Samsun'da ulaşım

Samsun'da ulaşım, Türkiye'nin bir ili olan Samsun'un ilk yerleşim aldığından bu yana deniz, hava ve kara üzerinden ulaşım tarihi ve altyapısıdır.

Demiryolu
Mustafa Kemal ve İsmet Bey, Samsun-Çarşamba demiryolunun açılış töreninde.

20. yüzyılın başlarına dek iç bölgeler ile ticaretin geleneksel kervanlar ve tek tük otomobiller vasıtasıyla gerçekleştirildiği Samsun'da demiryolu inşa edilmesine dair ilk girişim İngiliz Edward Price tarafından yapılmış, 27 Ağustos 1857'de Bağdat Demiryolu'nun yan kolu olarak düşünülen Samsun-Sivas-Erzurum hattı için 99 yıllık imtiyaz tanınmıştır.[1] Anlaşma gereği hattın inşasının bir yıl içerisinde başlaması şart koşulmuş, 48 km çevresindeki madenlerin işlenme hakkı %10'luk vergi diliminin hâricinde İngiliz şirketine verilmiştir.[1] Şirket hattın inşasına bir yıl içerisinde başlayamayınca imtiyazı bir yıl daha uzattırmış, bir türlü fiiliyata geçmeyen anlaşma 26 Ocak 1860 tarihinde iptal edilmiştir.[1] Bir ara Hasan Fehmi Paşa tarafından, 1891'de ise Maurice de Hirsch tarafından ilgi gösterilen[2] projeye dair somut ilk adımlar ise 1908 yılında Umûr-ı Nâfia Nezâretinin bölgeye bir inceleme heyeti göndermesiyle atılmıştır.[3] Keşif heyeti incelemeleri sonucunda güzergâh belirlemiş ve dar hat yapılmasını uygun bulmuşsa da sonrasında geniş hat inşa edilmesi kararı alınmıştır.[3] Sonraki yıl devletin projeye bütçe ayırmasıyla inşa başlamış, 1912 yılı başlarına dek sürmüştür.[3] Bu üç yıl içerisinde bütçe el verdiğince 32 km'ye yakın hat döşenmiş, bunun ancak 14–15 km kadarı işletmeye uygun dereceye getirilebilmiştir.[3] Buradan itibaren hattın imtiyazı Fransız Régie générale des chemins de fer şirketine verilmişse de kesin bir sözleşme imzalanamadan I. Dünya Savaşı'nın çıkmasıyla Meclis-i Vükelâ anlaşmayı yapılmamış saymış, şirket durumu protesto etmiştir.[4][5] 1918'de Askerî Demiryolları ve Limanları Umûmî İdaresinin altı yıl atıl kalan inşaatın durumunun tespit edilmesi amacıyla görevlendirdiği heyet mevcut demiryolundan yararlanmak adına Samsun ile Havza arasında bir dekovil hattı kurulmasını önermiş ancak bu girişim de nihayete erememiştir.[3] 1922 yılında Amerikalılar Chester Projesi bağlamında Nâfia Vekâletine sundukları projede Samsun-Trabzon-Erzurum-Van-Musul-Diyarbakır-Ayas-Kayseri-Ankara güzergâhının yapımı karşılığında hattın her iki yanındaki 20 km'lik alanda yer alan madenlerin işletme imtiyazını talep etmiştir.[4] Kurulacak şirkette Türklerin istihdam edileceği ve Türk sermayesinin de bulunacağı taahhüt edilmiş, 9 Nisan 1923 tarihinde Türkiye Büyük Millet Meclisince onaylanan proje ile Amerika-Türkiye ortaklığıyla Ottoman-American Development Company'e bağlı olarak kurulacak şirketin öncelikli olarak Samsun-Havza-Amasya-Zile-Sivas hattını döşemesi karara bağlanmıştır.[4][6] Anlaşmaya göre şirket devletten kilometre garantisi ve para yardımı istemeyecek, Samsun'da liman inşa edecek, 40 km'lik alandaki varlığı bilinen ve sonradan tespit edilecek madenlerin kullanımı da 99 yıllığına şirketin olacaktı.[4] Fransa, demiryolu inşaatının imtiyaz hakları kendi şirketlerine ait olduğu gerekçesiyle anlaşmayı kınamış, 11 Nisan 1923'te de Ankara Hükûmetine protesto çekmiştir.[4] 9 Kasım 1923'te temeli atılsa da gelişen süreçte Ottoman-American Development Company'nin iç sorunlar yaşaması nedeniyle proje ilerlememiş, Türkiye Büyük Millet Meclisi de 18 Aralık 1923'te anlaşmayı feshetmiştir.[4]

Cumhuriyet döneminde demiryollarına özel önem veren devletçe hat 23 Mart 1924 tarihli kanunla birlikte ₺65 milyon sermayeyle millîleştirilmiş ve Samsun-Kalın demiryolu olarak revize edilerek beş yılda bitirilmesi öngörülmüştür.[7] Hattın Samsun-Kavak kısmı 23 Aralık 1926'da hizmete açılsa da tüm hattın tamamlanması hava muhalefeti ve personel eksikliği gibi sebeplerle ancak 1932 yılında mümkün olmuştur. ₺29.5 milyona mal olan ve Türk mühendisler tarafından tamamlanan ilk hat olma özelliğine sahip olan demiryolu 378 km uzunluğunda sinyalizasyon ve elektrifikasyon olmaksızın inşa edilmiştir.[8] 2008 yılında rehabilitasyonu yapılan hat 2015 yılında kapatılarak €259 milyon bütçe ile modernize edilmeye başlanmıştır.[9] Çelikler, Gülermak ve AŽD Praha ortaklığıyla yenilenen hattaki yolcu trenleri hızı 40 km/sa değerinden 80 km/sa değerine, günlük kapasitesi 21 trenden 54 trene, yolcu trafiği 95 milyon yolcu km'den 168 milyon yolcu km'ye, yük trafiği 657 milyon ton km'den 867 milyon tom km'ye çıkmış; yolculuk süresiyse 9.5 saatten 5 saat 45 dakikaya düşmüştür.[10] Yeniden trafiğe açılması için verilen tarih Eylül 2018 olsa da bu öngörüde sarkma olmuş, deneme seferleri Mayıs 2020'de başlatılırken yolcu trafiğine açılması ise aynı yılın kasım ayını bulmuştur.[11][12][13]

Erken cumhuriyet döneminde Samsun-Kalın demiryolu hattının hâricinde Yeşilırmak Deltası'nda yetiştirilen ürünlerin nakliyatının kolaylaştırılması amacıyla Samsun sahil demiryolu hattı da projelendirilmiştir. Devletin uzun mesafeli demiryollarını kendisi inşa ederken kısa mesafeli hatları özel iştiraklere bırakmasıyla bu hattın inşasını Samsun Sahil Demiryolları Türk Anonim Şirketi üstlenmiş, 6 Aralık 1923 tarihinde 75 cm genişliğinde ve 150 km uzunluğunda Samsun-Bafra ve Samsun-Çarşamba demiryollarının döşenmesi konusunda sözleşme imzalanmıştır.[14][15] Ayrıca demiryolunun Alaçam ve Terme'ye uzatılması konusunda da imtiyaz tanınmış olup süresi 75 yıl olarak belirlenmiştir.[15] Bir an önce inşasına başlanan hattın resmî temel atma töreni Mustafa Kemal'in de katılımıyla 21 Eylül 1924'te yapılmış, ilk sefer ise Samsun-Tekkeköy-Dikbıyık-Çarşamba istasyonları arasında 1 Ekim 1926 tarihinde gerçekleşmiştir.[16] Türkiye'de yerli sermayenin finanse etmesiyle döşenen ilk demiryolu hattı olan[17][18] Samsun-Çarşamba hattı yeterli yolcu ve yük kapasitesine ulaşamayarak zarar etmeye başlamış, 1931'de kapatılmış, hattın işletilmesinde kamu yararını gözeten devlet 15 Nisan 1933'te hattı Devlet Demiryolları ve Limanları İşletme Umumî İdaresinin sorumluluğuna vermiştir.[15][19] Dar hatlı demiryolu 1971'de kapatılmış, 1980'de standart hat açıklığında yenilenerek yeniden işletmeye açılmıştır.[20][21] Daha sonrasında talep görmemesi nedeniyle tekrar kapatılan hattın Çarşamba ilçe merkezindeki üç km'lik kısmı 2013 yılında sökülmüştür.[22][23]

Sivas ve Çarşamba hatlarının hâricinde 1983'te ise 18 km uzunluğundaki Gelemen demiryolu hizmete açılmıştır.[24] Gelemen Lojistik Merkezinin aktarım hattı olarak hizmet veren demiryolu 2018 yılında yenilenmeye başlamıştır.[25] Ayrıca ilk kez 2008'de Ankara-Samsun hızlı tren hattı gündeme gelmiştir.[26] 2015'te keşif çalışmaları yapılmış, demiryolunun inşa edilecek diğerleriyle birlikte Samsun ve Mersin'i kuzey-güney hattı boyunca birbirlerine bağlayacağı açıklanmıştır.[27][28][29] Samsun-Kırıkkale hızlı tren hattı olarak revize edilen proje Strateji ve Bütçe Başkanlığının 2018-2020 dönemi yatırım programı hazırlama rehberinde yer almamakla birlikte 2018 yılı yatırım programında çevresel etki değerlendirmesi ve fizibilite etüdü çalışmalarının 2018 yılında tamamlanacağı belirtilmektedir.[30][31][32] 286 km uzunluğunda olacağı öngörülen hat yolcu trenleri için 160–200 km/sa, yük trenleri için 100 km/sa hızında işletilecektir.

Cumhuriyet Meydanı Tramvay İstasyonu'nda yolcu alan SAMRAY aracı.

2003 yılında tren yollarının haricinde şehiriçi ulaşımın sağlanması amacıyla hafif raylı sistem inşa edilmesi gündeme gelmiş, somut ilk adımlar ise 10 Mayıs 2006'da Avrupa Yatırım Bankasından €65 milyon kredi alınmasıyla atılmıştır.[33] Projelendirmeye göre Ondokuz Mayıs Üniversitesi ile Samsun Merkez Organize Sanayi Bölgesi arasında 28,7 km hafif ray ve 24 istasyon €130 milyon maliyetle inşa edilecek, bunun 15 km'lik ilk etabı ise Avrupa Yatırım Bankası'ndan alınan kredi ile Ondokuz Mayıs Üniversitesi ile Cumhuriyet Meydanı arasındaki güzergâha döşenecekti.[34] Mayıs 2008'de gerçekleştirilen ihale sonucunda Alsim Alarko ve İtalyan AnsaldoBreda ortaklığı €105.987,061 ile en uygun teklifi vermiş, 29 Ağustos'ta ise inşa başlamıştır.[35][36] Plânlandığı süreden sekiz ay evvel bitirilen Samsun tramvayı'nın 16 km'lik Gar - Ondokuz Mayıs Üniversitesi arasındaki 21 istasyonluk ilk etabı 10 Ekim 2010 tarihinde ilk yolcularını almıştır.[37] 2016'da doğu kolu boyunca önce Balıkçı Barınağı'na sonra 19 Mayıs Stadyumu'na kadar uzatılan hat batıda ise Kurupelit Yerleşkesi'ne değin uzatılmıştır.[38][39] Hattın ilerleyen süreçte doğuda Çarşamba'ya, batıda Bafra'ya kadar uzatılması düşünülmektedir.[40] Beslenmesi için şehrin farklı yerlerinde ring hatları kurulan ve günümüzde 31 tramvay ile işletilen hat 2017 yılında 18.952.858, toplamda ise 120.452.629 kişi taşımış olup Karadeniz Bölgesi'ndeki tek hafif raylı sistemdir.[41][42][43]

Denizyolu

Kentin denizyolu ulaşım tarihi kendisi kadar eskidir.[44] Denizyolu ile ulaşımın sağlandığı şehir Anadolu'yu Kırım'a bağlayan önemli bir ticaret merkezi olup Selçuklular ve beylikler dönemlerinde Anadolu içlerinden gelen ticaret kervanlarının Sivas yoluyla Karadeniz'e ulaştığı limanlar arasında yer almıştır.[2] Karadeniz'in 15. ve 16. yüzyıllarda Osmanlı İmparatorluğu'nun iç denizi hâline gelmesiyle yabancı devlet gemilerinin bölgeye girişi yasaklanmış, bu durum diğer kıyı şehirleri gibi Samsun'u da ekonomik açıdan olumsuz etkilemiş, yerel idarecilerin ticareti canlandırmaya yönelik girişimleri de fayda sağlamamıştır.[2] Kırım'ın Rusya tarafından ele geçirilmesiyle de durum değişmemiş, Tanzimat'a değin sürmüştür.[2] Osmanlı İmparatorluğu'nun 1838 yılında imzalanan Baltalimanı Antlaşması ile Avrupa devletlerine karşı koyduğu ticari yasakları kaldırmak zorunda kalması ve Avrupa devletlerine ait buharlı gemilerin Karadeniz'e girmesiyle şehirdeki ticari hayat gelişme göstermeye başlamış, özellikle Avusturya ve İngiliz bandıralı gemiler ticaret üstünlüğünü ele geçirmeye başlamıştır.[45] Malatya, Amasya, Çorum, Tokat, Sivas ve Kayseri başta olmak üzere Anadolu menşeli ürünlerin toplanma noktası olan Samsun Kırım Savaşı sırasında ittifak ordularının tedarik merkezlerinden biri olarak öne çıkmış, savaş sonrasında da Fransız, Yunan ve Rus gemileri şehrin Suriye, Tuna ve Rumeli vilayetlerinin yanı sıra Yunanistan, İtalya ve Fransa'daki limanlarla bağlantı kurmasını sağlamıştır.[46] 1904 yılına gelindiğinde yılda 71 milyon kuruşluk ithalat ve aynı değerde ihracat yapılan bir liman kentine dönüşen Samsun'da 1906 yılında Londra, Liverpool, Hamburg, Anvers, Le Havre, Marsilya, Cenova, Trieste, Pire ve İstanbul limanlarıyla ilişki içerisinde bulunan 14 gemi şirketi faaliyet göstermekteydi.[2][46] Bunlardan özellikle Marsilya hem ithalat hem de ihracat olarak en sıkı bağların bulunduğu liman olup Messageries maritimes ve Paquet şirketleri öne çıkmaktaydı.[46]

Kuzeyde Kayalık, güneyde Çaltı Burnu arasındaki hilâl biçimli yapısıyla kuzey, kuzeydoğu ve doğudan esen rüzgârlara açık durumda olan liman dalgalı zamanlarda günlerce kapalı kalabilmekteydi.[46] Kızılırmak ve Yeşilırmak gibi debisi yüksek iki akarsunun ortasında kalması dolayısıyla da zaman zaman bu akarsuların taşıdığı kumlar nedeniyle sefer güvenliğini tehlikeye sokacak derecede zemini yükselmekteydi.[46] Yalnızca büyük değil küçük tonajlı gemiler için de sorun teşkil eden bu durum ve Kalyonburnu açıklarındaki resifler dolayısıyla yalnızca yaz aylarında seyrüsefer güvenli bir şekilde sağlanabiliyordu.[46] Bu dezavantajlar ve limanın hızla artan ticaret hacmini karşılayamaz duruma gelmesi nedeniyle modern bir liman inşa edilmesi 19. yüzyılın ortalarında gündeme girse de bir ilerleme sağlanamamıştır.[46] 1862 yılında Fransa'nın Trabzon Konsolosu Schefer Doulcet Cenevizlilerin limanın kuzeyinde inşa ettiği dalgakıran kalıntılarının tamir edilerek gemilere sığınma alanı yaratılmasını önermiş, aynı öneriyi kırk yıl sonra aynı görevi devralan H. de Cortanze de yenilemiştir.[46]

İttihat ve Terakkinin iktidara gelmesiyle birlikte gelişen ekonomik altyapıyı yenileme hamlesi etkisini Samsun'da da göstermiş, 1910 yılında Türkiye Millî Bankası şehirde liman inşa etmeye yönelik imtiyaz girişiminde bulunmuştur.[47] 7 Mayıs 1910 tarihinde Ticaret ve Nafia Nezâreti Başmühendisi Louis Godard'ın raporuyla birlikte sadârete sunulan imtiyaznâme sonuç vererek 21 Ağustos 1911'de liman inşasına yönelik önsözleşme imzalanmıştır.[47] İnşa edeceği limanın 99 yıllığına işletme hakkını alacak olan Türkiye Millî Bankasının beş yıl içerisinde limanı tamamlaması beklenmekte, maliyetin ₣30 milyon olacağı öngörülmekteydi.[47] Limanın plan ve projeleri 1912 yılında tamamlanarak nezârete sunulsa da I. Dünya Savaşı'nın çıkması ve maliyeti dolayısıyla somut adım atılamamıştır.[47]

Samsunport adıyla işletilen Samsun Limanı'nın giriş kapısı.

I. Dünya Savaşı ve Millî Mücadele sıralarında İngiliz işgali ve Rus bombardımanı gören Samsun'un limanında ticaret ve ulaşım Gümrük ve Un adı verilen iki iskeleden yürütülüyor olup her iki iskele de gördükleri zararlar nedeniyle yetersiz kalmaktaydı.[48] 1923 itibarıyla ₺342.845.870 ithalat, ₺201.566.201 ihracat değerine sahip olan Samsun'da Chester Projesi dâhilinde Ottoman-American Development Company'e liman inşa etme hakkı tanınsa da proje nihayete erememiştir.[47] 1925 ve 1926 yıllarında bu sefer Alman firması Sager & Woerner, ardından da Batinolles-Hersent-Schneider ortaklığı liman inşaatına talip olmuş ancak bu çalışmalardan da bir sonuç çıkmamıştır.[47] Bu pazarlıkları takiben 1927 yılında Société Technique Algérie ve Société Nationale de Travaux ortaklığı ile müzakere edilmiş, ortaklığın %80 peşin para beklentisi ve inşa bitişi için altı yıl süre vermesi üzerine görüşmelerden çekilinmiştir.[47] Bunun ardından da bir takım şirketlerle görüşülse de sonuç alınamamış, 1927-1932 yılları arasında Gümrük ve Un iskelelerinin yenilenmesine ağırlık verilmiştir.[47] 1934 itibarıyla İstanbul, İzmir ve Mersin'den sonra ülkenin en büyük limanı olan Samsun'da modern bir limanın inşası 25 Aralık 1926'da kabul edilen ve 3 Ocak 1927'de Resmî Gazete'de yayımlanarak yürürlüğe giren kanuna[49] rağmen ancak 1950'lerde gerçekleşebilmiştir. 1949 yılında ₺250 bine Hollandalı bir şirkete limanın etüt çalışması yaptırılmış, Uluslararası İmar ve Kalkınma Bankası tarafından görevlendirilen bir iktisatçı ve bir liman inşaat uzmanı yapılan incelemeler sonucunda bölgeye liman yapılmasının uygun olduğuna dair rapor hazırlanmıştır.[50] Bunun üzerine 7 Temmuz 1950 tarihinde onaylanan kanunla Uluslararası İmar ve Kalkınma Bankasından $12,5 milyon kredi alınmış[51] ve 3 Eylül 1953 tarihinde RAR Türk, Philipp Holzmann, Hochtief ortaklığı ile anlaşma imzalanmıştır.[47] İlk kez 1910 yılında gündeme gelen liman inşası 4 Nisan 1954 tarihinde yapılan temel atma töreni ile fiili aşamaya geçmiş, 1954 Türkiye genel seçimleri sırasında propaganda malzemesi olarak kullanılarak hem Demokrat Parti hem de Cumhuriyet Halk Partisi inşayı kendilerinin başlattıklarını savunmuşlardır.[50] 14 Aralık 1960 tarihinde kullanıma açılan[47] liman 2008 yılında gerçekleştirilen ihale sonucu ₺125.200.000 teklif veren Ceynak Lojistik'e 2010 yılında 36 yıllığına devredilerek özelleştirilmiştir.[52][53]

Samsunport adıyla işletilen[54][55] Samsun Limanı'nın hâricinde 2005 yılında hizmete giren Toros Gübre Limanı ve 2008 yılında açılan Yeşilyurt Limanı ile birlikte Samsun'da üç ayrı liman bulunmaktadır. Samsun Limanı Karadeniz'in en büyük, Türkiye'nin ise 5. büyük limanı olmakla birlikte 2017 yılında 12.325.083 ton yükün elleçlendiği limanlarıyla Samsun Türkiye'nin en yoğun yedinci denizyoludur.[56][57][58] Ayrıca toplam 2.459.529 gros tonluk 342 farklı geminin uğradığı[59] Samsun Limanı'nın Novorossiysk hattında toplam 6.803, Kavkaz tren feri hattındaysa 509 araç taşınmıştır.[60]

Limanların hâricinde turistik sahil turları için tahsis edilen Samsunum-1 isimli gezinti gemisi 2013 yılından itibaren yaz aylarında Atakum-İlkadım arası sefer düzenlemekte, 2014'ten itibaren de Suat Uğurlu Baraj Gölü'nde gezinti yapan Samsunum-2 işletilmektedir.[61][62] 2016'dan beri Samsunum-3 ile Şahinkaya Kanyonu'nda gezi düzenlenirken Terme Çayı ile Karadeni arasındaki güzergâhta Samsunum-4 ile sefer düzenlenmesi planlanmaktadır.[63][64]

Havayolu

Samsun'da havayolu taşımacılığı Kasım 1958'de Kıranköy Mezarlığı ile Samsun Askerî Hastanesi arasına inşa edilen Samsun Havaalanı'nın hizmete açılmasıyla başlamıştır.[65] Şehir merkezine dört km mesafede kurulan havaalanı toplam 545.780 m²'lik alanda 160 m rakımda olup 1.620×45 m boyutlarında beton pist, iki uçak kapasiteli apron, 124×18 m boyutlarında taksirut ve 1.668 m²'lik terminal binasını ihtiva etmekteydi.[65] 1973 yılında yolcu sayısı 62.572 kişiye kadar çıkan havaalanında yük taşımacılığı da yapılmakta olup pistin heyelan tehlikesi altında olması, aletli iniş sisteminin coğrafi koşullardan dolayı yerleştirilememesi gibi nedenlerle yeni bir havalimanı inşa edilmesi fikri 1990'ların başından itibaren gündeme gelmiştir.[65] Saha araştırması sonucunda Çarşamba'da yer tahsis edilen yeni havalimanı için Devlet Hava Meydanları İşletmesi 1993 yılında ihale açsa da daha sonrasında iptal edilmiş, ertesi yıl ise yenilenen ihale sonucunda Alsim Alarko ve Akfen İnşaat ortaklığı inşayı üstlenmiştir.[66][67] 31 Ağustos 1994'te Başbakan Tansu Çiller tarafından temeli atılan Samsun Çarşamba Havalimanı 15 Aralık 1998'de hava trafiğine açılmış, ilk tarifeli sefer ise 11 Şubat 1999 tarihinde gerçekleşmiştir.[68][69]

Sekiz havayolu şirketinin sefer düzenlediği Samsun'dan Ankara, Antalya, İstanbul ve İzmir'in yanı sıra Almanya'nın Berlin, Düsseldorf, Frankfurt, Hannover, Münih ve Stuttgart ile Avusturya'nın Viyana, Kuveyt'in de aynı adlı şehrine direkt uçuşlar dönemsel olarak gerçekleşmektedir.[70][71] 2017 yılında 11.413 iniş kalkış yapılan havalimanında 1.175.525 yolcu taşınmış; 373 kargo, 7.856 ticari uçak trafiği sağlanarak toplam 9.651 ton yük taşınmıştır.[72]

Karayolu
Şehiriçi ulaşımın ana arteri olan Atatürk Bulvarı'ndan bir görünüm.

Günümüzde Samsun'un ulaşım altyapısı başta karayolu olmak üzere demiryolu, denizyolu ve havayolundan oluşmaktadır. Osmanlı döneminde Romalılardan miras alınan yol ağı kullanılıyor olup derbentçi, köprücü, kaldırımcı gibi denetim örgütleri eliyle yenileniyor, sefer zamanları ise gerekli görüldüğü takdirde yine bu örgütler tarafından yeni yollar açılıyordu.[73] Şehirlerdeyse halk ve esnaf ev ile dükkânlarının önündeki sokağın, vakıflarsa çevrelerinde bulunan yolların tamir ve inşasından sorumlu tutulmaktaydı.[73] 18. yüzyıla dek işleyen bu yapı denetim örgütlerinin işlevlerini yitirmesi ile işlemez hâle gelmiş, yollar bataklığa dönüşmüş, köprüler ise yıkılmaya yüz tutmuştur.[73] Denizyoluyla Samsun'a gelen mallar Basra Körfezi'ne kadar ulaştırılmaktaydı fakat iskeleden indirilen ürünler develer ve katırlar aracılığıyla elverişsiz bu karayolu bağlantısına aktarılmakta, bu da maliyeti ve gerekli işgücünü arttırmaktaydı.[48] 19. yüzyılın ilk yarısına kadar Osmanlı İmparatorluğu dâhilinde karayolu inşaatına dair klasik dönemdeki yaklaşım değişmemiş, Tanzimat'la birlikte yetersiz kalan yol ağının yenilenmesine girişilmiştir.[2] 1826 yılında İhtisab Nezâretinin kurulmasıyla yolların bakımı için özel olarak teşkilât kurulmuş, 1839 yılında şehir içi yolların 20, 15, 12 ve 10 zira genişliğinde çıkmaz sokak olmaksızın inşa edilmesi şart koşulsa da uygulamada zorluklar yaşanması 1848 ebniye nizamnâmesinde 10, 8 ve 6 zira genişliğinin yeterli görülmesi sonucunu doğurmuştur.[73] 1851 yılında çıkarılan karayolu nizamnâmesiyle her köylünün yılda üç gün yol tamiratı için ücretsiz çalışması kararlaştırılmıştır.[2] Kırım Savaşı'nın hemen ardından İngiltere Samsun-Sivas arasında yol yapımı için bölgeye keşif heyeti göndermiş ancak ekonomik getirisi yeterli bulunmayarak bir girişim yapılmamıştır.[73] 1863'te görevlendirilen Meclis-i Vâlâ-yı Ahkâm-ı Adliye Âzâsı Ali Rıza Efendi'nin girişimiyle Amasya'ya uzanacak ve oradan da diğer yollar vasıtasıyla Bağdat'a bağlanacak bir karayolu inşasına girilmiştir.[73] 1867 yılında yayınlanan yol nizamnâmesi ile liman şehirlerine karayolu yapılmasına öncelik verilmiş; 1893 yılına kadar 62 km'lik Samsun-Sivas, 23 km'lik Samsun-Çarşamba ve 62 km'lik Samsun-Bafra yolları yapılmıştır.[74][75] Nizamnâmeye göre vilâyetleri birbirine, limanlara, demiryollarına ve İstanbul'a bağlayan umumi yollar 7 m genişliğinde; sancak ve kaza merkezlerini birbirine, limanlara ve istasyonlara bağlayan yollar 4.5 m; vilâyet ve sancak merkezlerini birleştiren yollar 5.5 m genişliğinde inşa edilmiştir.[2]

Cumhuriyetin ilk yıllarıyla beraber demiryoluna önem veren devlet 1950'den itibaren ulaşım politikasını karayoluna ağırlık vermek suretiyle değiştirmiştir.[76] Bu yıldan itibaren asfalt karayollarının yapıldığı Samsun, Karasu'dan başlayıp Sarp Sınır Kapısı'na kadar uzanan D 010 yolu üzerinde bulunmakta olup aynı zamanda D 010 yolunun E70 yolu ile birleşim noktasıdır.[77] İl, Karabük-Amasya hattını birbirine bağlayan D 030 yolunun da üzerinde bulunmakta, aynı zamanda Yozgat'a uzanan D 795 yolunun başlangıç noktası olup bu yol üzerinde 19 Mayıs ile Havza tünelleri bulunmaktadır.[78] Samsun-Ankara Yolu ile D 100 ve D 200 yollarına bağlanan, karayolu bağlantılarında bir toplanma noktası olarak Türkiye'nin her yerinden ulaşımın mümkün olduğu Samsun aynı zamanda E95 yolunun Türkiye'ye giriş noktasıdır.[77][79][80] Avrupa ve devlet yollarının hâricinde 55-25, 55-27, 55-28, 55-50, 55-51, 55-52, 55-53 ve 55-54 numaralı il yollarının bulunduğu Samsun'daki devlet ve il yolları toplam 4.601 km uzunlukta olup ortalama trafik hacmi günlük 10 bin ila 50 bin araç civarındadır.[81][82] 2023'te tamamlanması planlanan Ankara - Samsun Otoyolu ile birlikte Samsun E88, D 180, D 190, D 765 ve Otoyol 20'ye bağlanarak Rusya, Kafkasya ve Orta Asya ülkelerini Akdeniz'e aktaran bir nokta hâline gelecektir.[83]

Motorlu araçların yaygınlaşmasından önce diğer yerlerde olduğu gibi faytonlarla sağlanan şehiriçi ulaşım 1920'lerde otomobillerin taşımacılık amacıyla kullanılmaya başlanmasıyla yerlerini taksilere bırakmaya başlamıştır.[84] Şehirdeki ilk taksi durağı Saathane Meydanı'na kurulmuş, otomobillerin artmasıyla ikinci bir durak Cumhuriyet Meydanı'nda açılmıştır.[84] Taksilerin ardından 1945 yılında şehir merkezinde ve Bafra - Samsun arasında dört araçla belediye otobüsü seferlerinin de başlamasıyla ilk toplu ulaşım araçlarına kavuşan ilde 1950'lerde ilk kez ilçelerarası taşımacılık yapan dolmuşlar trafiğe çıkmış, bu araçlar zamanla yerlerini minibüs taşımacılığına bırakmıştır.[84][85] 2012 yılında hafif raylı sistemin olmadığı bölgelerde bir troleybüs hattı kurulması gündeme gelmiş[86] ancak maliyeti nedeniyle bu projeden vazgeçilmiştir.[87] Günümüzde 347.605 aracın dolaşımda olduğu[88] Samsun'da şehir sakinlerinin belediyenin sunduğu toplu taşıma hizmetlerinden memnuniyet oranı %66,11 olup yaşam endeksinde aldığı 0,4848 puan ile Samsun'da sunulan toplu taşıma hizmetleri Türkiye genelinde 33. sırada bulunmaktadır.[89][90] Toplu taşıma araçlarının konforu konusunda ise Samsun 30 büyükşehir arasında 19. sırada yer almaktadır.[91]

Kaynakça
  1. Kaleli, Hüseyin (2011). "Osmanlı Döneminde Karadeniz Bölgesine Demiryolu İnşa Tasarıları". Karadeniz (Black Sea-Çernoye More) Sosyal Bilimler Dergisi, 9. Ardahan: Ardahan Üniversitesi İnsani Bilimler ve Edebiyat Fakültesi. ss. 151-166. ISSN 1308-6200.
  2. Yörük, Saim (2015). "Osmanlı Döneminde Samsun ve Çevresine Yönelik Ulaşım ve Kalkınma Projeleri". Köse, Osman (Ed.). Geçmişten Günümüze Samsun/Canik ve Değerleri. 1. Samsun: Canik Belediyesi Kültür Yayınları. ss. 483-499. ISBN 9786058747395.
  3. Babaoğlu, Resul (2014). "Türkiye Cumhuriyeti Nafıa Vekâleti Devlet Demiryolları Samsun-Sivas Demiryolu Amasya İstasyonunun İşletmeye Küşadı". Yakın Dönem Türkiye Araştırmaları. 13 (25-26). İstanbul: İstanbul Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsü. ss. 183-234. ISSN 1304-9720.
  4. Yavuz, Bige Sükan (Kasım 1999). "Fransız Arşiv Belgelerinin Işığında Chester Demiryolu Projesi". Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi. 6 (24). Ankara: Ankara Üniversitesi Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü. ss. 527-561. doi:10.1501/Tite_0000000135. ISSN 1303-5290.
  5. Ünlüönen, Kurban (Mayıs 1991). "Türkiye'de Ulaştırma Sektörünün Tarihi Gelişimi (Karayolları-Demiryolları)". Dicle Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, 5. Diyarbakır: Dicle Üniversitesi Hukuk Fakültesi. s. 339. ISSN 1300-2929.
  6. Armaoğlu, Fahir (2017). Türk Amerikan İlişkileri: 1919-1997. İstanbul: Kronik Kitap. s. 97. ISBN 9789752430259.
  7. "Samsun-Sivas-Ankara-Musa Köy Demiryollarının İnşası Hakkında Kanun". T.C. Resmî Gazete (Osmanlı Türkçesi) (68). 7 Nisan 1924.
  8. Yücel, Mustafa Serhan; Taşar, Murat (2016). "Demiryolunun Stratejik Önemi ve Erken Cumhuriyet Döneminde Demiryolu Siyaseti". Vakanüvis. 1 (1). Sakarya. ss. 293-342. doi:10.24186/vakanuvis.233677. ISSN 2149-9535.
  9. "Samsun-Kalın Demiryolu Hattı Modernizasyonu Projesi". radikal.com.tr. 29 Eylül 2015. 8 Temmuz 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Temmuz 2018.
  10. "SAMSUN-KALIN DEMİRYOLU MODERNİZASYONU İÇİN İMZALAR ATILDI". tcdd.gov.tr. 3 Temmuz 2015. 7 Temmuz 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Temmuz 2018.
  11. "90 yıllık Samsun-Sivas Demiryolu hattı yenileniyor". trthaber.com. 4 Haziran 2018. 8 Temmuz 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Temmuz 2018.
  12. "Samsun-Sivas hattının ilk ticari deneme treni yola çıktı". TCDD Taşımacılık. 4 Mayıs 2020. Erişim tarihi: 2 Ekim 2020.
  13. "Cumhurbaşkanı Erdoğan, Samsun-Sivas Demiryolu Hattı Modernizasyonunun Tamamlanması Töreni'ne katıldı". Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı. 1 Kasım 2020. 2 Kasım 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Kasım 2020.
  14. Pek, Nedim. "SAMSUN SAHİL DEMİRYOLU" (PDF). samsun.bel.tr. 15 Mart 2014 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Ocak 2014.
  15. İpek, Nedim (2015). "Samsun'un Değerleri". Köse, Osman (Ed.). Geçmişten Günümüze Samsun/Canik ve Değerleri. 1. Samsun: Canik Belediyesi Kültür Yayınları. s. 15. ISBN 9786058747395.
  16. Ayyılmaz, Ferah (2013). "Cumhuriyet Dönemi'nde Samsun-Çarşamba Demiryolunun Yapımında Samsun Limanının Önemi ve Ticari Değeri". Köse, Osman (Ed.). Tarih Boyunca Karadeniz Ticareti ve Canik. 2. Samsun: Canik Belediyesi Kültür Yayınları. ss. 415-421. ISBN 9786058747333.
  17. Arı, Kemal (Temmuz 1991). "Samsun Demiryolu'nun Temel Atma Töreni ve Reisicumhur Gazi Mustafa Paşa'nın Samsun Gezisi". Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi. 6 (21). Ankara: Atatürk Araştırma Merkezi. ss. 609-622.
  18. Kuruç, Bilsay (1993). Belgelerle Türkiye İktisat Politikası. 2. Ankara: Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Yayınları. ss. 465-466. ISBN 9754820066.
  19. "Samsun sahil demiryollarının Devlete maledilmesine ve Devlet Demiryolları ve Limanları İşletme Umum Müdürlüğünce işletilmesine dair kanun". T.C. Resmî Gazete. 29 Mayıs 1933. ss. 2522-2523.
  20. "Samsun Çarsamba". trainsofturkey.com. 7 Ekim 2015. 8 Temmuz 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Temmuz 2018.
  21. Bickel, Benno; Koch, Karl-Wilhelm; Schmidt, Florian (1987). Dampf unterm Halbmond: Die letzten Jahre des Dampfbetriebes in der Türkei (Almanca). Krefeld: Verlag Röhr. s. 17. ISBN 3884901834.
  22. Askar, Şükrü Berk (3 Şubat 2018). "Samsun'da demiryolu o tarihte açılacak". habergazetesi.com.tr. 8 Temmuz 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Temmuz 2018.
  23. "Tren yolu yerine karayolu". habergazetesi.com.tr. 11 Kasım 2013. 8 Temmuz 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Temmuz 2018.
  24. "TARİHÇE". tcdd.gov.tr. 7 Temmuz 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Temmuz 2018.
  25. Atik, Gülsüm (1 Temmuz 2018). "Samsun-Gelemen hattı yenileniyor". gazetegercek.com.tr. 8 Temmuz 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Temmuz 2018.
  26. Kara, Osman (24 Ocak 2018). "HIZLI TREN MASALINDAN BIKMADINIZ MI HALA". habergazetesi.com.tr. 8 Temmuz 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Temmuz 2018.
  27. Emirza, Onur (8 Ekim 2015). "Hızlı Trenin Güzergahı Belli Oldu". dengegazetesi.com.tr. 8 Temmuz 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Temmuz 2018.
  28. Uysal, Onur (9 Ekim 2018). "Samsun hızlı tren hattı güzergahı açıklandı". railturkey.org. 8 Temmuz 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Temmuz 2018.
  29. "Samsun Hızlı Tren Çalışmaları Başladı". gazetegercek.com.tr. 9 Aralık 2015. 8 Temmuz 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Temmuz 2018.
  30. "2018-2020 DÖNEMİ YATIRIM PROGRAMI HAZIRLAMA REHBERİ" (PDF). kalkinma.gov.tr. 8 Temmuz 2018 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Temmuz 2018.
  31. "2018 YILI YATIRIM PROGRAMI" (PDF). kalkinma.gov.tr. Şubat 2018. 8 Temmuz 2018 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Temmuz 2018.
  32. "Ankara-Samsun iki saate inecek". ahaber.com.tr. 10 Şubat 2016. 17 Ağustos 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Temmuz 2018.
  33. "Avrupa Yatırım Bankası'ndan Samsun'da Raylı Sisteme 65 Milyon Euro Kredi". yapi.com.tr. 4 Temmuz 2006. 8 Temmuz 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Temmuz 2018.
  34. "BASIN DUYURUSU". hazine.gov.tr. 10 Mayıs 2006. 17 Ağustos 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Temmuz 2018.
  35. "'Raylı Sistem'de En Düşük Teklif Alsim Alarko Ansaldobreda Konsorsiyum'dan". haberler.com. 5 Mayıs 2008. 8 Temmuz 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Temmuz 2018.
  36. "Samsun Hafif Raylı Sistem Projesine 29 Ağustos'ta Başlanacak". haberler.com. 21 Ağustos 2008. 8 Temmuz 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Temmuz 2018.
  37. "SAMSUN RAYLI SİSTEM 10.10.2010 SAAT 10.00'DA START VERDİ". samsun.bel.tr. 11 Ekim 2010. 5 Şubat 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Şubat 2014.
  38. "Samsun'da tramvay hattı uzadı!." samsungazetesi.com. 27 Ağustos 2016. 8 Temmuz 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Temmuz 2018.
  39. "Hafif Raylı Sistem İşletmesi". samulas.com.tr. 8 Temmuz 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Temmuz 2018.
  40. "Samsun'da Raylı Sistem Doğu Ve Batıya Uzayacak". milliyet.com.tr. 4 Mart 2017. 8 Temmuz 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Temmuz 2018.
  41. "Hafif Raylı Sistem Projesi". samsun.bel.tr. 5 Şubat 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Şubat 2014.
  42. "Raylı Sistem 18 Milyon 952 Bin 858 Kişi Taşıdı". samsun.bel.tr. 23 Ocak 2018. 8 Temmuz 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Temmuz 2018.
  43. Kalay, Hüseyin; Koçer, Yaprak (28 Ekim 2018). "Karadeniz'in tek hafif raylı sistem hattı uzatılıyor". hurriyet.com.tr. 29 Ekim 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Ekim 2018.
  44. "Samsun Liman İşletmesi Kontrol Müdürlüğü". tcdd.gov.tr. 8 Temmuz 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Temmuz 2018.
  45. Köse, Metin Ziya (2013). "XIX. Yüzyıl Ortalarında Samsun Limanı'nda İthalat ve İhracat". Köse, Osman (Ed.). Tarih Boyunca Karadeniz Ticareti ve Canik. 2. Samsun: Canik Belediyesi Kültür Yayınları. ss. 103-116. ISBN 9786058747333.
  46. Yılmaz, Özgür (2013). "20. Yüzyılın Başlarında Samsun Limanı: Fransız Konsolosu H. de Cortanze'nin Raporlarına Göre". Köse, Osman (Ed.). Tarih Boyunca Karadeniz Ticareti ve Canik. 2. Samsun: Canik Belediyesi Kültür Yayınları. ss. 181-195. ISBN 9786058747333.
  47. Baytal, Yaşar (2013). "Samsun Limanı İnşası". Köse, Osman (Ed.). Tarih Boyunca Karadeniz Ticareti ve Canik. 2. Samsun: Canik Belediyesi Kültür Yayınları. ss. 385-396. ISBN 9786058747333.
  48. Gökgöz, Gurbet; Yılmaz, Ahmet (2013). "Cumhuriyet'in İlk Yıllarında Türkiye'de Liman ve Liman İşletmelerini Millileştirme Süreci ve Karadeniz Limanları". Köse, Osman (Ed.). Tarih Boyunca Karadeniz Ticareti ve Canik. 2. Samsun: Canik Belediyesi Kültür Yayınları. s. 377. ISBN 9786058747333.
  49. "Samsun Limanının İnşâsı Hakkında Kânun". T.C. Resmî Gazete (Osmanlı Türkçesi) (541). 3 Ocak 1927. s. 1.
  50. Erdoğan, Dilşen İnce (2015). "1950-1954 Seçimleri ve Seçim Propagandalarının Samsun Yerelinde Değerlendirilmesi". Köse, Osman (Ed.). Geçmişten Günümüze Samsun/Canik ve Değerleri. 1. Samsun: Canik Belediyesi Kültür Yayınları. ss. 253-254. ISBN 9786058747395.
  51. "Türkiye Cumhuriyeti ile Milletlerarası İmar ve Kalkınma Bankası arasında 7/7/1950 tarihli Anlaşma". T.C. Resmî Gazete (7564). 24 Temmuz 1950. ss. 18785-18802.
  52. "Samsun Limanı Ceynak'ın oldu". haberturk.com. 16 Mayıs 2008. 8 Temmuz 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Temmuz 2018.
  53. "Samsun Limanı 36 yıllığına CEY Group'a devredildi". dunya.com. 6 Nisan 2010. 8 Temmuz 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Temmuz 2018.
  54. "SAMSUN LİMAN İŞLETMESİ". oib.gov.tr. 31 Ağustos 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Ocak 2014.
  55. "Samsun Limanı da özelleştirildi". cnnturk.com. 6 Nisan 2010. 15 Mart 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Ocak 2014.
  56. "Samsun'da Yatırım". oka.org.tr. 12 Şubat 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Şubat 2014.
  57. Çağlar, Tolgahan (3 Temmuz 2018). "Samsun'un liman başarısı". hedefhalk.com. 3 Temmuz 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Temmuz 2018.
  58. "LİMAN BAŞKANLIKLARI BAZINDA LİMANLARIMIZDA GERÇEKLEŞTİRİLEN TOPLAM ELLEÇLEME İSTATİSTİKLERİ-TON". atlantis.udhb.gov.tr. 8 Temmuz 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Temmuz 2018.
  59. "LİMAN BAŞKANLIKLARI BAZINDA LİMANLARIMIZA UĞRAYAN GEMİ İSTATİSTİKLERİ". atlantis.udhb.gov.tr. 8 Temmuz 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Temmuz 2018.
  60. "YURTDIŞI BAĞLANTILI DÜZENLİ HATLARA UĞRAYAN RO-RO GEMİLERİYLE TAŞINAN TIR/TREYLER/VAGON İSTATİSTİKLERİ (2017 YIL SONU-ADET)". atlantis.udhb.gov.tr. 8 Temmuz 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Temmuz 2018.
  61. "SAMSUNUM-1 GEMİSİ SAHİL TURLARINA BAŞLADI". samsun.bel.tr. 10 Haziran 2013. 5 Şubat 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Şubat 2014.
  62. "SAMSUNUM-2 GEMİSİ İLK MİSAFİRLERİNİ AĞIRLADI". milliyet.com.tr. 4 Ekim 2014. 2 Ağustos 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Ağustos 2018.
  63. "Büyükşehir'den Vezirköprü'ye Dev Turizm Hamlesi". samsun.bel.tr. 10 Eylül 2016. 2 Ağustos 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Ağustos 2018.
  64. "TERME'YE BÜYÜK TURİZM YATIRIMI". samsun.bel.tr. 9 Ağustos 2016. 2 Ağustos 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Ağustos 2018.
  65. Taşlıgil, Nuran (1996). "Türkiye'nin Havaalanları". Türk Coğrafya Dergisi, 31. İstanbul: Türk Coğrafya Kurumu. s. 277.
  66. Tokatlı, Orhan (18 Mart 1994). "Şeffaf yönetim özlemi". Milliyet. s. 15.
  67. "Gözler Çarşamba'da". Milliyet. 13 Ocak 1998. s. 13.
  68. Seven, Erhan (16 Aralık 1998). "Demirel hükümete yine teşekkür etti". sabah.com.tr. 4 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Ocak 2011.
  69. "Çarşamba Havalimanı açıldı". zaman.com.tr. 12 Ocak 1999. 15 Mart 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Ocak 2011.
  70. "Uçuş Noktaları". carsamba.dhmi.gov.tr. 19 Temmuz 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Temmuz 2018.
  71. "THY'nin Samsun-Kuveyt seferleri başladı". star.com.tr. 19 Temmuz 2018. 19 Temmuz 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Temmuz 2018.
  72. "2017 Uçak, Yolcu, Yük Serisi". dhmi.gov.tr. 11 Temmuz 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Temmuz 2018.
  73. Serbestoğlu, İbrahim (Nisan 2016). "Tanzimat Döneminde Samsun-Amasya Karayolu Yapım Çalışmaları". Arıkan, Refik; Demiryürek, Halim (Edl.). Bir İnsan-ı Selîm: Prof. Dr. Azmi Özcan'a Armağan. İstanbul: Lotus Yayınevi. ss. 873-888. ISBN 9789756665954.
  74. Yolalıcı, M. Emin (1998). XIX. Yüzyılda Canik (Samsun) Sancağı'nın Sosyal ve Ekonomik Yapısı. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları. s. 87. ISBN 9751609526.
  75. Çadırcı, Musa (1991). "Tanzimat Döneminde Karayolu Yapımı". Tarih Araştırmaları Dergisi. 15 (26). Ankara: Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Tarih Bölümü. s. 159. doi:10.1501/Tarar_0000000051. ISSN 1015-1826.
  76. Çetin, Birol; Barış, Serap; Saroğlu, Serap (Güz 2011). "Türkiye'de Karayollarının Gelişimine Tarihsel Bir Bakış". Çankırı Karatekin Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi. 1 (1). Çankırı: Çankırı Karatekin Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi. ss. 123-150. ISSN 1308-5549.
  77. "Karayolları haritası". kgm.gov.tr. 7 Temmuz 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Temmuz 2018.
  78. "Tüneller". kgm.gov.tr. 22 Aralık 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Temmuz 2018.
  79. "SAMSUN-ANKARA YOLU" (PDF). kgm.gov.tr. 7 Temmuz 2018 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Temmuz 2018.
  80. "72 Saatte Samsun". samsun.bel.tr. 19 Haziran 2015. 7 Temmuz 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Temmuz 2018.
  81. "2017 il yolları trafik ve ulaşım bilgileri" (PDF). kgm.gov.tr. 17 Ağustos 2018 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Temmuz 2018.
  82. "2017 DEVLET YOLLARI TRAFİK HACİM HARİTASI" (PDF). kgm.gov.tr. 17 Ağustos 2018 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Temmuz 2018.
  83. Ünal, Arife Yıldız (9 Eylül 2012). "Meraklısına her yönüyle yeni karayolları". hurriyet.com.tr. 8 Ağustos 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ağustos 2018.
  84. Samsun'un efsanevi taksileri, Samsun Kent Müzesi arşivi
  85. Samsun belediye otobüsleri, Samsun Kent Müzesi arşivi
  86. "Samsun'a yeni ulaşım aracı geliyor". haberexen.com. 5 Nisan 2012. 5 Şubat 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Şubat 2014.
  87. Bilik, Mustafa (1 Aralık 2013). "Samsun'a troleybüs değil 'Metrobüs' geliyor". haberexen.com. 5 Şubat 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Şubat 2014.
  88. "Ulaştırma İstatistikleri". biruni.tuik.gov.tr. 18 Ağustos 2018 tarihinde kaynağından (Doğrudan bir kaynak olmayıp ilgili veriye ulaşmak için sorgulama yapılmalıdır) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Temmuz 2018.
  89. "İllerde Yaşam Endeksi Gösterge Değerleri". tuik.gov.tr. 3 Temmuz 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Temmuz 2018.
  90. "İllerde Yaşam Endeksi İl Sıralamaları ve Endeks Değerleri". tuik.gov.tr. 3 Temmuz 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Temmuz 2018.
  91. "Ulaşımı en konforlu iller belli oldu". gazetegercek.com.tr. 31 Ekim 2019. 1 Kasım 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Kasım 2019.
This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.