu bölgede uzun süre var oldukları görülmektidir.[6] Medler'in şu anki adı antik Yunan dilindeki Mêdos'tan (Μῆδος) gelmektedir. Asuriler "Medyan ülkesi", KUR Mada, Mata veya Manda olarak kendilerinden bahsederken, Babilliler onları Ummān-manda olarak adlandırdılar.[6] Bu insanların modern arkeologlar ve tarihçiler tarafından kültürel özellikleri açısından değerlendirilmesi oldukça zordur. Asuri ve Yunan kaynakları, bugün İran'ın orta-batısında yer alan, kuzeyde Manna Krallığı, güneyde Ellipi ve batıda bulunan bölgelerle işgal ettiklerini göstermektedir. Urartu ve Asur; doğu sınırını işgal ettikleri bilinmiyor. Ancak İran bölgelerinin ve insanların isimlerinin komşu bölgelerde bulunması, bu dönemde Batı İran'da etnik homojenlik olmadığını, Medler'in geniş bir alanda olabileceğini gösteriyor. İranlı grupların ilk binyılın birinci yarısında giderek daha fazla genişlemiş olmaları tarihçiler açısından muhtemeldir.[7][8]

Med Dili

Medi dilinin kökeni ve özellikleri birçok yönden ihtilaflıdır. Bu dilde bulunan metinlerin azlığı ve var olanların ise çok az ve sadece birkaç kelime, toponimiler'in var olması dilbilgisini keşfetmek adına oldukça zordur. Ancak bununla birlikte, İran dillerinden eski Kürtçe'yi kullanan, Kürtlerin atalarına çok yakın bir dil kullandıkları muhtemeldir.[9] Nitekim Med dili eski bir İran dilidir ve Azari, Gilaki, Mazenderanca, Zaza-Gorani dilleri, Kürtçe ve Baluchi gibi diğer birçok dili içeren Kuzeybatı İran dil ailesine ait olarak sınıflandırılmaktadır.[10] Grameri hakkında fazla bir bilgi mevcut değildir fakat Zerdüştlüğün kutsal kitabı olan Avesta ile önemli fonolojik izoglozları paylaşmaktadır.[11]

Herodot'un Altı Med kabilesi

Herodot, eserinde altı adet Med aşiretinin isimlerini listeler: "Deiokes'in hükmü altında toplananlar yalnız Media ahalisiydi; Medler çeşitli boylardan oluşmuştu: Buslar, Paretakenler, Strukhatlar, Arizantlar, Budiler, ve Maglar." [12]

Herodot aynı zamanda "Medlerin Perslele kesinlikle aynı aletlere; ve Medlerle Perslerin olağan giyimlerinin gerçekten farksız." olduğunun altını çizmiştir (7.62). "Bu Medler eski zamanlarda herkes tarafından Aryanlar olarak anılmış; fakat Laz-Kolhisliler, Atina'dan buraya geldiklerinde, isimlerini Media olarak değiştirdiler. Haddi zatında bu onların kendilerine verdikleri isimdi."[13] --- Medler, Herodot Tarihi (7.7). Medea Yunan mitolojisi'nde Laz-Kolhis kralı Jason'un karısı ve Argonotlar'ın büyücüsüdür.

Medler ve Kürtler

Rus tarihçi ve dilbilimci Vladimir Minorski, şu anda Kürtlerin çoğunluk oluşturduğu topraklarda yaşamış olan Medler'in modern Kürtlerin ataları olabileceğini öne sürdü. MÖ sekizinci yüzyılda bölgeyi işgal eden Medlerin dilsel olarak Kürtlere benzediğini de belirtir. Bu görüş, yirminci yüzyılda birçok Kürt milliyetçisi tarafından kabul edildi. Ancak Hollandalı bir bilim adamı olan Martin van Bruinessen, Medleri Kürtlerin atası olarak gören görüşlere karşı çıkarak şöyle diyor:

"Bazı Kürt entelektüeller, halklarının Medler soyundan geldiğini iddia etseler de, Medlerin siyasi egemenliği ile Kürtlerin ilk doğrulanması arasındaki önemli boşlukta böyle bir bağlantıya izin verecek hiçbir kanıt yoktur."[14]

Çağdaş dilbilimsel kanıtlar, daha önce ileri sürülen Kürtlerin Medlerin torunları olduğu görüşüne meydan okudu.[15][16] İran Araştırmaları profesörü Gernot Windfuhr, Kürt dillerini Medcenin alt katmanları olarak temellendirmiş olsa da daha çok Partça diline benzediğini söylemiştir.[17] Kürtçe konusunda bir otorite olan David Neil MacKenzie, Kürtçenin Farsçaya daha yakın olduğunu söyleyerek, Kürtçenin Farsçadan farklılığı nedeniyle Kuzeybatı İran dili olarak görülmesi gerektiğini savunan "geleneksel" görüşü sorgulamıştır.[18]

California Üniversitesi'nde tarih profesörlüğü yapmış Wadie Jwaideh: "Kürt halkının tanınmış atalarından biri olan Med İmparatorluğu, Kürtler tarafından kurulduğu söylenebilecek harika nasyonal olan, tek devletti"[19]

Notlar

1. Oxford English Dictionary'e (Oxford İngilizce Sözlüğü) göre "Mede" kelimesi, eski Farsçadan (Attika ve İyonik) Latinος (arcadochypriote ma-to-"" Μᾶδοι, çoğul) klasik Latincede Mēdus'tan (genellikle çoğul olarak) gelir "[4]

Kaynakça

1. Rawlinson, Prof.George (2006). Medya Krallığı. Doz Yayınlar. s. 159. ISBN 975-6876-73-5.
2. "Assyrian texts speak of a Kashtariti as the leader of a conglomerate group of Medes". 14 Mayıs 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Aralık 2014.
3. Rawlinson, Prof.George (2006). Medya Krallığı. Doz Yayınlar. s. 159. ISBN 975-6876-73-5.
4. Oxford English Dictionary "giriş Mede, n.". Arşiv
5. "Media" (İngilizce). Encyclopedia Britannica Online. 2009. 9 Mayıs 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Ağustos 2009.
6. (İngilizce) G. Windfuhr, « Dialectology and Topics », dans G. Windfuhr (dir.), The Iranian Languages, Oxon et New York, 2009, s.5-8
7. Brown 1990, s. 619-620.
8. (İngilizce) R. Zadok, « The Ethno-Linguistic Character of Northwestern Iran and Kurdistan in the Neo-Assyrian Period », dans Iran 40, 2002, s.89-151
9. P. Lecoq, Les inscriptions de la Perse achéménide, Paris, 1997, s. 46-49
10. Schmitt, Rüdiger (1989). Compendium Linguarum Iranicarum. Wiesbaden: Reichert.
11. Skjærvø, Prods Oktor (2005). An Introduction to Old Persian 2 Nisan 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (PDF) (2nd ed.). Cambridge: Harvard.
12. Herodotos, Tarih, s.59, Med Boyları İş Bankası Kültür Yayınları, İSBN 978-975-458-721-0
13. Herodotus, The Histories. 7.62.1. "The Medes in the army were equipped like the Persians; indeed, that fashion of armor is Median, not Persian. Their commander was Tigranes, an Achaemenid. The Medes were formerly called by everyone Arians, but when the Colchian woman Medea came from Athens to the Arians they changed their name, like the Persians. This is the Medes' own account of themselves"
14. Hakan Özoğlu, Kurdish notables and the Ottoman state: Evolving Identities, Competing Loyalties, and Shifting Boundaries, SUNY Press, 2004, p. 25.
15. Turkey Foreign Policy and Government Guide. April 2003. ISBN 9780739762820.
16. Division, Federal Research (2004). Turkey. ISBN 9781419191268.
17. Windfuhr, Gernot (1975), "Isoglosses: A Sketch on Persians and Parthians, Kurds and Medes", Monumentum H.S. Nyberg II (Acta Iranica-5), Leiden: 457–471
18. Paul, Ludwig. "KURDISH LANGUAGE i. HISTORY OF THE KURDISH LANGUAGE". Encyclopædia Iranica. Erişim tarihi: 31 Ekim 2016.
19. Kürt Ulusal Hareketi: Kökenleri ve Gelişimi ”. Sayfa: XV. Syracuse University Press. İlk baskı, 2006.