Samsun

Samsun, Türkiye'nin büyükşehir statüsündeki otuz ilinden biridir. Karadeniz Bölgesi'ndeki Orta Karadeniz Bölümü'nde, Türkiye coğrafyasının en kuzeyinde merkezî bir noktada yer alır. On yedi ilçesi ve 1.247 mahallesi bulunan Samsun, 1.356.079 kişilik nüfusuyla bölgenin en yüksek, Türkiye'nin ise on altıncı en yüksek nüfuslu ilidir. Doğusunda Ordu, güneyinde Tokat ve Amasya, batısında ise Çorum ve Sinop illeri ile çevrili olup kuzeyinde Karadeniz bulunur. Karadeniz Bölgesi'nin eğitim, sağlık, sanayi, ticaret, ulaşım ve ekonomi açılarından en gelişmiş şehri olan Samsun kalkınmada birinci derecede öncelikli yörelerden biridir.

Samsun
Büyükşehir statüsünde il
Üstten itibaren: Samsunum-1 ve sahil yolu, Store 55, Saathane Meydanı, Onur Anıtı, Bandırma Vapuru Müzesi, Atatürk Kültür Merkezi
Takma adlar: 19 Mayıs Kenti, Atatürk'ün Şehri, Karadeniz'in Başkenti, Karadeniz'in Mezopotamyası
Slogan: Güneşin Doğduğu Şehir^[a]
Marş: Samsun 19 Mayıs Marşı^[b]
Samsun'un idari bölünüşü (tıklanabilir harita)
Samsun Samsun Samsun (Avrupa) Samsun Samsun (Asya) Samsun Samsun (Dünya)
Koordinatlar: 41.27900°N 36.33700°E
Ülke	Türkiye
İlk yerleşim	MÖ 60.000
Kentleşme	MÖ 5000
Mevcut sınırlar	1923
Alt idari birimler	17 ilçe 19 Mayıs Alaçam Asarcık Atakum Ayvacık Bafra Canik Çarşamba Havza İlkadım Kavak Ladik Salıpazarı Tekkeköy Terme Vezirköprü Yakakent
İdare
• Tür	Belediye başkanı-meclis
• Organ	Belediye meclisi 70 AK Parti 7 MHP 3 CHP 3 İYİ Parti 3 Bağımsız
• Başkan	Mustafa Demir (AK Parti)
• Vali	Zülkif Dağlı
Yüzölçümü
• Toplam	9.725 km² (3.754 mil²)
Rakım	20 m (60 ft)
En yüksek nokta	2.062 m (6.765 ft)
En alçak nokta	0 m (0 ft)
Nüfus  (2020)	1.356.079
• Sıra	16
• Yoğunluk	149/km² (380/mil²)
Zaman dilimi	UTC+03.00 (UDAZD)
Posta kodu	55XXX
Alan kodu	362
ISO 3166 kodu	TR-55
Plaka kodu	55
İklim	Cfa
GSYİH (nominal)	2018
• Toplam	₺41.019.357 (19.)
• Kişi başı	₺30.973 (45.)
İGE (2017)	0.790 yüksek · 7.^[c]
Resmî siteler samsun.bel.tr samsun.gov.tr
^ Samsun İl Özel İdaresi tarafından belirlenen resmî slogandır.[1][2] ^ 1999'da valilik tarafından resmî marş ilan edilmiştir.[3] ^ Türkiye'yi on iki istatistiki bölgeye ayıran ve Samsun'u dokuz başka ille birlikte sınıflandıran araştırma verisidir.[4]

Yerleşim geçmişi MÖ 60.000 yılına dek uzanan Samsun'da varlığı bilinen en eski halk MÖ 12. yüzyıla kadar burada bulunan Kaşkalardır. Kaşkaların ardından Hitit dönemini yaşayan şehir, MÖ 1182 ile MÖ 546 yılları arasında birkaç kez el değiştirmiş ve devamında Pers hâkimiyetine girmiştir. Perslerin ardından Makedonya, Pontus, Roma, Bizans egemenliği gören Samsun, bunların ardından bir Ceneviz kolonisi haline gelmiştir. Bu dönemde Dânişmendliler Beyliği tarafından kuşatılan şehir alınamamış ve şehrin hemen yanına "Müslüman Samsun" adıyla bilinen yeni bir şehir kurulmuştur. I. Mehmed dönemine dek iki Samsun şehri de varlığını sürdürmüş, bu dönemde her iki şehir de Osmanlı Devleti topraklarına katılarak birleştirilmiştir. 1422-1428 yılları arasında Kubadoğulları eline geçen Samsun, 1923 yılında Türkiye Cumhuriyeti'nin ilânına dek Osmanlı hakimiyetinde kalmıştır. Türkiye'nin kurulmasına dek uzanan 19 Mayıs 1919'da Mustafa Kemal'in Samsun'a çıkışıyla başlayan sürecin başlangıç durağı olması nedeniyle özel bir konumu bulunan Samsun 19 Mayıs Atatürk'ü Anma, Gençlik ve Spor Bayramı'na ev sahipliği yapmaktadır. Buna izafeten resmî mahiyete sahip "Güneşin Doğduğu Şehir" sloganıyla tanıtılmakta, Samsun 19 Mayıs Marşı ise Samsun'un resmî marşı mahiyeti taşımaktadır. Öte yandan "Karadeniz'in Başkenti" ve "Atatürk'ün Şehri" olarak da anılmaktadır.

9.725 km² alanda kurulu olan Samsun coğrafyasının %45'ini dağlar, %37'sini platolar, %18'ini ise ovalar meydana getirmekte olup en yüksek noktası 2.062 m'lik Akdağ'dır. Sahil şeridinde tipik Karadeniz ikliminin görüldüğü ilin iç kısımlarına doğru karasal iklim ağırlık kazanmakta olup ortalama yıllık sıcaklık 14,5 °C'dir. Su varlığı açısındansa özellikle Kızılırmak ve Yeşilırmak önemli nehirler olup oluşturdukları deltalar ile yoğun tarımsal faaliyetlerin sürdürülmesini sağlamaktadırlar.

Cumhuriyetin ilk yıllarında ekonomisi tarım ve hayvancılık temelli olan ilin topraklarının %47'si hâlen tarım amaçlı kullanılsa da günümüzde ekonomik etkinlik büyük oranda ticaret ve sanayiye dayalı olup tarım ve hayvancılığın ağırlığı giderek azalmaktadır. Karayollarıyla Karadeniz Bölgesi'ni İç Anadolu Bölgesi ve Doğu Anadolu Bölgesi'ne bağlayan Samsun aynı zamanda bir liman şehri ve geniş hinterlandı ile bir lojistik noktasıdır. Samsun ve civarındaki kamu ile özel sektör yatırımları zaman içerisinde başka illerden nüfus göçünü teşvik etmiş olup 1927 yılındaki cumhuriyet döneminin ilk nüfus sayımından günümüze nüfusu %394 oranında artmıştır. Aldığı göçler nedeniyle karmaşık bir folklorik yapısı bulunan Samsun'da dil, halk oyunu ve yemek gibi halk kültürüne dair alanlarda bu yapısı hissedilmektedir. Şehir siyasi açıdan muhafazakârdır ve ağırlıklı olarak sağ partilere oy verilmektedir.

Denizyolu, havayolu ve karayoluyla ulaşımın mümkün olduğu Samsun'a Samsun-Kalın demiryolu üzerinde yer alan yedi ilden ulaşım sağlanabilmektedir. Genellikle ticari amaçlarla ve karayolu aktarması için kullanılan denizyolunun haricinde gelişkin bir karayolu ağının bulunduğu il, dört farklı devlet yolu ile tüm Türkiye'ye ve Avrupa'ya bağlanmaktadır. Havayolu taşımacılığında ise Ankara, İstanbul, İzmir ve Antalya'nın yanı sıra dönemsel olarak Almanya, Avusturya ve Kuveyt'in toplam sekiz şehrine direkt uçuş gerçekleştirilmektedir.

Toponim

Üzerinde Grekçe AMİSU (ΑΜΙΣΟΥ) yazan ve yaklaşık MÖ 85-65 yıllarına tarihlenen Pontus Krallığı devri tunç sikkesi.

Şehrin Hititler döneminde Eneti adını taşıdığı düşünülmekteyse de buna dair kesin bir kanıt yoktur.[5][6][7][8] Yaklaşık MÖ 670 yılında Greklerin kolonize ettiği bölgeye Perikles'in onuruna Peiraieus (Grekçe: Πειραιεύς) adı verilmiş, yapılan arkeolojik kazılarda bu döneme ait bir tarafında puhu bir tarafında da Peiraieus yazısı bulunan sikkeler bulunmuştur.[9][10][11] Daha sonraları şehir Luvice "Ana tanrıçanın şehri" anlamına gelen Amissa (ya da Amissavana) adını almış, Grekler tarafından Amisene olarak telaffuz edilen bu ad zamanla Amisou (Grekçe: Αμισού) ve Amisos (Grekçe: Αμισός) biçimlerine dönüşmüştür.[8][12][11] Buna karşın Amisos kelimesinin aslının Luvice değil Palaca olduğu ve "Hamis" kökenine dayandığına yönelik iddialar da bulunmaktadır.[13][14] Pontus Krallığı döneminde Amisos adını koruyan şehir Romalılar tarafından Missos olarak anılmış (kimi kaynaklarda Gnaeus Pompeius Magnus tarafından Pompeiopolis adı verildiği de savunulmaktadır[15]), Bizans İmparatorluğu döneminde özellikle 10. yüzyıldan sonra Aminsos (Grekçe: Αμινσος) biçimine dönüşmüştür.[16][17][18][13] Grekçede omega yerine omikron ile yazılan şehrin adı iki harf arasındaki benzerlik nedeniyle Latin alfabesine çeviride hatalı biçimde Amisus olarak yazılabildiğinden Batılı kaynaklarda hem Amisos hem de Amisus şeklinde kullanımlara rastlanmaktadır.[11]

1100'lerin ilk çeyreğinde Melik Gazi tarafından Amisos'un yanına yeni bir şehir kurulmuş ve Türk akıncıları yeni kurulan kente kendi aralarında "Amisos'un yanındaki şehir" anlamına gelen İsamisos adını vermişlerdir.[11] 1200'lerin ilk çeyreğinde Cenevizlilerin yerleştiği Amisos çeşitli kaynaklara göre Amisum, Simissi, Sinuso, Semiso vb. ad varyasyonlarıyla anılmıştır.[19][20][21][22] Aynı dönemlerde şehrin ismi Türkler tarafından صاميسون şeklinde yazılmaya ve Samisun şeklinde söylenmeye başlamıştır.[23] İbn Bîbî'nin el-Evâmirü'l-Alâiyye fi'l-umûri'l-Alâiyye'sinde, Kerimüddin Mahmud-i Aksarayî'nin kaleme aldığı Müsâmeretü'l-Ahbâr'da ve erken dönem Osmanlı tarihçilerinden Şükrullah'ın Behcetü't Tevârîh ile Nişancı Mehmed Paşa'nın Risâle-i Selâtîn-i Osmâniyye adlı eserlerinde kentin ismi Samisun şeklinde geçmektedir.[24][25][26]

Kentin adını صامسون yani Samsun şeklinde yazıp okuyan ilk kişi tespit edilebildiği kadarıyla İbn Saîd'dir.[11] Selçuklu Sultanı II. Gıyâseddin Mesud ve İlhanlı Hükümdarı Olcaytu adına basılmış sikkelerde de yer alan Samsun sözcüğü bu sikkelerde İbn Saîd'in yazdığı gibi yazılmıştır.[11]

Osmanlı İmparatorluğu'nun neredeyse tüm dönemlerinde şehrin adı صامسون Samsun olarak yazılmıştır. Özellikle de Osmanlı tarihçileri Hoca Sâdeddin Efendi ve Cenâbî Mustafa Efendi ile bundan sonra gelenler arasında bu yazım esas alınmıştır.[11] Erken Osmanlı döneminde ise farklı kullanımlar mevcuttu. Şehrin adı ilk Osmanlı tarihçilerinden Neşrî'nin Kitâb-ı Cihannümâ adlı eserinde hem صامسون Samsun hem de صمسون S^[a]msun, Ahmedî'nin İskendernâmesinde heceleri ayrı şekilde صام سون Sam Sun, Oruç Bey'in Tevârîh-i Âl-i Osman'ında ise hem صمسون S^[a]msun hem de صام سون Sam Sun şeklinde geçmektedir.[27]

Efsaneler

Samsun adının kökeninin İbraniceden ve Osmanlı Türkçesinden geldiği hakkında iki farklı görüş vardır. İsmin İbranice kökenli olduğunu savunan görüşe göre İbrani lider Samson, Karadeniz kıyılarına kadar gelip bir kent kurmuş ve kente kendi ismini vermiştir.[28] Diğer bir görüşe göre ise isim Nuh'un oğullarından biri olan Sam'dan türemiştir.[28][15] Bu iki görüş de kanıtlanamamıştır.[28]

İsmin Türkçe olduğunu savunan görüşe göre ise isim Osmanlı Türkçesindeki "köpek" anlamına gelen kelimeden türemiştir.[28] Kamûs-ı Türkî'de yazılışı صڭسون yani s^[a]nsun olarak gösterilen kelimenin anlamı "iri köpek" olarak verilmektedir.[29] Yine Kamûs-ı Türkî'de bulunan صڭسونجی yani s^[a]nsuncu ise "kavga köpeklerini idare eden askerî birim" anlamına gelmektedir.[30][31] Nef'i'nin Sihâm-ı Kazâ hicviyesinde de "a samsun-ı muazzam a köpek" ifadesi geçmektedir.[32] Joseph von Hammer-Purgstall'ın Devlet-i Osmâniye Tarihi eserinde ise II. Bayezid döneminde Osmanlı ordusunda samsuncular adıyla bir avlanma birimi bulunduğu yazmaktadır.[28] Ayrıca I. Süleyman döneminde İstanbul'da Samsunhane mesiresi adında bir mesire yeri olduğu da bilinmektedir.[33] Ancak Samsun ile s^[a]nsun, samsuncular ya da Samsun hane mesiresi arasında bir bağ olduğu ve ismin bunlardan türediğine dair bir kanıt bulunmamaktadır.[28]

Abraham Cresques'in 1375 yılına ait Katalan Atlası'nda Sinuso adıyla Samsun'un gösterildiği kısım.

Pîrî Reis'in 1521 yılına ait Kitâb-ı Bahriye eserinde صامسون adıyla Samsun'un gösterildiği kısım.

Sebastian Münster'in 1540 yılına ait Tabvla Asiae I haritasında Amisus adıyla Samsun'un gösterildiği kısım.

Abraham Ortelius'un 1570 yılına ait Turcici Imperii haritasında Simisi adıyla Samsun'un gösterildiği kısım.

Tarihçe

Karadeniz Bölgesi'nin en eski yerleşim noktası olan Tekkeköy Mağaralarındaki Tunç Çağı yerleşimini tasvir eden maket.

Tarihöncesi ve erken çağlar

Samsun'daki yerleşim geçmişi Eski Taş Çağı'na dek uzanmaktadır. Tekkeköy Mağaralarında keşfedilen ve MÖ 60.000 yılına dek uzandığı düşünülen katman, şimdiye dek Karadeniz Bölgesi'nde keşfedilen en eski yerleşimdir.[34][35][36] Aynı zamanda Türkiye'deki en eski üçüncü, dünyada ise sekizinci yerleşim olduğu tahmin edilmektedir.[37] Mağara yerleşiminde yaşayan bu insanlar topluluk bilinci gelişmemiş ve henüz üretici pozisyonuna geçmemişlerdi.[38]

Karanlık çağların ardından, MÖ 5000-3000 yıllarından itibaren Anadolu'da var oldukları bilinen ve Hattilerin bir kolu olduğu düşünülen Kaşkalar, MÖ 3500'lü yıllarda Mert Irmağı kenarında, günümüzde Dündartepe Höyüğü'nün bulunduğu yerde bir site oluşturmuşlardır.[39][40][14][41] Höyüğün kazıları sırasında en eski yerleşimin Bakır Çağı'na ait olduğu; burada yerleşik toplulukların avcılık ve hayvancılık yaparak geçindiği, kumaş ve deri işleyebildiği; bakırdan alet, silah ve takı yapabildikleri saptanmıştır.[42][43]

Kent, Kaşkaların ardından I. Murşili tarafından fethedilerek Hitit Krallığı topraklarına katılmıştır.[8] Hitit döneminde özel bir durumu olmayan yerleşim yerinde Enetler adı verilen halkın yaşadığı ve Eneti adıyla anıldığı düşünülmektedir.[8][44] Kent, MÖ 1182 civarında Hitit İmparatorluğu'nun çöküşünü takiben Frigler tarafından ele geçirilmiş ve tahrip edilmiştir.[45][46] Aynı dönemde Kimmerler de Doğu Karadeniz'de yer alan kentleri yakıp yıkmışlardır.[17] Lidya Kralı Gigis Kimmerleri yenilgiye uğratıp bölgeden kovmuşsa da bu dönemde şehir harabe hâline dönüşmüştür.[47] Bunun üzerine eski kentin güneybatısına yeni bir yerleşim kurulmuş, tarıma elverişli toprakları ve artan nüfus baskısı nedeniyle MÖ 7. yüzyılda Foçalıların ve/veya Miletlilerin ilgisini çeken bölge kolonileştirilmiştir.[48][49] Ahameniş İmparatoru II. Kiros'un dönemindeyse Pers hâkimiyetine girmiştir.[49][50]

Ahameniş İmparatorluğu'nu yeniden örgütlemeye girişen I. Darius döneminde kent, Kapadokya satraplığının hâkimiyet bölgesi içine alınmış ve tiran unvanı taşıyan askerî valiler tarafından yönetilmeye başlanmıştır.[49] MÖ 331 yılında İskender'in Persleri Gaugamela Muharebesi'nde yenilgiye uğratıp Ahameniş İmparatorluğu'nu Makedonya topraklarına katmasıyla birlikte Samsun da Makedon hâkimiyetine girmiş, böylece kentte askerî temelli bir yönetim anlayışından tekrar demokratik yönetime dönülmüştür.[51] İskender'in ölümüyle birlikte zayıflayan ve parçalanan Makedonya'dan bağımsızlığını ilân eden bölgelerden biri de I. Antiohos liderliğindeki Seleukos İmparatorluğu olmuş, Samsun MÖ 315'te bu devletin idaresi altına altına girmişse de kısa süre sonra Ariobarzanis ya da II. Mithridatis döneminde Pontus Krallığı toprakları içerisine sokulmuştur.[52][53][51] VI. Mithridatis'in döneminde kraliyet ikâmetgâhı olarak kullanılan Samsun'da geniş bir imar hareketi başlatılarak şehir önemli bir gelişme kaydetmiştir.[54][55]

Roma ve Bizans dönemi

MÖ 63 yılında Romalı general Lucius Licinius Lucullus lejyonlarıyla Amisos, Sinopi ve Trebizond'u ele geçirmiştir.[53] Lucullus tarafından ele geçirilen şehir bir gün boyunca yağma edilse de bütünüyle yıkılmaktan kurtarılarak kısmen de olsa tamirat görmüş, Bitinya ve Pontus eyaletine bağlanmıştır.[56]

Samsun MÖ 48 sonlarına doğru Gnaeus Pompeius Magnus ve Jül Sezar'ın arasındaki çekişmeyi fırsat bilen Pontus kralı II. Farnakis tarafından kuşatılmış, Roma'ya sadık kalmak isteyen kent dirense de düşmüş ve halk Pontus ordusunca kılıçtan geçirilmiştir.[54][57] Tekrar Pontus egemenliğine girene kent bir yıl sonra gerçekleşen Zela Muharebesi'nde muzaffer olan Roma ordusu tarafından bir kez daha alınmıştır.[58] Samsun ise Roma Cumhuriyeti'ne olan bağlılığından dolayı hür şehir olarak tanımlanmış ve vergiden bağımsız, kendi kendini yöneten bir kent olarak devlete bağlanmıştır.[54][56][59] Jül Sezar'ın suikaste uğramasının ardından kurulan ikinci triumvirlik döneminde Marcus Antonius'un hâkimiyet sahasında kalan ve Pontus Polemoniacus eyaletine bağlanan şehir Augustus'un hâkimiyetine girdiğinde tekrar serbest şehir ve Roma'nın müttefiki olarak ilân edilmiş, sonraları Galatya eyaletine bağlanmıştır.[54][56] 111-113 yılları arasında Samsun valisi olan olan Plinius'un İmparator Trajan'a yazdığı mektuptan şehrin yerel bir meclis tarafından kendi yasalarıyla yönetildiği öğrenilmektedir.[57] Samsun, 2. yüzyılın sonlarından itibaren hür şehir imtiyazını yavaş yavaş kaybetmeye başlamış olup merkezî yönetime daha bağlı bir yönetim anlayışı gelişmiştir.[57]

Geleneksel anlatıma göre Andreas'ın bizzat ziyaret ettiği şehir henüz 1. yüzyılda Hristiyanlaşmış; 303-305 yıllarında Diocletianus'un imparatorluğu sürerken bu dinin takipçilerine yönelik zulümler diğer yerlerde olduğu gibi Samsun'da da kendini göstermiş, Galerius'un iktidarında da baskılar sürmüştür.[60] Bu durum Roma İmparatorluğu'nun 395'te bölünmesiyle birlikte sona ermiş, doğu topraklarına hükmeden ve resmî din olarak Hristiyanlığı benimseyen Bizans İmparatorluğu'nun hâkimiyet bölgesinde kalan Samsun Hristiyan bir şehir olarak varlığını sürdürmüştür.[60] İeroklis'in 6. yüzyıla tarihlenen Sinekdimos adlı eserinde Samsun, Pontiki piskoposluğunun Helenopontos eyaletine bağlı bir sahil kasabası olarak tanımlanmaktadır.[61][62][63] I. Justinianus dönemiyle birlikte Armeniakon eyaletine bağlanan şehir, Orta Bizans döneminde Paflagonya ile Armeniakon themalarının kuzey sınırını oluşturmaktaydı.[64][65][66][67] Geniş hinterlandı, iç kısımlardan gelen tahıl ürünleri ve bol zeytin hasadı nedeniyle Konstantinopolis ile Kırım arasında bir ara liman görünümünde olan şehir ayrıca Pontos Polimoniakos eyaleti ile yapılan denizyolu ticaretinin üssü olarak önemli liman kenti konumunu korumuştur.[67][68]

Mutasım'ın emriyle 863 yılında Malatya Emiri Ömer bin Abdullah şehri ele geçirilip yağmalasa da şehir tekrar Bizans hâkimiyetine girmiştir.[69][70] Samsun, 9. yüzyılın ikinci yarısında, 10. yüzyıl boyunca kommerkion ve ihracat merkezi olarak kalmıştır.[67] Tarihî Grek şehri olan Samsun 11. yüzyılın ikinci yarısında Türklerin Küçük Asya'ya girmesi ile yoğun Ermeni göçü almış, 13. yüzyılın ilk çeyreğinden itibaren anlaşma yolu ile Ceneviz Cumhuriyeti egemenliğine bırakılmıştır.[67] Bu dönemden itibaren kent bir ticaret kolonisi olarak yaşamaya devam etmiştir.

Türk beylikleri dönemi

Dânişmendliler tarafından inşa edilen Samsun Kalesi'nin görünümü.

Malazgirt Meydan Muharebesi sonrasında Anadolu'ya giriş yapan Türk ailelerinden olan Dânişmendliler Orta Karadeniz'e doğru akınlar yapmaya başlamışlar ve 1150 ya da 1155'te Sivas Emiri Nizâmeddin Yağıbasan komutasında Amisos'u da kuşatarak Dânişmendliler Beyliğine dâhil etmek isteseler de başarısız olmuşlardır.[71][72][15] Bunun üzerine Melik Gazi mevcut kentin yanına "Amisos'un yanındaki şehir" anlamına geldiği düşünülen İsamisos adında yeni bir yerleşim kurmuştur.[11] Böylece günümüz Samsununu oluşturan antik Amisos ile hemen yanındaki İsamisos adında iki farklı şehir ortaya çıkmıştır. Samsun Kalesi'ni inşa eden Dânişmendlilerin tahkim ettiği İsamisos, 1178 yılında II. Kılıç Arslan tarafından Anadolu Selçuklu Devleti topraklarına katılmıştır.[15][73][74][75] 1228 yılında I. Andronikos Samsun ve Sinop limanlarını yağmalasa da I. Alâeddin Keykubad sefere çıkarak bölgede otoriteyi sağlamıştır.[76][77] 1230'ların ikinci yarısında patlak veren Babaî Ayaklanması Samsun'da da taraftar bulmasına karşın devlet kısa zaman içerisinde bölgedeki egemenliğini yeniden tesis etmeyi başarmıştır.[78]

Bir hafta sürdükten sonra 3 Temmuz 1243'te sonlanan Kösedağ Muharebesi sonucunda Moğol İmparatorluğu'na bağlı bir devlet hâline gelen Anadolu Selçuklu Devleti II. İzzeddin Keykâvus, IV. Kılıç Arslan ve II. Alâeddin Keykubad'ın üçlü idaresiyle yönetilmeye başlamıştır.[78] Samsun II. Alâeddin Keykubad'ın yönetim bölgesi içerisinde yer almış, onun ölümünden sonra ise bölge IV. Kılıç Arslan'a kalmıştır.[73] 1260 yılında Trabzon İmparatorluğu tarafından işgal edilen kent kısa süre içerisinde tekrar Türklerin hâkimiyetine girmiştir.[79] Bu dönemde Samsun, Canik mıntıkasının idaresi için Moğollarca görevlendirilen Mücîrüddin Emîrşah'a bağlı olan Nizâmüddîn Yahyâ ve yine ona bağlı olan Rükneddin Rahad tarafından idare edilmekteydi.[79] Moğolların en önemli limanlarından biri olan Samsun 14. yüzyılın ortalarında Eretna Beyliği'ne geçmiş, Alâeddin Eretna'nın ölümünden sonra başta Kubadoğulları Emirliği olmak üzere Canik beylikleri arasında sık sık el değiştirmiştir.[80]

Osmanlı İmparatorluğu dönemi

1395 yılında Candaroğulları Beyliği'nin elinde bulunan Samsun kısa bir süreliğine Kadı Burhâneddin Devleti tarafından ele geçirilmiş, Kadı Burhâneddin'in ölümünün ardından 1398 yılında I. Bayezid Samsun'u Osmanlı topraklarına katmış ve Bulgar çarının oğlu İskender'i vali tayin etmiştir.[81][82] Hristiyanların bulunduğu eski Samsun'a ise Ceneviz ile barış içerisinde bulunulması nedeniyle dokunulmamıştır.[83]

1402'de I. Bayezid'in Ankara Muharebesi'nde Timur'a yenilmesi sonrası Fetret Devri'ne giren Osmanlı Devleti'nin zayıflığından yararlanan Kubadoğulları tekrar Samsun'da hâkimiyet kurmuşlardır.[84] Timur'un atamasıyla[85][86] Amasya çevresinde emirliğini ilân eden[87] Mehmed Çelebi ise Kubadoğlu Ali Bey'i bozguna uğratarak Taşanoğlu Ahmed Bey'i Samsun valisi olarak atamıştır.[88][89] 1414 yılına kadar Osmanlı himâyesindeki Taşanoğulları Beyliği tarafından yönetilen Samsun, Kubadoğlu Ali Bey'in oğlu Kubadoğlu Cüneyd Bey tarafından kuşatılmış ve ele geçirilmiştir.[90] Kubadoğlu Cüneyd Bey daha sonra Osmanlı padişahından af dilemiş, bunun üzerine vali olarak makamında bırakılmıştır.[90][89] Kastamonu Emiri Celâleddin Bayezid'in oğlu Candaroğulları Beyi Hızır Bey, Kubadoğlu Cüneyd Bey'i öldürterek Samsun'u işgal etmiş, daha önce çelebi sanıyla anılan fakat padişah olunca I. Mehmed adıyla tahta oturan Osmanlı padişahı bölgenin tamamen devlete bağlanması için Biçeroğlu Hamza Bey'i görevlendirmiştir.[91][92][93] Amisos'a saldıran Biçeroğlu Hamza Bey, şehirde çıkan yangına rağmen tüm imkânlarıyla şehri savunan Cenevizlilere karşı muvaffak olarak Amisos'u ele geçirmiştir.[94] Amasya Valisi Murad Çelebi ise Hızır Bey'in elinde bulunan Samsun'a yönelmiş, Hızır Bey kenti rızaen Osmanlılara teslim etmiştir.[95][96] Böylece farklı kaynaklara göre 1416 ya da 1419 yılında Osmanlı hâkimiyeti altına giren Amisos ile İsamisos ilk kez aynı siyasi çatı altında yer almıştır.[97] İki şehir birleştirilerek Canik adıyla Rum eyaletine bağlı bir sancak olarak Osmanlı idari yapısında dâhil edilmiştir.[98][99]

15. ve 16. yüzyıllarda Canik sancağının idari bölünüşü.

Osmanlı egemenliğinde geçen 15, 16 ve 17. yüzyıllarda önemsiz bir iskele kentine dönüşen Samsun, bu dönemlerde çevre bataklıklarda imâl edilen kendir ve halatlar ile savaşlarda orduya erzak yardımı yapması dışında unutulmuş bir kent görünümündeydi.[100][101] Bu nedenle de birçok kez eşkıya saldırılarına maruz kalmıştır.[102] Küçük Kaynarca Antlaşması ile Kırım Hanlığı Osmanlı İmparatorluğu'nun elinden çıkınca Karadeniz'deki Osmanlı hâkimiyeti son bulduğundan şehrin ticareti de iyice gerilemiştir.[103] Şehir bu dönemde Trabzon eyaletine bağlanmıştır.[104] Osmanlı devrindeki en zor zamanlarını 17. yüzyılda yaşayan şehir, III. Mehmed'in saltanatı sırasında Kazakların saldırısına uğramış, büyük zarar görmüştür.[102] Zamanla halkın kenti terk etmesiyle Samsun nüfusu 1642 ve 1643 yıllarında köy düzeyine kadar inmiştir.[105]

1869'da büyük bir yangın felâketi yaşanmıştır.

Samsun'da 20. yüzyılın başlarından itibaren Amasya Metropoliti Germanos Karavangelis'in öncülüğünde Megali İdea faaliyetlerine rastlanmaktadır.[106][107]

Kurtuluş Savaşı ve cumhuriyet dönemi

I. Dünya Savaşı sırasında Osmanlı İmparatorluğu'nun hasmı olan Rus İmparatorluğu filosu tarafından 1915 ve 1916'da üç sefer bombalanan şehirde savaş sonrasında Rumlar, Ermeniler ve Türkler arasında çatışmalar baş göstermiştir.[108][109][110][111] 9 Mart 1919 tarihinde 15. Tümen Kumandanı Mustafa Asım Bey ve Samsun Mutasarrıfı İbrahim Ethem Bey'in şehirde sıkıyönetim ilân etmesiyle 200 kişilik Britanya askerî müfrezesi tarafından Mondros Mütarekesi şartları gerekçe gösterilerek şehir işgal edilmiştir.[112] Sonrasında 9. Ordu müfettişi unvanı verilerek bölgede asayişin sağlanmasıyla görevlendirilen Ferîk-i Sânî Mustafa Kemal 19 Mayıs günü Samsun'a ulaşmıştır.[113] Görevinin gereklerini yerine getirmeye koyulan Mustafa Kemal bazı incelemelerde bulunmuş; bu incelemeler sonucunda Rum çetelerinin Müslüman halka saldırdığı, yerel yöneticilerinse dış devletlerin de duruma karışmasıyla bu olaylara müdahale edemediği kanısına varmıştır.[114] Bunun üzerine Canik mutasarrıfını görevden alarak yenisini atamış ve bölgede oluşan karışıklıklara yabancı askerlere aldırmaksızın doğrudan müdahale etmesini emretmiştir.[114]

Mustafa Kemal'in Samsun'dan ayrıldıktan sonra başkanlık ettiği Erzurum Kongresi ve Sivas Kongresi'nin ortaya koyduğu millî heyecan Samsun'da da etkisini göstermiş ve Samsun Müdâfaa-i Hukuk Cemiyeti kurulmuştur.[115] Millî Mücadele'de Ankara Hükûmeti'nden yana tavır ortaya koyan Samsun 1922'de Amerikan destekli Yunan filosunca bombalanmıştır.[116][117] Bombardımandan sonra Türkiye Büyük Millet Meclisinin 12 Haziran ve 16 Haziran 1922 tarihli toplantıları sonucu bütün Karadeniz sahili savaş alanı ilân edilerek bölgedeki Rumların tehcirine karar verilmiş, 1913'ten beri uygulanan ancak 1921'de savaş şartlarında hız kazanan Samsun tehcirleri adı verilen zorunlu göçler sistematik hâle gelmiştir.[118][119] Bu sürgün hareketleri sırasında Samsun'dan gönderilen Rumlar için 360 bine ulaşan sayılar verilmektedir.[120] 10. Tümen Tugay Kumandanı Kurmay Kaymakam Hafız Zühtü Bey'in Çarşamba ve Ünye civarındaki çeteleri temizlemesiyle Samsun ve yöresi Rum çetelerinden tamamen temizlenmiştir.[121]

Günümüz Samsununun görünümü.

Osmanlı döneminde ve cumhuriyetin ilk aylarında yaklaşık olarak günümüz Samsun il sınırlarını kapsayan idari birim Canik adıyla bir sancak, sancağın merkezi ise Samsun kazasıydı. Millî Mücadele'nin sonlanması ve Türkiye Cumhuriyeti'nin ilânı ile Türkiye sınırları içerisinde kalan Canik de sancak ve mutasarrıflıkların il yapılmaları üzerine Samsun adıyla il statüsü kazanmıştır. 1923 mübadelesi ile şehirdeki Rumlar Yunanistan'a göç etmiş, Rumlardan boşalan yerler ise mübadillere tahsis edilmiştir.[122] Tehcirler ve mübadele sonucunda ildeki Ermenilerin ve Rumların sayısı neredeyse yok seviyesine kadar inmiş, şehrin demografik yapısı tamamen değişmiştir. Günümüzde Yunanistan'ın Üşekdere belediyesine bağlı Yeni Amisos, Preveze iline bağlı Yeni Samsun adında yerleşim yerleri bulunmaktadır.[123]

Cumhuriyetle birlikte il olan Samsun il merkezi hâricinde Bafra, Çarşamba, Havza, Terme ile Vezirköprü olmak üzere beş farklı ilçeye bölünmüştür.[124] Cumhuriyet öncesinde de var olan bu idari birimler dışında ilk olarak 1 Haziran 1928 tarihinde Ladik'in ilçe yapılmasıyla Samsun'daki ilçe sayısı altıya yükselmiş; 1934'te Kavak, 1944'te de Alaçam ilçelerinin kurulmasıyla şehirdeki toplam ilçe sayısı sekiz olmuştur.[125][126][127] 19 Haziran 1983 tarihinde kabul edilen 3392 numaralı kanun ile de Salıpazarı, Asarcık, Ondokuzmayıs ve Tekkeköy ilçeleri kurulmuştur.[128] 9 Mayıs 1990'da kabul edilen 3644 numaralı kanunla ise Ayvacık ve Yakakent adında iki ilçe daha kurulmuştur.[129] 2 Eylül 1993 tarihinde kabul edilen 504 numaralı kanun hükmünde kararname ile büyükşehir belediyesi kapsamına alınan Samsun'un merkez ilçesi de büyükşehir ilçesi statüsü almıştır.[130] 6 Mart 2008'de 5747 numaralı kanun ile Atakent, Kurupelit, Altınkum, Çatalçam ve Taflan beldelerinin birleşerek Atakum beldesine katılmasıyla Atakum; Gazi ve Yeşilkent beldelerinin İlkadım'a katılmasıyla İlkadım adında bir ilçe kurulması ve Canik beldesinin de ilçe yapılması karara bağlanmıştır.[131] Bu değişiklik ile büyükşehir ilçeleri Atakum, İlkadım, Canik, Tekkeköy olarak belirlenmiştir. 2012 yılında çıkarılan 6360 sayılı kanun ile de 2014 Türkiye yerel seçimlerinin ardından büyükşehir belediyesinin sınırları il mülki sınırları ile eşitlenmiş, merkez ilçe kavramı kaldırılmıştır.[132] İlçelerin ardından gelen alt idari birim mahalle olup mevcûden il genelindeki 17 ilçeye bağlı olarak toplam 1.247 mahalle bulunmaktadır.[133]

Cumhuriyetin ilk yıllarından 1950'li yıllara kadar demiryolu atılımı yapılan Samsun'da bu yıllarda karayolu ağına öncelik verilmeye başlanmıştır. 1928'de elektrik santralinin hizmete başladığı şehrin merkezî su şebekesine kavuşması 1929 yılını bulmuş, ilk doğalgaz ise 2005 yılında verilmiştir.[134][135][136]

Coğrafi yapı ve konum

Coğrafi yapı

Samsun, Karadeniz Bölgesi'nin Orta Karadeniz Bölümü'nde merkezî bir noktada yer almaktadır.[137] Karadeniz'e doğru akarak iki büyük delta oluşturan Kızılırmak ve Yeşilırmak nedeniyle Samsun kıyıları geniş bir koy niteliğini almış olup Samsun coğrafyasının %45'ini dağlar, %37'sini platolar, %18'ini ise ovalar meydana getirmektedir.[138][139]

Toplam 9.725 km²lik yüzölçümü ile Samsun olup orta büyüklükte iller arasında yer almaktadır ve 1.674 km² ile Vezirköprü en geniş yüzölçümüne sahip ilçe durumundadır.[137][140] İlin en doğudaki ilçesi Terme, en batıdaki ilçesi Vezirköprü, en kuzeydeki ilçesi Bafra ve en güneydeki ilçesi Ladik olup doğusunda Ordu, batısında Sinop, güneyinde Tokat ve Amasya, güney batısında ise Çorum illeri ile komşudur.[141]

Su kaynakları

Samsun'da önemli derecede su varlığı taşıyan Terme Çayı, Mert Irmağı, Kürtün Çayı, Miliç Irmağı, Tersakan Çayı, Karaboğaz Deresi, Akçay, Uluçay, Esenli, İncesu, Hızırilyas ve Ballıca dereleri bulunmakla birlikte Yeşilırmak ve Kızılırmak ilin asıl su zenginliğini oluşturmaktadır.[142][143] Sivas sınırları içerisinde Kösedağ'ın eteklerinde doğan Yeşilırmak, Amasya ve Tokat'ı aşarak kuzeydoğu doğrultusunda akıp Samsun-Tokat sınırını oluşturduktan sonra Karakuş Çayı'yla birleşerek Çarşamba'nın ortasından geçip Civa Burnu'ndan Karadeniz'e dökülür.[142] Sivas sınırları içerisinde doğan bir diğer ırmak olan Kızılırmak ise Kızıldağ'dan kaynağını alıp Sivas, Kayseri, Nevşehir, Kırşehir, Ankara ve Çankırı yolunu takip ederek Bafra'nın batısından kollara ayrılarak Samsun'a girer ve ilçenin içerisinden geçerek Bafra Burnu'ndan Karadeniz'e dökülür.[142] Yeşilırmak'ın oluşturduğu Yeşilırmak Deltası, Kızılırmak'ın oluşturduğu Kızılırmak Deltası ve Terme ile Vezirköprü ovalarıyla birlikte zengin delta alanlarına sahip olan Samsun bu nedenle "Karadeniz'in Mezopotamyası" olarak anılmaktadır.[144][145] Ayrıca bu iki ırmak üzerinde Devlet Su İşleri 7. Bölge Müdürlüğüne bağlı faal Altınkaya, Derbent, Hasan Uğurlu ve Suat Uğurlu barajları bulunmakta olup şehrin enerji ihtiyacının büyük kısmı bu barajlardaki hidroelektrik santralleri tarafından karşılanmaktadır.[146]

Flora ve fauna

Vezirköprü'deki akçaağaç, gürgen, kayın, sarıçam gibi farklı ağaç örtülerinin bulunduğu Kunduz Dağlarından bir görünüm.

Bitki örtüsü ve biyolojik çeşitlilik açısından zengin bir yapıya sahip olan Samsun'daki kuş varlığı da kuş bilimi açısından uluslararası öneme sahiptir.[142] Çoğunlukla dağlık ve ormanlık bir yapıya sahip olması nedeniyle ilin bitki örtüsünün önemli bir kısmı ağaçlardan oluşmaktadır.[142] Ovalık yerlerde orman örtüsü yok denecek kadar az olmasına karşın Alaçam, Ayvacık, Çarşamba, Kavak, Vezirköprü ve Samsun Kent Ormanı'nı barındıran 19 Mayıs önemli bir orman kesimine sahiptir.[142][147] İl coğrafyasının %62'sine tekabül eden 586.283 ha'lık kısımsa ormansız alan olup normal orman olarak kategorilendirilen 317.653 ha'lık kısım %31, bozuk ormanlardan oluşan 71.168 ha'lık kısım ise %7'lik bir alanı kaplamaktadır.[148]

Jeoloji

İlin Karadeniz kıyıları düzlük olup güney yönüne uzanan iç kesimleri fazla yüksek olmayan sıradağlar ile sarılmış durumdadır.[149] Ünye-Çarşamba kesiminde doğu-batı, Samsun-Bafra kesiminde doğu-güney ve batı-kuzeybatı yönünü takip eden dağ sıralarından Canik Dağları ilin doğu tarafında, Çangal Dağları ise batı tarafında yer almaktadır.[149] Ladik'in Amasya sınırında bulunan ve zengin ormanlık alanları bulunan Akdağ ise 2062 m'lik yüksekliği ile Samsun'un en yüksek dağıdır.[149]

Kuzey Anadolu Fay Hattı'nın kuzey ve güneyindeki iki farklı tektonik ünite üzerinde yer alan Samsun'un büyük kısmı Kuzey Anadolu Fay Hattı'nın yanı sıra Erikli Fay Hattı'nın da etkisiyle birinci ilâ üçüncü derece tehlike skalasında yer almaktadır.[150][151] Özellikle güney bölgeleri birinci derece riskli durumda olan ilin kuzey uçlarında ikinci ile üçüncü derece bölgeler bulunmasına karşın değişen fay hatları nedeniyle bu bölgelerin de birinci dereceye kayacağı ve geçmişte de depremler yaşayan Samsun'un gelecekte daha şiddetli deprem tehlikesi altında olacağı öngörülmektedir.[152][153][154] Samsun'da şimdiye dek hissedilen en şiddetli deprem 1943 Tosya-Ladik depremi olmuş, bu sarsıntıda 8 kişi ölmüş ve çok sayıda bina hasar görmüştür.[153] Günümüzde il genelinde deprem gibi afetlerde halkın toplanması için 127 alan belirlenmiş bulunmaktadır.[155]

Yeraltı kaynakları

Sınırlı maden çeşitliliği ve rezervine sahip olan Samsun genelinde yatakları bulunan çinko, kurşun, manganez, tuğla, kireç taşı, doğal taş ve kiremit endüstriyel hammadde olarak çıkarılmaktadır.[156] Endüstriyel hammaddelerin yanı sıra Havza'daki eosen çökeltileri içerisinde keşfedilen linyit yatakları da çıkarılarak işlenmekte ve ısınma amaçlı kullanılmaktadır.[156] Hammaddeler ile birlikte jeotermal kaynaklara da sahip olan Samsun'da bu varlıklar Havza ve Ladik ilçelerinde toplanmış durumdadır. Havza'daki kuyulardan sondaj ile çıkarılan 53-56 °C sıcaklıktaki sudan 155.5 lt/sn debide üretim sağlanmış olup 11.92 MWt termal güce sahip jeotermal enerji elde edilmiştir.[156] Ladik'teki Hamamayağı jeotermal alanında ise yine sondaj ile çıkarılan 28-38 °C sıcaklığa ve 91 lt/sn debiye sahip olan su kaynağı bulunmaktadır.[156] Ayrıca Hamamayağı'nda doğal olarak su yüzüne çıkan 36 °C derece ve 18 lt/s debiye sahip ayrı bir kaynak bulunmaktadır.[157]

İklim

Samsun iklimi şehrin konumu ve coğrafyası dolayısıyla sahil ve iç kesimlerde değişiklik göstermektedir.[158] Köppen iklim sınıflandırmasına göre cfa türünde ılıman dönencealtı iklimi görülen ilin tipik Karadeniz ikliminin yaşandığı sahil şeridinde yaz ayları çok sıcak ve nemli, kışlar ise ılık-serin geçmekte; buna karşın Akdağ ve Canik Dağlarının etkisiyle karasal iklime sahip olan iç kesimlerde kışlar soğuk, yağmurlu ve kar yağışlı, yazlar ise serin geçmektedir.[159][160] Meteoroloji Genel Müdürlüğünün 1929-2018 yılları arasındaki ölçüm değerlerine göre Samsun'un yıllık sıcaklık ortalaması 14.5 °C olup ölçülen en yüksek sıcaklık 15 Ağustos 1938 günü kayda geçen 39.0 °C, en düşük sıcaklık ise 9 Şubat 1929 günü kayda geçen -9.8 °C'dir.[161]

Samsun iklimi
Aylar	Oca	Şub	Mar	Nis	May	Haz	Tem	Ağu	Eyl	Eki	Kas	Ara	Yıl
En yüksek sıcaklık (°C)	24,2	26,5	33,6	37,0	37,4	37,4	37,5	39,0	38,3	38,4	32,4	28,9	39,0
Ortalama en yüksek sıcaklık (°C)	10,7	11,0	12,1	15,3	19,1	23,6	26,5	27,1	23,9	20,3	16,7	13,0	18,3
Ortalama sıcaklık (°C)	7,0	7,0	7,9	11,2	15,6	20,3	23,3	23,6	20,1	16,2	12,5	9,3	14,5
Ortalama en düşük sıcaklık (°C)	4,0	3,9	4,6	7,8	12,1	16,1	19,1	19,6	16,5	12,9	9,3	6,3	11,0
En düşük sıcaklık (°C)	−8,1	−9,8	−7	−2,4	2,7	7,8	13,4	12,4	6,8	1,5	−2,8	−5	−9,8
Ortalama yağış (mm)	71,6	58,7	66,4	57,0	48,3	45,2	34,4	37,3	54,0	78,7	83,5	82,0	717,1

Hava kirliliği

2013 yılında Çevre Yönetimi Genel Müdürlüğü tarafından dönemin büyükşehir ilçeleri olan Atakum, Canik, İlkadım ve Tekkeköy kapsamında hazırlanan Samsun Hava Kalitesi Değerlendirme Raporu'na göre ısınma amacıyla kullanılan yakıtlardan, sanayide kullanılan hammaddelerden ve motorlu araçların yarattığı kirlilik nedeniyle açığa çıkan azot oksit, kükürt dioksit ve partiküller Samsun'un en önemli hava kirliliği sorununu teşkil etmektedir.[162] Çevre ve Şehircilik Bakanlığının Atakum, Bafra, Canik ve Tekkeköy'de kurduğu hava izleme istasyonlarının Aralık 2019 verilerine göre bu noktalardaki hava kalitesi 29-77 arası değişmekte ve hava kalitesi indeksine göre orta ile iyi olarak sınıflanmaktadır.[163][164][165][166] Yüzüncüyıl istasyonununki hava kalitesi ise 107 ile hassas olarak sınıflanmaktadır.[167] Yine aynı istasyonlardan elde edilen aynı tarihli verilerine göre ildeki en yüksek partikül madde kirliliği 51 µg/m³ ile Tekkeköy'de, en yüksek kükürt dioksit kirliliği oranı 5 µg/m³ ile Atakum'da, en yüksek azot oksit kirliliği oranı ise 56 µg/m³ ile İlkadım'da ölçülmektedir.[168][169][170][171][172]

Demografi

Samsun nüfus tablosu
Yıl	Toplam	Sıra	Fark	Şehir - Kır
1927[173]	274.065	14		İstatistik tutulmamıştır.
1935[174]	337.817	14	%24	%20     66.723 271.094     %80
1940[175]	363.384	17	%8	%20     73.409 289.975     %80
1945[176]	407.541		%12	%20     82.110 325.431     %80
1950[177]	475.660		%17	%20     95.010 380.650     %80
1955[178]	549.156		%15	%23     122.260 426.896     %78
1960[179]	654.602	9	%19	%25     162.970 491.632     %75
1965[180]	755.946	6	%15	%26     197.103 558.843     %74
1970[181]	821.183	7	%9	%29     235.716 585.467     %71
1975[182]	906.381	7	%10	%32     290.207 616.174     %68
1980[183]	1.008.113	7	%11	%34     345.200 662.913     %66
1985[184]	1.108.710	7	%10	%37     408.622 700.088     %63
1990[185]	1.158.400	8	%4	%45     525.305 633.095     %55
2000[186]	1.209.137	14	%4	%53     635.254 573.883     %47
2007[187]	1.228.959	15	%2	%59     725.111 503.848     %41
2008[187]	1.233.677	15	%0	%63     776.385 457.292     %37
2009[187]	1.250.076	15	%1	%64     802.011 448.065     %36
2010[187]	1.252.693	15	%0	%65     816.576 436.117     %35
2011[187]	1.251.729	16	-%0	%66     827.796 423.933     %34
2012[187]	1.251.722	16	-%0	%67     840.399 411.323     %33
2013[187]	1.261.810	16	%1	Şehir ve kır ayrımı kaldırılmıştır.
2014[187]	1.269.989	16	%1
2015[187]	1.279.884	16	%1
2016[187]	1.295.927	16	%1
2017[187]	1.312.990	16	%1
2018[188]	1.335.716	16	%2
2019[188]	1.348.542	16	%3
2020[189]	1.356.079	16	%1

Samsun nüfusuna dair saptamalar Osmanlı devrinden itibaren vergi mükelleflerinin ve miktarının tespit edilebilmesi amacıyla tutulan tapu tahrir defterlerine dayanılarak yapılabilmektedir.[190] Ancak bu defterlerde yalnızca erkek hane reisi ve erkek çocukların kaydı tutulduğundan kesin bir veri elde edilememekte olup yaklaşık nüfus tahminleri yapılabilmektedir.[190] Bu tahminlere göre 1485'te 70-80 bin bandında olan şehir nüfusu 1520'de 67-76 bin seviyesine inmiş, 56 yıl sonra ise Anadolu'daki diğer yerleşimlere paralel olarak 110-125 bin bandına çıkmıştır.[191] 1831 yılında tamamlanan ilk nüfus sayımında da yine kadınlar sayılmamış, 1893 Osmanlı İmparatorluğu nüfus sayımına kadın, çocuk ve yaşlıların da nüfus bilgilerine dâhil edilmesiyle ilk kesin veriler elde edilmiştir.[190] 1831'de 55.743 erkek nüfusu bulunan Samsun 1869'da 182.154, 1901'de 323.758, 1914'te ise 393.292 kişiye ulaşmıştır.[191] Nüfusun özellikle 19. yüzyılda hızla artmasının en önemli sebebi Rusya'nın politikaları sonucu Balkanlar, Kafkasya ve Kırım'da meskûn halkın Anadolu içlerine göç etmeye zorlanmalarıdır.[192] Bu dönemde hem iskân noktası hem de Karadeniz yoluyla Anadolu içlerine geçiş kapısı olarak işlev gören Samsun 1912'de 4 bin Rumelili göçmen almış, I. Dünya Savaşı sırasında Rusların Trabzon'u ele geçirmeleriyle ise buradan gelen göçmen sayısı 100 bini aşmıştır.[192] Cumhuriyet döneminde mübadele ile 22.668 Rum'un Yunanistan'a gönderildiği, 32.290 mübadilinse iskân edildiği Samsun'da yapılan ilk nüfus sayımına göre değişen idari sınırların da etkisiyle yaşayan kişi sayısı önceki sayımlardan daha az, 274.065 kişi çıkmıştır.[191][193]

Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi'nin 2020 verilerine göre 1.356.079 kişilik nüfusuyla Samsun, Karadeniz Bölgesi'nin en yüksek nüfuslu ilidir.[194] En fazla nüfusa sahip olan ilçesi İlkadım olup ardından Atakum ve Bafra gelmektedir.[195] En az nüfusa sahip olan ilçesi ise 8.685 kişilik nüfusu ile Yakakent'tir.[195] 2018 yılında 48.543 göç veren Samsun buna karşın 53.228 göç almış, %3,5 net iç göç hızı ile 4.685 kişi il nüfusuna eklenmiştir.[196] Samsun'un en fazla göç verdiği il 8.263 kişi ile İstanbul olurken en fazla göç aldığı il ise 15.794 kişi ile yine İstanbul olmuştur.[197] Yine 2017 yılında 16.807 kişinin doğduğu şehirde 8.700 kişi ölmüş, net nüfus artışı 8.107 kişi olmuştur. Yıllık nüfus artış hızı ‰9,6 ile Türkiye ortalamasının altında olan Samsun nüfusunun 2023 yılında 1.389.725 olacağı öngörülmektedir.[198][199] Sahip olduğu 9.725 km² yüzölçümü ile Türkiye'nin %1,25'lik kısmına tekabül eden ildeki nüfus yoğunluğuysa km² başına 149 kişidir.[140][194] Nüfusunun 670.675'ini erkeklerin, 685.404'ünü kadınların oluşturduğu ildeki yaş ortalaması 36,1'dir.[194]

Mülteci nüfusuna da sahip olan Samsun'da kayıtlı 32 bini aşkın yabancı uyruklu bulunmaktadır.[198] 2019 verilerine göre 22.790 kişi ile Iraklılar Samsun'da yaşayan yabancı sayısında başı çekmekte iken 6.310 kişi ile ikinci sırada Suriyeliler, 1.320 kişi ile Afganlar üçüncü sırada gelmektedir.[200]

Şehir sakinlerinin konut, sağlık, eğitim, altyapı, sosyal yaşam gibi farklı değişkenlere bağlı olarak hesaplanan yaşam memnuniyeti oranı %61 olup yaşam endeksinde aldığı 0,5746 puan ile Samsunlular Türkiye genelinde 33. sırada bulunmaktadır.[201][202] Forbes'a göreyse Samsun 81 il arasından "iş yapmak ve yaşamak için en iyi" 13. ildir.[203]

Ekonomi

Samsun'daki ekonomik hayat geçmişten bu yana avcılık, balıkçılık, hayvancılık, ticaret ve sanayi eksenin gelişmiş; son yıllarda ise bu iş kollarına sanayi ve enerji sektörleri de eklenmiştir. ₺41.019.357 gayri safi yurt içi hasılası ile Türkiye'de 19. sırada olan Samsun'daki kişi başına düşen yıllık gelir ise ₺30.973'tür.[204]

Balıkçılık

Samsun'da günümüzde açık deniz balıkçılığı yapılmakta, balıkçılar radarlı ve modern donanımlı büyük balıkçı motorlarıyla denize açılmaktadır. Hamsi, istavrit, palamut, lüfer ve kefal günümüzde en çok avlanan balıklardır.[205] Hamsi, kasımdan itibaren daha çok kıyıya yakın kesimlerde avlanmakta, eylül ve kasım aylarında palamut, ekim ayında lüfer ve neredeyse tüm yıl boyunca kefal avlanabilmektedir.[205] Ayrıca şehirde sofra balıkçılığının yanı sıra endüstriyel balıkçılık da yapılmaktadır.[206] 2018 yılına ait verilere göre Türkiye çapında en fazla deniz ürünleri avcılığı %31,5'lik oran ile Samsun'un da dâhil olduğu Doğu Karadeniz Bölgesi'nde gerçekleşmiş; Samsun'da avlanan en önemli iç su ürünü 40 ton ile sazan, en çok yetiştirilen ürün 2.715 ton ile alabalık olmuştur.[207][208]

Tarım

Hayvancılık, tarım ile birlikte Samsun'un önemli ekonomik faaliyetlerinden biri olup ildeki en önemli hayvancılık kolları büyükbaş ve küçükbaş ile kümes hayvancılığı olmakla birlikte arıcılık, ipek böcekçiliği de görülmektedir. 400 bini aşkın büyükbaşın bulunduğu ilde 2.5 milyondan fazla kümes hayvanı bulunmaktadır.[209][210] Günümüzde 3.750,418 daa ile yüzölçümünün %47'si tarım alanlarından oluşan Samsun'da başlıca olarak tahıllar, baklagiller, endüstriyel bitkiler, yağlı tohumlar ve yumru bitkiler yetiştirilmektedir.[211][212] Son dönemlerde artan yatırımlarla birlikte organik tarımın da yapılmaya başlandığı bir şehir hâline gelen Samsun'da organik karpuz ve ekolojik yumurta gibi ürünler yurtiçi ve yurtdışına dağıtılmaktadır.[213] Narenciye domates, üzüm gibi eskiden bu yana üretilen meyveler günümüzde de önemli ihracat ürünlerindendir.[214] Tüm bitkisel üretim değerlerine bakıldığındaysa Türkiye'nin %2,4'lük kısmına tekabül eden Samsun'un tarımsal üretim değeri ₺3,5 milyardır.[215]

Sanayi

İl genelinde ikisi Tekkeköy, diğerleri ise Bafra, Çarşamba, Havza ve Kavak sınırları içerisinde olmakla beraber altı organize sanayi bölgesi bulunmaktadır.[216][217] Bu bölgelerdeki 150'den fazla işletmede 6 binden fazla, diğer küçük sanayi sitelerinde ise 6 binden fazla işyerinde 21 bini aşkın çalışan bulunmaktadır.[218] Sanayi kuruluşlarının dışında şehirde 1995 yılında faaliyete başlayan bir de serbest ticaret bölgesi yer almaktadır.[219][220] Ticaret Bakanlığının 2018 verilerine göre Samsun Serbest Ticaret Bölgesi'nin yıllık ticaret hacmi $141.205 olup toplam 354 kişi istihdam edilmektedir.[221][222]

Konvansiyonel üretimin yanı sıra teknoloji üslerine de sahip olan ilde Ondokuz Mayıs Üniversitesinin öncülüğünde kurulan Samsun Teknopark ile Samsun Büyükşehir Belediyesinin öncülüğünde kurulan İŞGEM öne çıkan araştırma ve geliştirme ile iş geliştirme merkezleridir.[223] Samsun Teknopark'taki firmaların büyük kısmı yazılım alanında faaliyet göstermekte olup Türkiye'nin en başarılı ilk üç iş geliştirme merkezinden biri olan İŞGEM'deki firmaların ise yarısı sağlık sektörüne yönelik imalat yapmaktadır.[224][225] 2017 yılında 49 patent, 20 faydalı model başvurusunun yapıldığı Samsun bu alanlarda Türkiye'de 16. sırada gelmektedir.[226][227][228][229]

2017 itibarıyla dış ticaret hacmi $1 milyarı aşan Samsun'un ihracattaki en önemli partneri Hollanda olmakla beraber ithalatta ise Rusya birinci sırada gelmektedir.[230] $81.119.000 ile Samsun'un ihracat şampiyonu Sampa Otomotiv kendi sektöründe 41. Türkiye'de ise 180. sırada yer almaktadır.[231] 2011 yılından bu yana Avrupa Birliği ile ortak proje kapsamında sağlık ekipmanları, mobilya ve işlenmiş gıda alanlarında kümelenme çalışmalarının yürütüldüğü Samsun, Tuttlingen ve Sialkot birlikte cerrahi el aletleri üretiminde dünyanın önemli kümelenme merkezlerinden biri olarak gösterilmektedir.[230] Hâlihazırda Türkiye'de faaliyet gösteren 183 cerrahi el aleti üreticisi firmanın 37'si Samsun'da bulunmakta olup 1956 yılında Anadolu'daki ilk ilaç fabrikası olarak kurulan Samsun merkezli Adeka da hâlen faaliyettedir.[218]

Enerji

Son yıllarda yapılan yatırımlarla birlikte enerji kaynaklarının Türkiye'ye giriş kapılarından biri durumuna gelen Samsun zengin enerji kaynaklarına yakınlığı ve uluslararası ticari ilişkileriyle çok yönlü bir merkez görünümdedir.[218] Samsun, 2003'te açılan Mavi Akım ile birlikte Rusya doğalgazının Türkiye'ye giriş ve dağıtım noktası olmuş olup Çin, Güney Afrika gibi ülkelerden ithal edilen kömürler de Karadeniz, İç Anadolu ve Doğu Anadolu bölgelerine Samsun'dan gitmektedir.[218][232] Günümüzde yaygın olarak kullanılan doğalgaz ve sıvılaştırılmış petrol gazı ile çalışan cihazlarda yapılan ufak değişikliklerle değerlendirilebilen biyogaz üretimi Samsun'da ciddi potansiyel taşımaktadır.[157] Çevre ve sağlık sorunlarının kaynaklarından biri olan organik atıkların enerjiye çevrilerek artı değer olarak kullanılabilmesiyle öne çıkan biyogaz günümüzde atıkların bekletilip gübre olarak ya da tezek hâline getirilerek daha verimsiz bir enerji kaynağı olarak kullanılmasına bağlı olarak potansiyeli oranında değerlendirilememektedir.[157] Organik atıkların anında kullanılarak yüksek enerji değerine sahip bir yakıt olarak değerlendirilmesini mümkün kılan biyogaz bu mânâda tezekten daha avantajlı olmakla birlikte biyogaz üretiminden arta kalan ürünlerin gübre olarak kullanılması mümkün olduğundan bu alanda da bir avantaj sağlamaktadır.[157] Toplam biyogaz potansiyeli 45.472.025,55 m³ olan Samsun'da 213.718.520,1 kWsa biyoenerji üretimi mümkün görünmektedir.[157] Bafra, Çarşamba ve Vezirköprü ilin en önemli enerji potansiyelini bulundurmakla birlikte yumurta tavukçuluğuna bağlı olarak Kavak ve Terme'de de ciddi biyogaz potansiyeli bulunmaktadır.[157]

Folklor

Ağız yapısı

Samsun'un yerli halkı eskiden Orta Anadolu ağızlarında görülen şive yapısına yakın bir şekilde konuşmaktaydı. Kelime başındaki /k/, /p/, /t/ gibi harfler çoğunlukla "gız", "duz", "bişkin" örneklerinde olduğu gibi yumuşak harflere yerini bırakırdı.[233] Zaman zaman ise "gice", "virmek" örneklerinde olduğu gibi kelimenin ilk geniş ünlüsü yerini dar ünlüye bırakmaktaydı.[233] Cumhuriyetin ilk yıllarındaki mübadele sonucu şehrin sakinlerinin değişmesi, 1950'lerde başlayan ve 2000'lerin başına dek hızla devam göçler, eğitimde ve basın-yayın organlarında İstanbul ağzı temelli yazı dilinin kullanılması nedenleriyle şehirde görülen şive yapısı da değişmiştir.[233][234]

Mehmet Dursun Erdem'in öncülüğünü yaptığı bir ekip tarafından beş yılda dar saha çalışması metoduyla elde edilen verilere göre ilde iki ana yerli ağız yapısı vardır.[234] Buna göre Samsun ilinin ağzı Canik Dağlarının güneyi ve Canik Dağlarının kuzeyi olarak ayrılmaktadır.[234] Kıpçak ağzı merkezî yerlerde ağırlıklı olarak görülmekte, dağlık ve merkezî noktalara uzak yerleşimlerdeyse yerini Oğuz ağızlarına bırakmaktadır.[234] Canik Dağlarının güney yerleşimlerindeki ağızların yapısını daha iyi koruduğu gözlenmiş olup Atakum, Bafra, Canik, Çarşamba, İlkadım ve Tekkeköy'deki ağız yapıları karmaşık bir yapı hâlindedir.[234]

Leylâ Karahan'ın Anadolu Ağızlarının Sınıflandırılması adlı çalışmasında ise Havza ve Ladik haricen Samsun halkının konuşma dili Batı Anadolu ağızlarının 5. grup ağızları, Havza ve Ladik ise 6. grup ağızları içerisinde sınıflandırılmaktadır.[235] Aynı çalışmaya göre "e>á, a" değişmesi, ünlü yuvarlaklaşması ile ortaya çıkan düzlük-yuvarlaklık uyumsuzluğu, /k/ harfinin boğumlanma noktasının orta damağa kayması, /ġ/ harfinin boğumlanma noktasının dip damağa doğru kayması, /ḳ/ harfinin sızıcılaşması, /r/ düşmesi ve /ğ/ harfinin hece kaynaşmasıyla erimesi Samsun halkının konuşma dilinin karakteristik ses özellikleridir.[235]

Halk oyunları

Göç alan bir il olan Samsun'da bu nedenle üç farklı halk oyunu karakteri görülmekte ve bu yönüyle bir geçiş bölgesi sayılmaktadır.[236][237] Oyunlar yerleşik köyler ve göçmen yerleşimleri arasında farklılık göstermektedir.[237] Yerli köylerde üçayak, demirağa, yanlama, sarıkız, sarhoş barı, metelik, alafranga, kabaceviz, sağırperde, kasap havası, geriş, esengül ve oy kargalar oyunlarına rastlanmaktadır.[238] Göçmen köylerinde ise Hasanağa, zigoş, telgrafın telleri, kasap havasına rastlanmakla birlikte mübadiller arasında hora oynanmakta, Doğu Karadeniz Bölümünden gelen göçmenler arasında horon yaygın olarak görülmekte, Alevilerin ibadetlerinin bir parçası olan semaha da Ladik'te rastlanılmaktadır.[238][239][240]

Genellikle belli bir alan içerisinde dolaşılarak icra edilen Samsun yöresine ait halk oyunlarının bazıları ise alafranga oyununda olduğu gibi sıra hâlinde dizilip oynanmaktadır.[236] Eller tutularak, eller tutulup dirsekler birleştirilerek, eller omuza atılarak ya da eller tutuşmadan karşılıklı oynanan oyunlar mevcut olup çökme, el vurma, çapraz yürüme, topuk vurma, ayak ucu vurma yahut dönme figürü sıkça görülen hareketler olup omuz sallama figürü özellikle karşılıklı oynanan oyunlarda görülmektedir.[236]

Anadolu Folklor Vakfı Samsun Halk Dansları Topluluğu, Samsun Büyükşehir Belediyesi Konservatuvarı Halk Oyunları Topluluğu gibi toplulukların bulunduğu ilde 1981 yılında ilk kez düzenlenen ve gelenekselleşen Samsun Uluslararası Halk Dansları Festivali organize edilse de 2011 yılından bu yana çeşitli nedenlerle düzenlenmemektedir.[241][242]

Mutfak

Kuşbaşılı ve yumurtalı olarak hazırlanmış Terme usulü açık Samsun pideleri.

Kara tava ile servis edilmiş Çakallı menemeni.

Samsun mutfağı Karadeniz, Anadolu, Balkan ve Kafkas izleri taşımakta olup balık, hamur işi ve sebze ağırlıklıdır.[243] Yörenin özellikle kıyı kesimlerinde karalahana, pancar, kırçan, kaldırık, madımak gibi özgü bitkiler çorba ve kavurma olarak tüketilmekte; kişniş ise çeşni olarak kullanılmaktadır.[244] İç kısımlara geçildikçe hamur işleri ve et yemekleri öne çıkmaya başlamaktadır.[244] Unundan kuymak, yarmasından ise çorba yapılan buğday ve mısır yörede en çok tüketilen tahıllar olup tirit, keşkek ve lepsi de etli yiyecekler arasında öne çıkmaktadır.[245] Yakakent'in öne çıktığı deniz balıkçılığında kalkan, mezgit, barbunya, istavrit, palamut, lüfer ve sargan dönemsel olarak tüketilmekle birlikte sazan, yayın, levrek, alabalık ve turna gibi her dönem bulunabilen tatlı su ürünlerinde ise Ayvacık ve Bafra başı çekmektedir.[244] Samsun'da en çok tüketilen deniz ürünü ise tavası, buğulaması yapılan; ekmek veya pilavla birlikte tüketilebilen, ayrıca tuzlanarak da saklanabilen hamsidir.[246]

Bafra ve Termeli girişimcilerin İstanbul başta olmak üzere büyük kentlerde açtığı fırınlarla birlikte Türkiye çapında popülarite kazanan Samsun pidesi şehrin en bilinen yiyeceğidir.[247][248][249] İki farklı usulü olan pide Bafra'da kapalı, Terme'de ise açık olarak mahalle fırınlarında kıyma, peynir, pastırma, kuşbaşı et gibi çeşitli iç malzemeler ile yaptırılmakta olup özellikle pazar sabahları tüketilmesi gelenekselleşmiştir.[243]

Düğün ile şenliklerde kazanda pişirilerek yapılan ve UNESCO tarafından somut olmayan kültürel miras olarak değerlendirilen keşkek Samsun mutfağında önemli yer edinmekle birlikte diğer yörelerden farklı olarak kırmızı et ile değil tavuk eti ile hazırlanmaktadır.[243][250] Samsun-Çorum karayolu üzerindeki Çakallı mevkiinde bulunan lokantalarda hazırlanan ve Çakallı ekmeği ile servis edilen Çakallı menemeni de Samsun'un özgün lezzetlerinden biridir.[251] Alaçam'da altı kasap üstü ise lokanta şeklinde hizmet veren kasapüstü olarak anılan işletmelerde ise kilo işi satılan et ve köfteler mangalda pişirilerek servis edilmektedir.[252]

Kızılırmak Deltası'nda serbest olarak yaşamlarını sürdüren manda sütünden imal edilen Bafra lokumu, Samsun mutfağına özgü bir tatlı olup besleyici, yumuşak, hafif olmasıyla öne çıkmaktadır ve katkı maddesi kullanılmadan yapıldığından dolayı raf ömrü kısadır.[253] Şerbetsiz baklava olarak nitelenen Bafra nokulu da Samsun yöresi tatlılarından olup hamurunda kabartma tozu ile yumurta kullanılmamasıyla benzerlerinden ayrılmakta, katılan sirke ile gevrek bir doku yakalanıp ceviz, kuru sarı üzüm ve şeker gibi iç malzemelerle imâl edilmektedir.[254] Türkiye'nin farklı yörelerinde farklı isimlerle üretilen ancak Samsun'a has bir diğer tatlı olan atom ise özellikle Ramazan aylarında oldukça yoğun tüketilmektedir.[255] Samsun'a özgü hamur işlerinden olan Çarşamba kıvratması ise 1930'lu yıllardan beri özgünlüğünü korumaktadır.[256] Ayrıca kaz, hindi, ördek ya da tavuk etiyle yapılıp yağlanmış yufka ve pilav ile yenen tirit, mayası olabildiğince az olup fermantasyonu kısa tutularak kendine özgü kıvam ve lezzete kavuşturulan Samsun simidi de ilin mutfağında önemli yer tutan ögelerdir.[257][258][259][260]

Turizm

Turizmin yalnızca "sahil ve güneş" anlayışından ibaret olması iki ay yaz mevsimi geçiren Samsun'da turizmin yeterli seviyede gelişememesine neden olmuştur.[261] 1990'lı yıllarda değişen turizm anlayışıyla birlikte turizm ekonomik bir kaynak olarak görülmeye başlanmış ve turizm ürünleri çeşitlilik göstermeye başlamıştır.[261] 1992 yılında Samsun adına Erkan Uçkun tarafından hazırlanan ve Kültür ve Turizm Bakanlığı tarafından onaylanan Samsun İli Turizm Envanteri ve Turizmi Geliştirme Plânı'nın, Samsun turizminin bu yönde gelişmesine öncü olması beklenirken kurum ve kuruluşların ilgisizliği nedeniyle çok kısıtlı bir etki göstermiştir.[261] 2000'li yıllarla birlikte ajanslar ve Samsun Büyükşehir Belediyesi tarafından desteklenen projelerle Samsun turizm konusunda bir ivme yakalamıştır.[262][263][264] 2011 yılında hazırlanan turizm stratejisi master planındaki yedi tematik turizm gelişim koridoru arasında yer alan Samsun'da önümüzdeki yıllarda yayla ve doğa turizminin gelişimine öncelik verilmesi amaçlanmaktadır.[265]

Günümüzde Samsun için turizm ile ilişkili birçok plan yapılmış olmasına rağmen yapılan çalışmaların yetersiz kalması ve yerel turizm aktörlerinin ilgisizliği nedeniyle turizmin Samsun'da başlıca bir ekonomi kolu olamayacağı ancak doğru adımların atılması halinde bu algının değişeceği ve turizmin Samsun'da önde gelen ekonomik planlar arasında yer alabileceği öngörülmektedir.[265][266] Günümüzde 40'ı aşkın turizm tesisinin bulunduğu Samsun'da son yıllarda yurt dışından gelen turistlerin artırılmasına yönelik adımlar atılmakta olup özellikle Rus turistlerin çekilmesine yönelik kampanyalar ağırlık kazanmıştır.[267][268][269] Samsun, 2018 yılında 79.261'i yabancı olmak üzere 586.555 turist tarafından ziyaret edilmiştir.[270]

Doğa turizmi

Galeriç Longozu'ndaki subasar ormanından bir görünüm.

Samsun, Karadeniz Bölgesi'nin en uzun kıyı şeritlerinden birine sahiptir ve bu şerit Canik'ten 19 Mayıs'a kadar uzanmaktadır.[271] 35 km uzunluğundaki bu kıyı şeridinin %90'lık kısmı ince kumlu ve denize girmeye uygun plajlardan oluşmakta olup yüzme dışında sörf, jet ski, yelken gibi alternatif sporlar da yapılabilmektedir.[271] Samsun'da toplam 39 plaj bulunmakta olup en fazla plaj 19 adet ile Atakum'dadır.[272] Atakum'un ardından üçer plaj ile Alaçam ve Çarşamba gelmektedir. Bafra, İlkadım ve 19 Mayıs ikişer plaja sahip olmakla birlikte Canik'te de bir adet plaj bulunmaktadır.[272] Asarcık, Ayvacık, Havza, Kavak ve Ladik'te ise hiç plaj bulunmamaktadır. Çevre Sağlığı Daire Başkanlığı tarafından ölçümleri yapılan plajların Ağustos 2018 itibarıyla tamamı çok temiz olarak sınıflandırılmaktadır.[272] Ayrıca 10'u Atakum'da olmak üzere 13 plaj Mavi Bayrak ödüllüdür.[273]

Plaj turizminin yanı sıra kış turizmine yönelik faaliyetlerin de yapılabildiği Samsun'da özellikle Ladik'teki Akdağ Kış Sporları ve Kayak Merkezi 1675 m'lik kayak pisti ve 1300 m'lik telesiyeji ile bu alandaki en önemli yatırım görünümünde olup çevre illerden turist çekmektedir.[274][275] Akdağ aynı zamanda Kocadağ ile birlikte yamaç paraşütü, dağcılık ve yayla turizmi merkezi olarak da öne çıkmakta; Nebiyan Dağı dağcıların, Kunduz Dağları ise yaylacıların ziyaret alanlarından olmaktadır.[276][277][278] Ayrıca Asarağaç Tepesi, Gölalan Şelaleleri ve Kabaceviz Şelalesi gibi doğal alanların yanı sıra Çamgölü, Sarıgazel, Vezirköprü tabiat parkları ve Çakırlar ile Hasköy mesire alanları da son yıllarda turizme kazandırılmış olup[279][280][281][282][283] 2016'da Dünya Mirası geçici listesine giren Kızılırmak Deltası başta olmak üzere Yeşilırmak Deltası ve Galeriç Longozu kuş gözlemcilerinin sıklıkla ziyaret ettiği noktalardır.[284][285]

Turizm merkezi statüsü verilen Havza'daki 25 Mayıs Termal Turizm Merkezi Samsun'daki en önemli sağlık turizmi noktası olup yine Havza'daki Hamamayağı ve Ladik'teki kaplıcalar da kentin turizm merkezlerindendir.[157] Yılda 200 bin kişi tarafından ziyaret edilen kaplıcalardan çıkan sular iki bin yıldır romatizmal hastalıklar başta olmak üzere kadın hastalıkları, sinirsel hastalıklar, eklem hastalıkları ve kireçlenme gibi hastalıkların tedavisinde kullanılmaktadır.[286][287]

Arkeolojik alanlar

Samsun'da tahribata uğramış 16 arkeolojik alan bulunmaktadır.[288] Bunların arasında Bakır Çağı'na tarihlenen ve İlkadım ilçesinde yer alan Dündartepe en eski kalıntılara rastlanan höyük yapısında bir yerleşmedir.[289] Dündartepe'nin haricindeki diğer tahribata uğrayan yerleşmelerin tamamı İlk Tunç Çağı'na tarihlenmektedir.[288] Bunlara ek olarak Hacı Osman sit alanı, Hızır İlyas Höyüğü, Toptepe Tümülüsleri, Atakent Tümülüsleri, Çarşamba Bedesteni, Göğceli Camii, Şeyh Habil Mezarlığı, Hazinedarzâde Süleyman Paşa Medresesi, Mater Dolorosa Katolik Kilisesi, Karakol Camii, Pazar Camii, Çinili Hamam, Samsun Bedesteni, eski Osmanlı Bankası binası, eski Sümerbank binası, Merkez Bankası binası ile Çarşamba'daki üç çınar ve bir meşe ağacı gibi kentin tarihine ilişkin 341 farklı eser kültür varlığı olarak Kültür ve Turizm Bakanlığı tarafından onaylanmış durumdadır.[290]

Kültür varlıkları arasında yer alan arkeolojik sitlerden yalnızca 28 Kasım 1995 tarihinde keşfedilen Toptepe Tümülüslerinde detaylı kazı çalışmaları yapılmıştır. 2004-2005 yıllarında yapılan kazılarda yerleşimin Helenistik Dönem'e ait olduğu saptanmış ve Pontus Krallığı'nın üst düzey yönetici ailelerinden birine ait olduğu düşünülen bir mezar yapısı tespit edilmiştir.[291] Ayrıca mezar odalarında bulunan Amisos Hazinesi, Samsun Arkeoloji ve Etnografya Müzesinin envanterinde yer almaktadır.[292][293] 2008 yılında tamamlanan çalışmalar sonrasında tümülüslere Amisos Tepesi adı verilmiştir.[291] Günümüzde Amisos Tepesi turizme hizmet edecek şekilde yeniden düzenlenmiş ve mezar odaları ziyaretçilere açılmıştır.[294]

Amisos Tepesi'nin yamacında oluşturulan Amazon Adası'nda Amazon Heykeli, Amazon kanalı, suni kayak pisti, balık restaurantları ve piknik sahaları yer almaktadır.[295] Ayrıca Amazon Adası'nda Amazon Köyü adıyla bir köy oluşturulmuş ve temsilî Amazon balmumu heykelleri, kabartmaları, günlük eşyaları yerleştirilmiştir.[296] Yine Amazon Adası'nda yer alan Amazon Heykeli'nin sağ ve sol taraflarına Anadolu Aslanları adı verilen iki heykel yerleştirilmiştir. Heykellerin içerisinde asansör olup aslanların ağız kısmına çıkılabilmekte ve Amazon Adası yüksekten izlenebilmektedir.[297]

1941'de ilk kez kazılmaya başlanan ve 1977 yılında sit alanı ilân edilen Tekkeköy Mağaralarında da son yıllarda turizm ekonomisine kazandırılması amacıyla çalışmalar yapılmış ve 2013 yaz sezonunda Tekkeköy Mağaraları Arkeoloji Vadisi şeklinde adlandırılarak ziyaretçilere açılmıştır.[298][299] Turizme açıldıktan sonra Fransız arkeologların da dikkatini çeken mağaralardaki yerleşim geçmişi MÖ 60.000'e dek uzanmakta, Eski Taş Çağı ile Bakır Çağı yerleşimlerine rastlanmaktadır.[34][300] 360.000 m²lik alana bir yayılan mağaraların yalnızca 96.000 m²lik bir kısmı ziyaretçilere açılmış olsa da gelecek dönemde tüm alanların düzenlemesinin yapılması planlanmaktadır.[34] Ayrıca mağaraların çevresinde Hitit Yolu, Frig Kalesi ve eski Rum evleri de bulunmaktadır.[300] Hitit Yolu ve Frig Kalesi için bir çalışma yapılmamakla beraber eski Rum evleri restore edilerek ziyaretçilere açılmıştır.[301] Mağaralardaki kazılarda ele geçirilen çanak çömlek parçaları ile diğer eşyalar da restore edilen bu evlerde sergilenmektedir.[302]

Müzeler

Samsun'un ilk müzesi Samsun Müzesinin halefi olan Samsun Arkeoloji ve Etnografya Müzesinin günümüzde ziyarete kapalı olan ikinci binası.

Gazi Müzesinin cepheden görünümü.

Onur Anıtı ve önünde hatıra fotoğrafı çekilen turist kafilesi.

Kültür turizminin en önemli yapı taşlarından olan müzelerin Samsun'daki ilk örneği 1930'lu yıllarda açılan Samsun Müzesi'dir. Arkeolojik eserlerin sergilendiği bu müze daha sonraları Samsun Arkeoloji ve Etnografya Müzesine yerini bırakmıştır.[303] Günümüzde 23 Nisan Ortaokulunun bulunduğu alanda yer alan müze binası terk edilerek 1976 yılında Samsun Valiliği yanındaki yeni binasının inşasına başlanmış ve 1981 yılında burada faaliyete geçmiştir.[303] Bakır Çağı, İlk Tunç Çağı, Hitit, Helenistik ve Roma dönemlerine ait eserlerin sergilendiği müzenin en değerli değerli koleksiyonu Karun Hazinesi'nden sonra Türkiye'deki en değerli koleksiyon olan Amisos Hazinesi'dir.[304][305] Zamanla ihtiyaçlara cevap verememeye başlayan müze envanterindeki eserlerin sergilenemeden depoda bekletilmeleri nedeniyle bu müze binası da 5 Ocak 2016 tarihinde ziyaretçilere kapatılarak yeni bina inşa edilmeye başlanmıştır.[306][307] Müzenin kuruluşundan itibaren üçüncü binası olacak yeni sergi alanı 18 bin eseri aynı anda teşhir edilebilecek büyüklükte ve Türkiye'nin en modern müzelerinden biri tasarlanmış olup XVI. Ulusal Mimarlık Ödüllerinde proje dalında ödüle layık bulunmuştur.[308] Ödenek yetersizliği nedeniyle 2018'de inşası duran yapının ne zaman bitirileceği belirsizdir.[309]

Samsun'da açılan ikinci müze olan 19 Mayıs Müzesi, Mustafa Kemal'in 19-25 Mayıs 1919 tarihleri arasında Samsun'da kaldığı ve daha sonraki üç ziyaretinde de kullandığı binanın ikinci katının düzenlenerek 5 Ekim 1940'ta ziyarete açılmasıyla hizmet vermeye başlamıştır.[310] Odanın özgün şekliyle teşhir edildiği müze 1968'de ziyarete açılan ve Mustafa Kemal'e ait 114 eşyanın sergilendiği Atatürk Müzesi ile birleştirilerek Gazi Müzesi adını almış olup 1998 yılından bu yana bu şekliyle hizmet vermektedir.[311] Havza Atatürk Evi de yine Mustafa Kemal'in Samsun'u ilk ziyaretinden sonra geçtiği Havza'da kaldığı otelin 1994 yılında müze olarak açılması ile oluşmuştur.[312] Bina müze olarak açılmadan önce ise Mustafa Kemal'in çalışma odası olarak kullandığı oda 1920'li yıllarda binayı satın alan Havza Kaymakamlığı tarafından Gazi Odası adıyla düzenlenerek ziyarete açık tutulmuştur.[312] 26 Haziran 2006 tarihinde ziyaretçilere açılan ve Tekkeköy'ün ilk müzesi olan Tekkeköy Atatürk Evi de ildeki bir diğer Atatürk müzesi olup Atatürk'ün Selanik'te doğduğu evin birebir kopyası olarak inşa edilmiş, dekorasyonu da bu doğrultuda yapılmıştır.[313]

Millî Mücadele'nin başlangıç noktası olan Samsun'da 1999 yılında projesine başlanılan Bandırma Vapuru Müzesi orijinal vapurun boyutlarına sadık kalınarak tekrar inşa edilmesiyle oluşmuş ve 2003 yılında ziyarete açılmıştır.[314] 2005-2008 yıllarında ise müzede ve çevresinde yenileme çalışmaları yapılarak açık hava müzesi olarak yeniden düzenlenmiş, Bandırma Vapuru ve Millî Mücadele Parkı Açık Hava Müzesi adını almıştır.[315][316] Müzede Mustafa Kemal ile onunla Samsun'a gelen silah arkadaşları ve mürettebatın balmumu heykellerinin yanı sıra Mustafa Kemal'e ait bazı eşyalar sergilenmektedir.[315] Millî Mücadele Parkı'nda ise ise Millî Kurtuluş Anıtı ile birlikte Millî Mücadele panoraması ve Samsunlu şehitler levhası gibi bilgilendirici yapılar yer almaktadır.[315] İldeki Millî Mücadele odaklı bir diğer müze olan Kuva-i Milliye Müzesi, Samsun'da karargâh olarak kullanılan binanın restore edilmesi ile 2016 yılında ziyarete açılmış olup balmumu heykeller ile yapılan canlandırmaları içermekte ve sinevizyon gösterileri ile Millî Mücadele'ye dair bilgi verilmektedir.[317]

Bu müzelere ek olarak Tarihi Kentler Birliği Jüri Özel Ödüllü Samsun Kent Müzesi, Türkiye'nin ilk imitasyon müzesi Tekkeköy Mağaraları Arkeoloji Vadisi Müze Evi, Türkiye'nin ilk tütün müzesi Bafra Tütün Müzesi, dünyanın en büyük üçüncü oyuncak müzesi Canik Oyuncak Müzesi, Türkiye'nin ilk doğal oyuncak müzesi Ekolojik Oyuncak Müzesi, Alaçam Mübadele Müzesi, Dönüşüm Müzesi, Bafra Arkeoloji ve Etnografya Müzesi, Yaşar Doğu Anı Evi Müzesi ve 1071'den 15 Temmuz'a Destanlar Müzesine ev sahipliği yapan[318][319][320][321][322][323][324] ilde Cerrahi Aletler ve Sağlık Müzesi ile müze gemi inşası ise devam etmektedir.[325][326] Kültür ve Turizm Bakanlığına bağlı üç, Samsun Büyükşehir Belediyesine bağlı yedi, diğer kurumlara ait beş müzenin bulunduğu Samsun'da bu müzelere ek olarak Çanakkale 1915 Savaş Malzemeleri Müzesi gibi gezici müzeler dönem dönem sergilenmekte olup Müzede Bir Gün gibi özellikle öğrencilere yönelik müze ziyaretlerini teşvik edici etkinlikler düzenlenmektedir.[327][328][329][330]

Müzelerin hâricinde özellikle ilin simgesi hâline gelen Onur Anıtı başta olmak üzere İlkadım Anıtı, Saathane Meydanı gibi tarihî noktalar da turistik olarak değerlendirilmektedir.[331][332][333]

Kültür ve sanat

Açık hava alanları

İlkadım ilçesindeki lunaparktan bir görünüm.

İl genelinde halkın kullanımına açık çok sayıda mesire, piknik alanı bulunmaktadır. Bunlardan Doğupark genellikle günübirlik piknikçilerin ve karavancıların tercihi, Batıpark ise içerisinde yer alan Amazon Adası ve eğlence etkinliklerinin düzenlendiği yer olması nedeniyle turistlerin ve eğlenceseverlerin uğrak noktası olarak olmaktadır.[334][335] Bunların hâricinde il genelinde Bayraktepe, Çakırlar Korusu, Çamgölü, Hasköy, Sarıgazel gibi doğa alanları yer almaktadır.[283] Ayrıca İlkadım ve Kavak'ta birer lunapark bulunmakta olup Atakum'da da yine bir lunaparkın açılması planlanmaktadır.[336][337][338]

Mesirelerin yanı sıra 2006 yılında 22 dönüm alan üzerine kurulan ve Karadeniz Bölgesi'nin en büyük hayvanat bahçesi olan Samsun Hayvanat Bahçesi'nde aslan, kaplan, ayı, deve, tilki gibi hayvanlar ile çeşitli kuş ve tavuk türleri yer almakta olup tesis 2,5 milyondan fazla ziyaretçi ağırlamıştır.[339][340][341]

2009 yılında Mustafa Kemal'in 19 Mayıs 1919 tarihinde Samsun'a ayak bastığı noktayı temsilen oluşturulan Tütün İskelesi'nden altı gün konakladığı yer olan Gazi Müzesine dek bir yol oluşturulmuş ve Kurtuluş Yolu adı verilmiştir.[342][343] 45 m genişliğinde 400 m uzunluğunda olan yolun başlangıç noktasına temsili Bandırma Vapuru ve Mustafa Kemal ile heyetinin balmumu heykelleri, yol boyunca ise Samsun Müdâfaa-i Hukuk Cemiyeti üyelerinin temsili balmumu heykelleri yerleştirilmiştir.[344] İlerleyen yıllarda yapılan çalışmalar ile Mustafa Kemal'in Amasya'ya giderken kullandığı güzergâh belirlenmiş ve yollar yenilenerek üzerindeki tarihî yapılar restore edilmiştir. Günümüzde açık hava müzesi hâline getirilen yolu yerleştirilen tabelalar ile takip etmek mümkündür.[345]

2010 yılında Ladik Kaymakamlığının öncülüğünde başlayan çalışmalar neticesinde Osmanlı dönemi ve sonrasında kullanılan ahşap mimarinin ilçedeki örneklerini sergilemek amacıyla Ambarköy Açık Hava Müzesi kurulmuştur. Ahşap mimari kültürünün Samsun'daki odak noktalarından olan Ladik'teki alanda ambar, ev, okul, sergen, saat kulesi, su değirmeni gibi farklı mimari ahşap ögeler bulunmakta olup eserlerin en eskisi 17. yüzyıla tarihlenmektedir.[346]

Festival ve şenlikler

Çok sayıda geleneksel şenlik ve festivalin yapıldığı Samsun'da özellikle güreş etkinlikleri sayıca fazla olmasıyla göze çarpmaktadır. Asarcık'ta 1940'lı yllardan beri düzenlenen Geleneksel Karakucak Güreşleri ve Atyarışlarının yanı sıra Ayvacık'ta Mustafa Dağıstanlı Güreş Festivali, Bafra'da Bengü Karakucak Güreşleri, Kavak'ta Yaşar Doğu Şenlikleri, Ladik'te Ladik Yağlı Güreşleri, Terme'de Altın Fındık Yağlı Pehlivan Güreşleri, Vezirköprü'de Kunduz Yağlı Güreşleri bu anlamda öne çıkan etkinliklerdir.[347] Bunların haricinde Alaçam'da Hüseyin Dede Şenlikleri, Bafra'da Karpuz Festivali, Kapıkaya Fest ile Neyzen Tevfik Kültür Şenliği, Çarşamba'da Yeşilırmak Kültür ve Sanat Şenliği, Terme'de Altın Pirinç Festivali, Vezirköprü'de Köprülü Mehmet Paşa Kültür Sanat ve Spor Festivali ve Yakakent'te Deniz Oyunları Festivali on yıllardır düzenlenmeleri ile ilde kalıcı ve geleneksel hâle gelen şenliklerdir.[347] Bunların arasından özellikle Karadede Panayırı Osmanlı devrine dek giden tarihiyle en eski olan etkinliktir.[348]

2018 Samsun Gençlik Festivali'nde Pinhâni sahne alırken.

Geçmişi 1926 yılından beri kutlanan Gazi Günü'ne dek giden ve 1981 yılından bu yana 19 Mayıs Atatürk'ü Anma, Gençlik ve Spor Bayramı nedeniyle 16-19 Mayıs günleri arasında gerçekleştirilen 19 Mayıs Kültür, Sanat ve Gençlik Festivali'nde spor etkinlikleri, paneller, sanatsal etkinlikler ve konserler gibi çeşitli faaliyetler yapılmakta ve Atatürk adına doğum günü pastası kesilmektedir.[349][350] Festival Bandırma Vapuru Müzesi çevresi ve Karadeniz Sahil Yolu üzerinde düzenlenmekte, bu tarihî konumu nedeniyle Samsun'a "19 Mayıs Kenti" yakıştırması yapılmaktadır.[351][352]

Bu festivallerin haricinde ilçe belediyeleri ve çeşitli kuruluşlar tarafından düzenlenen Karadeniz Kısa Film Festivali, Uluslararası Samsun Şiir Günleri, Samsun Sinema Festivali, Samsun Caz Festivali, Samsun Yöresel Ot Yemekleri Festivali, Canik Tiyatro Festivali ve Karadeniz Zihinsel Engelliler Festivali Samsun'da dönemsel olarak yapılan diğer festivallerdir.[347][353] Çok katılımcılı bir konser turnesi olan Fanta Gençlik Festivali tüm Türkiye ile birlikte Samsun'da da 2003'ten 2015 yılına dek düzenlenmiş, bu etkinliğin iptal olması ile oluşan boşluğu ise 2017 yılında ilki düzenlenen Samsun Gençlik Festivali doldurmuştur.[354][355][356] Karadeniz Bölgesi'nin en büyük festivali olan Samsun Gençlik Festivali'ne 2019 yılında 110 bin kişi katılmıştır.[357][358] Aynı zamanda Türkiye'nin ilk ekstrem sporlar festivali olan Falcon Fest ile Kapıkaya Fest Samsun'un Vezirköprü ile Bafra ilçelerinde düzenlenmektedir.[359][360]

Müzik

Samsun'da müzik kültürünün bilinen ilk merkezi Samsun Mevlevîhânesi'dir ve dinî ile klasik Türk müziğinde büyük etkileri bulunmaktadır.[361] Samsunlular Batı müziği ile 1890 yılında Paruhinios Kulübüne üye kadınlar tarafından kurulan Mandolinada isimli grup ile tanışmıştır.[361] 1926 yılında Mûsiki Yuvasının kurulması ve 1932'de Samsun Halkevinin açılmasıyla müzik alanında önemli gelişmeler yaşanmış ve Samsun halk türküleri ile oyunları araştırılmaya başlanmıştır.[361] Bir başka önemli müzik topluluğu olan ve 1970 yılında kurulan Samsun Musıki Cemiyeti 1979 yılında Samsun Belediye Konservatuvarı ile birleşmiş, 1983'te ise konservatuvardan ayrılarak tekrar kurulmuştur.[361] Ulusal ve uluslararası alanda birçok konser veren cemiyet günümüzde hâlen faaldir.[362] Ayrıca şehirde Türkiye genelindeki yedi klasik Türk müziği korosundan biri olan ve 1990'da kurulan Samsun Devlet Klasik Türk Müziği Korosu bulunmakta olup 18 Mart, 19 Mayıs, Ramazan gibi millî ve dinî günlerde tematik konserler vermektedir.[363][364][365][366] Atakum Belediyesi Türk Halk Müziği Korosu, Bafra Musıki Cemiyeti, Samsun İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü Türk Halk Müziği Korosu, Ondokuz Mayıs Üniversitesi Türk Sanat Müziği Topluluğu ve Türkiye genelindeki altı opera ve bale müdürlüğünden biri olan Samsun Devlet Opera ve Balesine de ev sahipliği yapan şehir bu anlamda Karadeniz Bölgesi'nin merkezi niteliğini taşımaktadır.[367]

Sinema

Samsun'daki ilk sinema salonu olan Boduroğlu Sineması.

Samsun'daki ilk fotoğraf çekimleri Yıldız Albümlerinin hazırlandığı dönemde yapılmış, film gösterimleriyse gezici sinematograflar aracılığıyla 1909 yılında gerçekleşmiştir.[368][369] Şehrin ilk sinema salonu ise 1910 yılında açılan Boduroğlu Sineması'dır.[370] Bu salonu takiben 1912 yılında Venüs, 1913 yılında Pathé, 1915'te Kristal ve Osmanlı sinemaları açılmıştır.[371] I. Dünya Savaşı döneminde film gelmediği için salonlar geçici olarak kapanmış, 1920'li yıllarda ise film gösterimleri tekrar başlamıştır.[369] Bu dönemde şehirde oldukça meşhur olan Varyete Sineması her cumartesi günü kadınlara özel gösterim düzenlemekteydi.[371] Yine Hilâl, Zafer ve Yeni sinemaları da şehirde hizmet veren diğer sinemalardı. Samsun'un bir diğer salonu olan Kâzım Paşa Sineması ise film gösterimlerinin yanı sıra varyete, tiyatro, bale ve operet gösterilerine de ev sahipliği yapmaktaydı.[369] Mustafa Kemal, 1930 yılındaki Samsun ziyareti sırasında bu salonda bir film izlemiştir.[369]

1932 yılında eski adı Boduroğlu Sineması olan Zafer Sinemasında Samsun tarihinin ilk sesli filmi gösterilmiştir.[370] Zamanla sessiz film gösteren sinema salonları müşteri kaybetmiş ve Zafer Sineması şehrin tek salonu hâline gelmiştir.[370] 1950'li yıllardan itibaren ise Samsun Halkevi desteğiyle Ferhan, Sümer, Renkli, Kent, Konak ve Selçuk sinemaları açılmıştır.[369] 1957 yılında yazlık sinema olarak açılan 1.600 koltuk kapasiteli Yıldız Sineması zamanla şehrin popüler salonu olmayı başarmış ve 1962 yılında da 1.200 kişilik kapalı sinema salonuyla hizmet vermeye başlamıştır.[369] Aynı dönemde 800 koltuklu Emek Sineması da şehrin bir diğer gözde salonu durumundaydı.[369] 1970'lerde Yeşilçam seks furyasının etkisine, 1980'li yıllarda televizyonun yaygınlaşmasına bağlı olarak sinemalar eski popülerliğini yitirmiş ve salonlar kapanmaya başlamış, 1990'lı yıllarla birlikte ise daha az kapasiteli salonlar açılmaya başlamıştır.[372] Buna bağlı olarak zaman içerisinde il genelindeki 40'a kadar yükselen salon sayısı 5'e kadar düşmüştür.[372]

Günümüzde Samsun'da 25 sinema salonu bulunmaktadır. Bu sinemalardaki toplam koltuk kapasitesi 3.300 olup 2018 yılı verilerine göre gösterime giren 542 film için toplam 839.395 bilet satılmıştır.[373]

Tiyatro

Samsun Devlet Opera ve Balesi ile Samsun Devlet Tiyatrosu sanatçılarının eserlerini sahnelediği Atatürk Kültür Merkezi binası.

Samsun'da yapılan kazılarda Dionisos masklarının bulunması tiyatro kültürünün antik dönemlere dek uzandığını göstermekte olup klasik dönemdeki anlayış kukla, meddah, Karagöz ve Hacivat, orta oyunu gibi geleneksel seyirlik oyunlara yöneliktir.[374][375] Şehirde modern tiyatroya geçiş İkinci Meşrutiyet ve cumhuriyetin ilk yıllarındaki iki farklı evrede ivme göstermiştir.[375]

Samsun'da açılan ilk tiyatro binası Ermeni Kulübü olup 1883 yılında kurulan Ermeni Tiyatrosu burada gösterilerini sergilemekteydi.[376] Aynı dönemde gezici kumpanyalar ve topluluklar da Samsun'da temsil vermekteydi.[376] Şehrin ikinci tiyatrosu ise 1907'de Nemlizâde Hamdi Bey tarafından yaptırılan ve Ahmet Fehim'in de performans sergilediği bin kişilik Meşrutiyet Tiyatrosu'dur.[375][377] Bunların yanı sıra Aristo Fanis, Piyaloğlu İshak ve Boduroğlu Tiyatrosu da şehirde varlığı bilinen diğer tiyatrolardır.[378] Cumhuriyetin ilk yıllarındaki kültürel değişim ortamında tiyatroya özel önem verilmiş, Dârülbedâyi 1924 yılında Anadolu turnesine çıkmış ve turnenin ilk durağı Samsun olmuştur.[376] Bu yıllarda İstiklâl Ticaret Mektebinin gösteri salonu da İstiklâl Tiyatrosu adıyla hizmet vermekteydi.[378] Aya Triada Rum Ortodoks Kilisesinden devşirilen Kâzım Paşa Sineması 1930'lu yıllarda tiyatro sahnesi olarak kullanılmış, 19 Şubat 1932'de açılan Samsun Halkevi ile daha sonraları açılan Samsun Oda Tiyatrosu ve Samsun Şehir Tiyatrosu da şehrin tiyatro kültürüne katkı sağlamışlardır.[375]

Günümüzde il genelinde 2009'da açılan Samsun Devlet Tiyatrosunun yanı sıra özel kuruluşlar olan Düşevi Oyuncuları Tiyatrosu, Küçükler Kukla Tiyatrosu, Ondokuz Mayıs Üniversitesi Tiyatro Kulübü, Samsun Tiyatro Temaşa, Samsun Sanat Tiyatrosu, Samsun Seyir Tiyatrosu, Samsun Söz Tiyatrosu, Tiyatro Amisos ve Tiyatro Tiyatro faal olarak gösterilerini sürdürmektedir.[379][380] Bu tiyatrolardaki toplam koltuk kapasitesi 2.535 olup 2018 yılı verilerine göre 218 gösterimde perdelenen 78 yerli 23 yabancı eser için toplam 72.984 bilet satılmıştır.[381] Ayrıca 2015'te kurulan Karadeniz'in tek tiyatro okulu Canik Tiyatro Okulu ve ilk kez 2017'de düzenlenen Canik Tiyatro Festivali de ildeki tiyatroya dair diğer aktivitelerdir.[382][383]

Spor

Helenistik Dönem'de Samsun'da imal edilen, horoz dövüşünün sahnelendiği kabartma.

Antik dönemlerde gladyatör ve horoz dövüşleri gibi spor kabul edilen etkinliklerin yapıldığı Samsun'da 19. yüzyılda popüler olarak at yarışı, güreş ve futbol ilgi görmekteydi.[384][385] Şehirdeki spor karşılaşmalarının temeli 1895 yılında inşa edilen Samsun Hipodromu ile atılmıştır.[65] Hipodromda her yıl eylül ayında at yarışları yapılmaktaydı.[386] Yarışlara panayırın da eklenmesiyle Samsun o dönemde özellikle Kuzey Anadolu'da at yarışı merkezi haline gelmiştir.[386] Panayırlar sayesinde Samsun'da köklü bir geçmişi bulunan güreş de geniş kitlelere yayılmıştır.[386] O tarihe kadar köy meydanlarında yapılan güreş şehir merkezindeki meydanlara ve kapalı alanlara taşınmıştır.[386] Kurulan kulüplerin çoğunda güreş şubesi de yer almaya başlamış, sağlanan bu yeni imkanlar ile Yaşar Doğu ve Mustafa Dağıstanlı gibi olimpik güreşçilerin yetişeceği bir ortam doğmuştur.[386]

Samsun'da ayrıca yüzme, yelken, atletizm, tenis, jimnastik ve eskrim kulüpleri de bulunmaktaydı.[386] Su sporlarında bölgenin öncüsü olan Samsun'da, Samsun İdman Yurdu kurduğu yüzme takımıyla Karadeniz Bölgesi'nde bir ilke imza atmıştı.[386] Bunu 1930'lu yıllarda Samsun Belediyesinin düzenlediği atletizm ve denizcilik yarışmaları izlemiştir. Yüzme ve sutopu yarışmalarının yapıldığı Samsun'da 1933 yılında Samsun Su Sporu Kulübü, 1961'de ise Samsun Yelken Kulübü kurulmuştur.[386]

Orta Doğu Teknik Üniversitesi ve 1919 Samsun Ragbi takımları arasında 9 Mart 2014 tarihinde gerçekleşen mücadeleden bir enstantane.

Günümüzde çeşitli ulusal ve uluslararası şampiyonalara ev sahipliği yapan[387][388][389][390][391] Samsun'da şimdiye kadar düzenlenen en geniş ölçekli spor organizasyonu olan 2017 Yaz İşitme Engelliler Olimpiyat Oyunları 97 ülkeden 3.148 sporcunun katılımı ile aynı zamanda Türk spor tarihinin de en büyük organizasyonu olmuştur.[392] Ayrıca Türkiye'nin ilk ekstrem sporlar festivali olan Falcon Fest Vezirköprü'de, Türkiye'nin ilk uzun mesafe triatlonu Samsun Triatlonu da Atakum'da düzenlenmektedir.[393][394] 2018 itibarıyla 316 spor kulübünün bulunduğu[395] Samsun'da; Samsun Canik Belediyespor, Olympian Akademi ve Samsunspor branşlarının profesyonel liglerinde mücadele etmekte olup Samsunspor, Samsun Canik Belediyespor ve Samsun Basketbol Kulübü kendi branşlarında Avrupa kupalarında yer almışlar ve ulusal liglerde şampiyonluk yaşamışlardır.[396][397][398][399][400]

Samsun'da satranç, güreş, golf, tekvando, binicilik, briç, futbol, okçuluk, kayak, bilardo gibi çeşitli spor branşlarında 90 binin üzerinde lisanslı sporcu bulunmakta ve farklı spor dallarına ait toplam 92 tesis bulunmaktadır.[401][402]

Siyaset

Yerel yönetim

Tanzimat'a dek Osmanlı şehirlerinin askerî ve mülki idaresi merkezden atanan mutasarrıf, mültezim gibi idareciler tarafından üstlenilmekte olup günümüzde belediyelerin üstlendiği fiyat denetimi, imar işlerinin düzenlenmesi, sokakların temizliğinin sağlanması gibi sosyal hayata dair işleri kadılar yürütmekteydi.[403] Tanzimat ile gelişen yeni yerel yönetim anlayışı çerçevesinde belediye örgütleri tesis edilmeye başlanmış, 1869 yılında Samsun Şehremaneti adıyla ilde de belediye örgütü vücut bulmuştur.[404] Samsun'un ilk belediye başkanı olan Emrullah Efendi atama yoluyla makama gelse de özellikle cumhuriyet döneminden itibaren vekâleten atama durumları ve darbe dönemleri hariç olmak üzere belediye başkanları seçim ile göreve gelmektedirler. 1923 yılında halk tarafından seçilerek göreve gelen belediye meclis üyeleri kendi aralarında yaptıkları seçim ile Şefik Avni Bey'i belediye başkanı seçmiştir.[405] 1930'a dek Cumhuriyet Halk Partisi adaylarının seçildiği belediye başkanlığı yarışı 1930 Türkiye yerel seçimlerinde farklı bir sonuç doğurmuş, ilk kez muhalif bir partinin katıldığı seçimde Serbest Cumhuriyet Fırkası ilde açık ara farkla en fazla oyu almış, Boşnakzâde Ahmet Resai Bey de belediye meclisi tarafından başkan seçilmiştir.[406] Serbest Cumhuriyet Fırkasının kendini feshetmesini takiben Ocak 1931'de Samsun'daki seçimler iptal edilmiş, 8 Mart 1931'de de Boşnakzâde Ahmet Resai Bey görevden çekilerek yerine vekâleten Faik Bey atanmıştır.[407] Cumhuriyet Halk Partisi üyesi siyasetçiler 1950 yılına dek Samsun belediye meclisinde çoğunluğu oluşturan taraf olmuşlar, bu yıl yapılan seçimlerdeyse durum değişerek Demokrat Partinin adayları belediye meclisi koltuklarının tamamını kazanmış, başkan olarak ise Nurettin Ceritoğlu seçilmiştir.[408] Günümüzde büyükşehir belediye başkanı Adalet ve Kalkınma Partisi'nden Mustafa Demir'dir.

Genel seçimler

Serbest Cumhuriyet Fırkası Samsun Vilayet Ocağı önünde bir bayram kutlaması için toplanan halk.

Osmanlı İmparatorluğu, 1876 yılında kurulan Meclis-i Mebûsan ile meşrutiyet sistemine geçmiş ve vilayetler bu mecliste temsil edilmeye başlanmıştır.[409] O dönemde Trabzon vilayetine bağlı Canik adında bir sancak olan Samsun'da vilayeti temsilen meclise gönderilecek üç kişi için aday belirlense de vilayet kapsamında yapılan seçimlerde Samsun'u temsilen gönderilen adaylar yeter oy alamadığından mecliste yer alamamışlardır.[410] 1878'de II. Abdülhamid tarafından lağvedilen meclis 1908 yılında İkinci Meşrutiyet'in ilânı sonrası tekrar açılmış, yenilenen seçim kanunuyla yalnızca vilayetlerin değil sancakların da mecliste temsil edilmesinin yolu açılmıştır.[411] İttihat ve Terakkinin sancaktaki en önemli siyasi yapı olarak öne çıktığı ve kendilerine rakip herhangi bir oluşumun bulunmadığı 1908 yılı seçimleri sonucunda Nail Bey, Abdullah Efendi, Mehmet Ali Bey ve Hacı Ahmet Hamdi Efendi seçilerek Canik'i Meclis-i Mebûsan'da temsil eden ilk kişiler olmuşlardır.[412][413] Nail Bey ve Mehmet Ali Bey İttihat ve Terakki grubuna bağlı olarak mecliste yer almış olup Abdullah Efendi ve Hacı Ahmet Hamdi Efendi bağımsız statüde kalmışlardır.[414] İttihat ve Terakkinin sancaktaki sistemli propaganda ve yerel yöneticileri baskı altında tutarak kurduğu hâkimiyeti 1912 ve 1914 seçimlerinde de sürmüş, dört kişiyle mecliste temsil edilen Canik'in mebusları bu dönemlerde İttihat ve Terakki mensubu kişiler olmuştur.[415] I. Dünya Savaşı sonrasında İttihat ve Terakkinin lağvını takip eden süreçte gerçekleştirilen ve aynı zamanda son Meclis-i Mebûsan seçimi olan 1919 seçimlerinde seçilen Cavid Paşa, Emin Bey ve Hacı Ahmet Hamdi Efendi halk tarafından imza toplanarak aday gösterilen isimlerden olup seçilen bir diğer kişi Mehmed Ali Bey ise kendi inisiyatifiyle aday olmuştur.[416] Bir yıl sonra İstanbul'un İşgali ile meclis dağıtılmış, bunun üzerine Anadolu ve Rumeli Müdâfaa-i Hukuk Cemiyetinin çağrısıyla Ankara'da olağanüstü yetkilere sahip yeni bir meclisin toplanması kararlaştırılmıştır.[417] Canik, Millî Mücadele'nin yönetildiği bir kurucu meclis olarak toplanan Büyük Millet Meclisinde beş kişiyle temsil edilmiştir.[417] Yeni Türkiye devletinin kuruluşundan itibaren tek parti döneminde yapılan 1923 ve 1946 yılları arasındaki altı genel seçimde de Cumhuriyet Halk Partisi adaylarını mecliste gönderen Samsun'da Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası ve Serbest Cumhuriyet Fırkası şubeleri açılmışsa ancak genel seçimlere katılamamışlardır. 1946 yılında Demokrat Partinin katılımıyla Türkiye'deki ilk çok partili seçim yapılsa da Samsun'daki milletvekillerinin tamamı rakibine oranla 16 bin oy fazla alan Cumhuriyet Halk Partisi adaylarından seçilmiş, 1950 seçimlerinde ise ildeki 10 milletvekilinin tamamı Cumhuriyet Halk Partisinden 20 bin oy fazla alan Demokrat Partinin adayları olmuştur.[418][419]

Serbest Cumhuriyet Fırkasının ilk şubesinin, Demokrat Partininse ilk taşra şubesinin açıldığı Samsun bu yönleriyle Türk siyasi hayatında önemli yer tutmaktadır.[420] Ayrıca muhalefetin katıldığı ilk yerel seçimlerde Serbest Cumhuriyet Fırkası adayının seçilmesi gibi öncü tercihlerin yapıldığı bir il görünümünde olan Samsun'da çok partili hayat ile birlikte gerek genel gerekse de yerel seçimlerde ekseriyetle sağ görüşlü partiler en fazla oyu alan oluşumlar olmuştur. Bu yönüyle "sağın oy deposu" olarak nitelenen Samsun'da günümüzde sağ partilerin oy oranı %80, siyasi partilere üyelik oranı ise %20 civarındadır.[201][421][422] 1950'den itibaren genel seçimlerin tamamında milletvekillerinin çoğunluğu sağ görüşlü olan Samsun'daki yerel seçimlerde ise yalnızca 1989 ve 1994 yıllarında sol görüşlü bir aday, Muzaffer Önder belediye başkanı seçilmiştir.[422] Günümüzde de Samsun'un Türkiye Büyük Millet Meclisine gönderdiği 9 milletvekilinden 6'sı sağ görüşlü partilere mensup olup Atakum hariç olmak üzere büyükşehir belediye başkanı Mustafa Demir ve ilçe belediye başkanlarının tamamı aynı gelenekten gelen siyasetçilerdir.[423][424] Adalet ve Kalkınma Partisi meclise gönderdiği Ahmet Demircan, Yusuf Ziya Yılmaz, Çiğdem Karaaslan, Fuat Köktaş ve Orhan Kırcalı ile ilde en fazla milletvekili çıkaran parti durumundayken Cumhuriyet Halk Partisi iki, İYİ Parti ve Milliyetçi Hareket Partisi birer vekil çıkarabilmişlerdir.[423] Milliyetçi Hareket Partisinin Erhan Usta'yı ihraç etmesiyle Samsun'da milletvekili kalmamış, Usta'nın İYİ Parti'ye geçişiyle ise Samsun'daki İYİ Parti milletvekili sayısı ikiye çıkmıştır.[425][426]

Din

Orijinali Louvre Müzesinde sergilenen, Samsun'da bulunan ve MÖ 125-75 yılları arasına tarihlenen bir Dionisos maskının Samsun Kent Müzesi kopyası.

Yerleşim geçmişi Taş Çağı'na dek uzanan Samsun'un yerleşik kültürü ile Grek kolonicilerin getirdiği inançların birleşimi kenti dinî açıdan Karadeniz'in önemli yerleşimlerinden biri hâline getirmiştir.[374] Amisos yerleşim alanı ve nekropolünü içerisinde barındıran Çakalca-Karadoğan Höyüğü'nde yapılan kazılarda Milet kolonisi dönemine tarihlenen ve farklı betimlemelere sahip Kibele heykelcikleri bulunmuştur.[427] Kibele'nin yanı sıra aynı döneme tarihlenen Kore heykelcikleri de kurtarılmıştır.[428] MÖ 6. yüzyılın ortalarına tarihlenen buluntular şehirde güçlü bir tanrıça kültünün bulunduğunu göstermekle birlikte törensel amaçlarla kullanılan dinî alanların bulunduğunu da kanıtlamaktadır.[429] Helenistik kazı katmanlarına gelindiğinde farklı betimlemelere sahip çok sayıda Dionisos tiyatro maskı bulunmuştur. Bu masklar şehirde Dionisos ritüellerinin yapıldığı bir alanın bulunduğuna yorulmakta olup Amisos'ta ana tanrıça kültünün gerilediğini göstermesi bakımından önemli görülmektedir.[374] Ayrıca gerek Amisos'ta gerek yakın çevresinde Apollon, Hera, Thetis, nereidlere saygı gösterildiğini kanıtlayan çok sayıda parça ele geçirilmiştir.[374] VI. Mithridatis devrinde Ares, Dionisos ve Zeus kültleri baskın duruma geçse de Roma dönemine gelindiğinde saygı gösterilen tanrı ve tanrıçaların sayısı artmıştır.[374]

Şehirde çoktanrılı inanç hâkim olsa da Josephus'un aktardıklarına göre antik Anadolu'nun tek tanrıya inanan Yahudi diasporasına sahip şehirlerinden biri olup aynı zamanda Diospontus eyaletinin ticari başkenti görünümündeydi.[430][431][432] 1. yüzyılın ilk yıllarında doğan bir diğer tek tanrılı din olan Hristiyanlık Yahudiliğin aksine tebliğci bir din olarak öne çıkmış, dinlerini kitlelere yaymayı görev edinen evanjelik Hristiyanlar kendileri gibi tek tanrıya inanan Yahudilerin mevcudiyeti ve farklı coğrafyalardan insanların bir araya geldiği bir metropol olması dolayısıyla Samsun'da yoğun faaliyet göstermişler ve bunun sonucunda aynı yüzyıl içerisinde Hristiyanlık Samsun'da hızla yayılım göstermiştir.[430] Roma İmparatorluğu'nun 395'te bölünmesiyle birlikte doğu topraklarına hükmeden ve resmî din olarak Hristiyanlığı benimseyen Bizans İmparatorluğu'nun hâkimiyet bölgesinde kalan Samsun zaman içerisinde episkopos makamı hâline gelmiştir.[60][70]

İslam ile ilk kez 7. yüzyıldaki Emevî akınları ile tanışan Samsun'da kalıcı bir Müslüman topluluğunun oluşması 2. binyılın başlarındaki Türk akınlarıyla mümkün olmuştur. Dânişmendlilerin Amisos'un yanında kurdukları İsamisos'la yöreye yerleşen Müslümanların sayıca ağırlığı farklı tarihçilere göre 1416 ya da 1419 yılında Osmanlıların her iki şehri de kendi egemenliklerine almasıyla birlikte gitgide artmıştır. Millî Mücadele sonrası gerçekleştirilen Türkiye-Yunanistan nüfus mübadelesi Samsun'daki dinî yapıyı tamamıyla değiştirmiştir. İlk olarak 2 Ocak 1924'te Gülcemal vapuru ile 667 Müslüman mübadilin geldiği Samsun'a mübadele süresince yerleştirilen kişi sayısı toplam 32.290 olmuş, buna karşın 83.768 Hristiyan Rum meskûn Yunanistan'a gönderilmiştir.[433] Gelen mübadillerin çoğunluğu Drama, Kavala ve Sarışaban havalisinden olup şehir merkezi, Bafra, Çarşamba, Kavak ve Terme'de Rumlardan boşalan konutlara yerleştirilmişlerdir.[433]

Türkiye'de yapılan nüfus sayımlarında dinî aidiyet araştırılmadığından ötürü inançlara yönelik istatistikler ikinci elden anketler yoluyla çıkarılmaktadır. Diyanet İşleri Başkanlığının 2014 yılında gerçekleştirdiği İslam'ın toplumdaki yerine odaklı Türkiye'de Dinî Hayat Araştırması'nın verilerine göre Amasya, Çorum, Samsun ve Tokat il grubunu kapsayan Batı Karadeniz istatistiki bölgesinde Allah'ın varlığına inananların oranı %99,5 olup Kur'an'ın sahihliğine inanç oranı %96,4'tür.[434] Müslümanların hâricinde ilde Hristiyan cemaat de bulunmakla birlikte sayıları bilinmemekte olup il genelinde Katolik ve Protestanlara ait olmak üzere faal iki kilise bulunmaktadır.[435][436] Buna karşın ildeki cami sayısı 2.698'dir.[437]

Medya

15. yüzyılda Avrupa'da başlayan modern matbaacılık Anadolu'da ancak padişahın izniyle Müslüman halk tarafından benimsenmiş, 1864 vilâyet nizamnâmesinin yürürlüğe girmesi ile Anadolu'daki vilâyet merkezlerinde ilk matbaalar açılmaya başlamıştır.[438] Samsun'daki ilk gazete de 1870-1881 yılları arasında Trabzonlu Rumlar tarafından basılıp Samsun'da da satışı yapılan Euksinos olmuştur.[439] Şehirde 1887 yılında Hüseyin Avni Bey tarafından ilk matbaa kurularak basın-yayın faaliyetleri başlamıştır.[440] Matbaa-i Avnizâde Cemil adını taşıyan ilk işletme daha sonraları burada basılmaya başlanan Aks-ı Sâdâ nedeniyle Aks-ı Sâdâ Matbaası adıyla bilinir olmuştur.[441] Ardından Şems, Ahâli, Vilâyet, Halk ve Millet matbaaları açılmışsa da 1940'lı yılların sonuna dek Samsun'da matbaacılığın merkezi Aks-ı Sâdâ Matbaası olmuştur.[442] Bunların hâricinde Ermeni alfabesiyle baskı yapan Entranik, Göregyani ve Tomarzaliyan ile Yunan alfabesiyle baskı yapan Garofalidis, Aristutalis, Leikiados, Arakidaktonidis ve Arhidi Kadevinis de Samsun'da faaliyet göstermekteydi.[443]

Samsun'da basılıp yayınlanan ilk gazete Sıtkı Avni Bey'in sahibi olduğu ve 2 Ağustos 1908'de "İhtiyaç" başlıklı manifestosuyla yayın hayatına başlayan Aks-ı Sâdâ'dır.[439] Cumartesi ve salı günleri çıkan gazete 20 paradan satılıyor olup başyazarlığını İbnü'l Hilmi İsmail yapmaktaydı.[439] İttihat ve Terakkiye yakınlığı ile bilinen gazete 1908, 1912 ve 1914 yıllarındaki Meclis-i Mebûsan seçimlerinde İttihat ve Terakki adaylarına yönelik propagandasıyla öne çıkmıştır.[412][444] Sıtkı Avni Bey'in ölümüyle birlikte 7 Mayıs 1918 tarihindeki 1022. sayısı ile yayın hayatına ara veren gazete kardeşi Şefik Avni Bey'in devralmasıyla 20 Ocak 1920 tarihinde yeniden yayınlanmaya başlamış, Millî Mücadele yanlısı bir tutum izlemiştir.[445] 1949 yılına kadar Şefik Avni Bey'in idaresinde çıkan gazete gayrimenkulleriyle birlikte maddi sorunlar nedeniyle satılmış, yeni sahipleri gazeteyi çıkarmamış ve Aks-ı Sâdâ'nın yayın hayatı 41 yılın sonunda nihayete ermiştir.[446]

1909 yılında Rumca yayın yapan Pontos, Ortodoksia, Eko tu Pontos, Anhor ve Fos gazeteleri yayına başlamış; 1910 yılında Aks-ı Sâdâ'nın ardından yayınlanmaya başlayan Nevzâd şehirde basılan ikinci Türk gazetesi olmuş, aynı yıl Aks-ı Sâdâ'ya rakip olarak Doğru Sâdâ gazetesi yayına başlamıştır.[447][448] 1911 yılında Nersesyan Koleji öğrencilerinin çıkardığı şehrin ilk Ermenice gazetesi Tbrots basılmaya başlanmış, şehirdeki Rumca basın da gelişmeye devam etmiş, 1910-1918 yılları arasında 11 yayın daha hayata başlamıştır.[449] Bunların arasından Fos Hürriyet ve İtilaf Fırkası yanlısı, Diogenis ise Millî Mücadele aleyhtarı yayın politikasıyla dikkat çekmektedir.[450][451]

1919 yılında Samsun'un ilk dergisi olan Lâle edebiyat odaklı yayın anlayışıyla Samsun basınında yerini almış, cumhuriyetin ilânıyla birlikte dergi ve gazete çeşitleri artmaya başlamıştır.[452] 1922 yılında şehrin ilk çocuk gazetesi Mektepli basılmaya başlanmış, 1923'te Samsunlu eczacıların çıkardığı Genç Eczacı ve Eczacılar adıyla ilk kez meslek grubu odaklı dergiler yayınlanmaya başlanmış ancak bu dergiler uzun soluklu olmamıştır.[452] Yine 1923 yılında şehrin ilk mizah gazetesi Nefîr tek yapraklı olarak yayına başlamış, 1925'te onu Biber isimli gazete izlemiştir.[453] 1925'te yayımlanmaya başlayan ve Türkiye'de bir ilk olan Pul ve Kartpostal Mübadele dergisi Türkçe ve Fransızca olarak hazırlanıyor ve üç ayda bir çıkıyordu.[454] 1908 ve 1950 yılları arasında 51 dergi ve gazetenin yayın hayatına başladığı Samsun'da özellikle 1950'lerde patlama yaşanmış ve sadece bu onyılda 55 dergi ve gazete yayınlanmıştır.[455] Bu yıllarda Demokrat Partinin yayın organı olan Canik ile Cumhuriyet Halk Partisine yakın olan Samsun öne çıkmaktaydı.[456] 1960'larda 27, 1970'lerde 35, 1980'lerde 32, 1990'larda 25 yeni yayının basın hayatına katıldığı Samsun'da mevcûden 5 günlük gazete yayınlanmaktadır.[455]

Subaşı mevkiinde bulunan Diriliş Postası Karadeniz Bölge Temsilciliği ve Akasyam Haber ofislerinin tabelası.

1926'da Türkiye'de kullanılmaya başlanan radyo Samsun'da 1930'lu yıllardan itibaren sosyal hayata girmeye başlamış, 1954'te de şehirdeki Amerikan üssünde kurulan radyo istasyonu ilk özel verici olarak faaliyete geçmiştir.[457][458] 19 Mayıs 1969 tarihinde gerçekleştirilen Mustafa Kemal'in Samsun'a çıkışının 50. yılı özel yayını ile Ankara dışında ilk canlı radyo yayınının yapıldığı Samsun'da ilk cihazların gelmesiyle 1974 yılından itibaren televizyon da yayıncılık hayatına girmeye başlamıştır.[459] 29 Nisan 1975 tarihinde ise şehirdeki ilk televizyon vericisi kurulmuştur.[460] Şehrin ilk özel televizyon kanalı 1990'ların ilk yıllarında kurulan ve aynı zamanda Türkiye'nin de ilk yerel televizyon kanallarından olan Kanal S olmuş, aynı kanal Kanal 55 adıyla 2012 yılında başladığı uydu yayını ile Samsun'un ilk uydu kanalı olmuştur.[461]

Günümüzde Samsun genelinde günlük yayınlanan 5 gazete, 11 radyo istasyonu ile birlikte 3 basın-yayın sivil toplum kuruluşunun bulunduğu Samsun'da Anadolu Ajansı, Demirören Haber Ajansı ve İhlas Haber Ajansının yanı sıra 3 televizyon ve gazetenin temsilciliği bulunmaktadır.[462] Geleneksel basının yanında internet haberciliği alanında da birçok kuruluşun bulunduğu şehirde ayrıca Samsun İnternet Gazetecileri Cemiyeti de faaliyet göstermektedir.[463][464][465]

Samsun'da il geneline yayın yapan günlük süreli yayın yapan gazeteler Gazete Arena, Gazete Gerçek, Haberde Denge, Hedef Halk ve Samsun gazeteleridir. Ayrıca, Samsun'un Çarşamba ilçesindeki Haber expres ve Bafra ilçesinde 55 Yenigün, Altınova, Kızılırmak gazeteleri günlük süreli yayınlanan gazetelerdir.

Altyapı

Eğitim

Ondokuz Mayıs Üniversitesinin Kurupelit yerleşkesinden bir görünüm.

1650'ye kadar Samsun'da yalnızca temel eğitim veren sıbyan mektepleri bulunmaktaydı.[466] Bu tarihte ilk defa şehirde medrese açılarak üst düzey eğitim verilmeye başlanmıştır.[466] Tanzimat ile birlikte de ortaokul ve lise düzeyinde Batılı tarzda eğitim veren okullar açılmaya başlanmış, ilk kız okulu da 1898 yılında öğrencilerini almaya başlamıştır.[467][468] Aynı dönem birçok misyoner okulu da faaliyete geçmiş, cumhuriyet döneminde Tevhîd-i Tedrîsât Kanunu ile eğitimde birlik ve standart sağlanmasının ardından ülke genelindeki misyoner ve azınlık okullarıyla birlikte Samsun'daki bu kurumlar da kapatılmıştır.[468][469] Kanunla birlikte karma eğitime geçilerek meslek ve öğretmen okulları açılmış, Samsun'daki tüm okullar bu kanuna uygun olarak yeniden düzenlenmiştir.

2018 yılı itibarıyla 6 üzeri yaş grubunda 1.151.957 kişinin okuryazar olduğu Samsun Türkiye'nin en fazla okuryazar sayısına sahip 11. ilidir. Okullaşma oranı %96,06 olup okul öncesi eğitimde okullaşma oranı Türkiye ortalamasının üzerindedir.[470][471] İl genelinde Millî Eğitim Bakanlığına bağlı anaokulu, ilköğretim ve ortaöğretim seviyesinde 900'ü aşkın eğitim kurumu bulunmakta olup bu okullarda toplam 250 binden fazla öğrenci bulunmaktadır.[472][473] Samsun'daki öğrencilerin Temel Eğitimden Ortaöğretime Geçiş Sistemi puan ortalaması 304, Yükseköğretime Geçiş Sınavı puan ortalaması ise 201'dir.[201]

Yükseköğretim seviyesinde eğitim veren Ondokuz Mayıs Üniversitesi ve Samsun Üniversitesi olmak üzere iki kurum bulunmaktadır.[474] Bu üniversitelerdeki toplam öğrenci sayısı 50 bin iken öğretim üyesi sayısı ise 2.500'den fazladır.[474][475][476] 2012'de vakıf üniversitesi olarak eğitime başlayan Canik Başarı Üniversitesi Samsun'un ikinci yükseköğretim kurumu olmuşsa da 23 Temmuz 2016 tarihinde yayınlanan kanun hükmünde kararname sonucu Fetullahçı Terör Örgütü ile ilişkili olduğu gerekçesiyle kapatılarak öğrencileri ve fiziksel yapı kullanım hakları Ondokuz Mayıs Üniversitesine aktarılmıştır.[477] Paralel Devlet Operasyonu kapsamında görülen davada üniversite yönetiminde yer alan çok sayıda kişi hapis cezasına çarptırılmıştır.[478] Üniversitelerin dışında 4 Ocak 1982'de eğitim-öğretime başlayan ve 2001 yılında önlisans seviyesinde eğitim vermeye başlayan 19 Mayıs Polis Meslek Yüksekokulunu barındıran Samsun'da 2018 yılına dek yaklaşık 25 bin polis memuru bu okuldan mezun olmuştur.[479][480]

Okulların yanı sıra Kültür ve Turizm Bakanlığına bağlı 15 halk kütüphanesinin bulunduğu Samsun'daki bu kütüphanelerde 280.959 kayıtlı kitap bulunmakta olup 2017 yılı itibarıyla bu kaynaklardan yararlanan kişi sayısı 316.651'dir.[481] Gazi İl Halk Kütüphanesi 58.160 kitap ile en fazla kitaba sahip kütüphane olmakla beraber İlkadım Atatürk İlçe Halk Kütüphanesi 96.703 ziyaretçi ile en fazla istifade edilen kütüphane durumundadır.[481] Şehir sakinlerinin devletin sunduğu eğitim hizmetlerinden memnuniyet oranı %80,46 olup yaşam endeksinde aldığı 0,6332 puan ile Samsun'da sunulan eğitim hizmetleri Türkiye genelinde 22. sırada bulunmaktadır.[201][202]

Sağlık

1902 yılında faaliyete geçen Canik Hamidiye Hastanesinin önünde fotoğraf çekilen personel.

Samsun, 20. yüzyıla dek sağlık konusunda sorunlu bir yer görünümü çizmiş olup özellikle kenti çevreleyen bataklıklar nedeniyle sık sık kolera ve sıtma salgınları yaşanmakta, köylerde yaşayan halk hastalıklarla geleneksel yöntemlerle mücadele etmekteydi.[482] Ayrıca içme suyunun temiz bir su şebekesi yerine Mert Irmağı'ndan sağlanması da hastalıklara yakalanma oranını yükseltmekte, Karantinahâne olarak anılan tesisin haricinde bir sağlık tesisinin bulunmaması şehirde önemli bir sorun teşkil etmekteydi.[483]

Samsun'daki ilk hastane 1880 yılında Doktor Andonyadis Hastanesi adıyla hükûmet binasının karşısında açılmıştır.[483] İlk resmî hastane ise 1886'da Samsun Şehremanetinin Karantinahâne civarındaki dört odalı bir binayı Samsun Şehremaneti Hastanesi olarak kullanıma almasıyla açılmıştır.[482] Yalnızca belediye tabibi Tevfik Efendi'nin görev yaptığı ve çok kısıtlı imkanlara sahip olan bu hastane şehirdeki yoksullara yönelik ücretsiz hizmet vermekteydi.[483] Bu hastane de zamanla işlevsiz hâle gelmiş, 1895'te mutasarrıf olarak bölgeye tayin edilen Hamdi Bey'in girişimleriyle sağlık alanında önemli iyileştirmeler yapılmıştır.[484] Hamdi Bey şehrin ileri gelenlerinin ve üst düzey yöneticilerinin bulunduğu bir kurul toplayarak nitelikli bir hastane yapılmasına öncülük etmiş; inşa masraflarını karşılayabilmek için panayırlar düzenlenmiş, bazı vakıfların gelirleri inşaata aktarılmış, sancağın tütünden kazandığı ticaret gelirinin bir kısmı da yine inşaata harcanmıştır.[484] 1895 yılında yapımına başlanan hastane 1902'de tamamlanmış ve dönemin padişahı II. Abdülhamid'e nispetle Canik Hamidiye Hastanesi adıyla hizmete açılmıştır.[484] 50 yataklı hastane Avrupa standartlarında ekipmanlar ile donatılmış ve yine Avrupa'dan sağlık personelleri getirtilmiştir.[484] I. Dünya Savaşı ve Millî Mücadele sırasında İngilizlerce ve Amerikalılarca da kullanılan hastane son olarak Samsun Ruh Sağlığı Hastalıkları Hastanesi adını almış olup 2007 yılındaki yangında gördüğü zarar üzerine atıl kalmıştır.[484][485]

2016 itibarıyla 18 devlet, dokuz özel, bir üniversite hastanesinin yanı sıra 35 acil yardım istasyonunun yer aldığı Samsun'daki hastanelerin toplam yatak kapasitesi 4.416 olup 10 bin kişiye 34,1 yatak düşmektedir ve yatak dolum oranı %80,1'dir.[486][487] Ayrıca sekiz toplum sağlığı merkezi ve 140 aile sağlığı merkezi bulunmaktadır.[488][489] İl genelindeki diş hekimi, asistan hekim, pratisyen hekim ve uzman hekim sayısı toplamda 2.710'dur.[487][490]

İl genelinde en sık görülen hastalıklar solunum yolu hastalıkları, yumuşak doku hastalıkları, göz hastalıkları, kalp hastalıkları ve ruh hastalıkları olmakla birlikte hafif depresif nöbet ilde en sık görülen ruh hastalığı görünümdedir.[471] 2018 yılında 46 kişinin intihar ettiği Samsun'daki intihar sayısı son iki yılda düşüştedir.[491][492][493]

Sağlık personeli, uzman hekim ve hemşire sayısının yanı sıra poliklinik sayısının da yetersiz olduğu Samsun'un ilçeleri arasındaki personel dengesizliği önemli bir sorun olarak öne çıkmaktadır.[471] Ayrıca çevre illerden gelen hastalarla birlikte devlet hastanelerinde yoğunluğa bağlı aksamalar ile birlikte başta MR cihazları olmak üzere teknolojik cihazların yetersiz kalması, birçok hastanede yeni doğan ünitesinin olmaması da ildeki sağlık altyapısı sorunları olarak görülmektedir.[471] Bebek ve çocuk ölüm oranlarının Türkiye ortalamasının altında seyrettiği Samsun'daki ortalama yaşam süresinin 77 olması ise ildeki olumlu sağlık verilerindendir.[471] Şehir sakinlerinin devletin sunduğu sağlık hizmetlerinden memnuniyet oranı %84,31 olup yaşam endeksinde aldığı 0,6801 puan ile Samsun'da sunulan sağlık hizmetleri Türkiye genelinde 18. sırada bulunmaktadır.[201][202]

Ulaşım

Günümüzde Samsun'un ulaşım altyapısı başta karayolu olmak üzere demiryolu, denizyolu ve havayolundan oluşmaktadır. Osmanlı döneminde Romalılardan miras alınan yol ağı kullanılıyor olup derbentçi, köprücü, kaldırımcı gibi denetim örgütleri eliyle yenileniyor, sefer zamanları ise gerekli görüldüğü takdirde yine bu örgütler tarafından yeni yollar açılıyordu.[494] Şehirlerdeyse halk ve esnaf ev ile dükkânlarının önündeki sokağın, vakıflarsa çevrelerinde bulunan yolların tamir ve inşasından sorumlu tutulmaktaydı.[494] 18. yüzyıla dek işleyen bu yapı denetim örgütlerinin işlevlerini yitirmesi ile işlemez hâle gelmiş, yollar bataklığa dönüşmüş, köprüler ise yıkılmaya yüz tutmuştur.[494] 19. yüzyılın ilk yarısına kadar Osmanlı İmparatorluğu dâhilinde karayolu inşaatına dair klasik dönemdeki yaklaşım değişmemiş, Tanzimat'la birlikte yetersiz kalan yol ağının yenilenmesine girişilmiştir.[495] Cumhuriyetin ilk yıllarıyla beraber demiryoluna önem veren devlet 1950'den itibaren ulaşım politikasını karayoluna ağırlık vermek suretiyle değiştirmiştir.[496] Bu yıldan itibaren asfalt karayollarının yapıldığı Samsun, Karasu'dan başlayıp Sarp Sınır Kapısı'na kadar uzanan D 010 yolu üzerinde bulunmakta olup aynı zamanda D 010 yolunun E70 yolu ile birleşim noktasıdır.[497] İl, Karabük-Amasya hattını birbirine bağlayan D 030 yolunun da üzerinde bulunmakta, aynı zamanda Yozgat'a uzanan D 795 yolunun başlangıç noktası olup bu yol üzerinde 19 Mayıs ile Havza tünelleri bulunmaktadır.[498] Samsun-Ankara Yolu ile D 100 ve D 200 yollarına bağlanan, karayolu bağlantılarında bir toplanma noktası olarak Türkiye'nin her yerinden ulaşımın mümkün olduğu Samsun aynı zamanda E95 yolunun Türkiye'ye giriş noktasıdır.[497][499][500]

Kentin denizyolu ulaşım tarihi kendisi kadar eskidir.[501] Denizyolu ile ulaşımın sağlandığı şehir Anadolu'yu Kırım'a bağlayan bir ticaret merkezi olup Selçuklular ve beylikler dönemlerinde Anadolu içlerinden gelen ticaret kervanlarının Sivas yoluyla Karadeniz'e ulaştığı limanlar arasında yer almıştır.[495] Anadolu menşeli ürünlerin toplanma noktası olan Samsun Kırım Savaşı sırasında ittifak ordularının tedarik merkezlerinden biri olarak öne çıkmış, savaş sonrasında da Fransız, Yunan ve Rus gemileri şehrin Suriye, Tuna ve Rumeli vilayetlerinin yanı sıra Yunanistan, İtalya ve Fransa'daki limanlarla bağlantı kurmasını sağlamıştır.[502] Şehre modern bir liman inşa edilmesi 19. yüzyılın ortalarında gündeme girse de bu fikir ancak 1950'lerde somutlaşmıştır. 4 Nisan 1954 tarihinde yapılan temel atma töreni ile inşası başlayan liman 14 Aralık 1960 tarihinde kullanıma açılmış, 2010 yılında ise özelleştirilerek Ceynak Lojistik'e devredilmiştir.[503][504][505] Samsun Limanı'nın hâricinde 2005 yılında hizmete giren Toros Gübre Limanı ve 2008 yılında açılan Yeşilyurt Limanı ile birlikte Samsun'da üç liman bulunmaktadır. Samsun Limanı Karadeniz'in en büyük, Türkiye'nin ise 5. büyük limanı olmakla birlikte 2017 yılında 12.325.083 ton yükün elleçlendiği limanlarıyla Samsun Türkiye'nin en yoğun yedinci denizyoludur.[506][507][508]

Samsun tramvayının Cumhuriyet Meydanı istasyonunda yolcu alan araç.

20. yüzyılın başlarına dek iç bölgeler ile ticaretin geleneksel kervanlar ve tek tük otomobiller vasıtasıyla gerçekleştirildiği Samsun'da demiryolu inşa edilmesine dair ilk girişim 1857'de yapılmıştır.[509] Ancak Osmanlı devrinde yapılan anlaşmalara, verilen imtiyazlara rağmen çeşitli sebeplerle somut adımlara geçilememiştir. Cumhuriyet döneminde demiryollarına özel önem veren devlet 23 Mart 1924 tarihli kanunla birlikte ₺65 milyon sermayeyle Samsun-Kalın demiryolunu planlaştırarak beş yılda bitirilmesini öngörmüştür.[510] Hattın Samsun-Kavak kısmı 23 Aralık 1926'da hizmete açılsa da tüm hattın tamamlanması hava muhalefeti ve personel eksikliği gibi sebeplerle ancak 1932 yılında mümkün olmuştur. ₺29.5 milyona mal olan ve Türk mühendisler tarafından tamamlanan ilk hat olma özelliğine sahip olan demiryolu 378 km uzunluğunda sinyalizasyon ve elektrifikasyon olmaksızın inşa edilmiştir.[511] 2008 yılında rehabilitasyonu yapılan hat 2015 yılında kapatılarak €259 milyon bütçe ile modernize edilmeye başlanmıştır.[512] Yenilenen hattaki yolcu trenleri hızı 80 km/sa, günlük kapasitesi 54 tren, yolcu trafiği 168 milyon yolcu km, yük trafiği 867 milyon ton km değerlerine çıkarken yolculuk süresi 8.5 saatten 5 saat 45 dakikaya düşmüştür.[513] Çalışmalarının bitiş tarihi birkaç kez sarkan demiryoluna yapılan yatırım €350 milyonu bulmuş; deneme seferleri ise Mayıs 2020 itibarıyla başlatılmış, Kasım 2020 itibarıyla ise hat yeniden faaliyete geçirilmiştir.[514][515][516] Bu demiryolu hattının hâricinde 1 Ekim 1926 tarihinde açılan ve Türkiye'de yerli sermayenin finanse etmesiyle döşenen ilk demiryolu hattı olan Samsun-Çarşamba hattı da eskiden faaliyet göstermekte ise de ilerleyen yıllarda atıl kalarak kapatılmıştır.[517][518][519] 1983'te ulaşıma açılan ve 18 km uzunluğunda döşenen, Gelemen Lojistik Merkezinin aktarım hattı olarak hizmet veren demiryolu ise 2018 yılında yenilenmeye başlamıştır.[520][521] Bunların hâricinde doğuda Ordu, batıda Sarp Sınır Kapısı'na uzanan yeni bir demiryolu hattının döşenmesi planlanmaktadır.[522][523][524]

Şehirlerarası tren hatlarının yanı sıra 2003 yılında şehiriçi ulaşımın sağlanması amacıyla hafif raylı sistem inşa edilmesi gündeme gelmiş, 10 Ekim 2010 tarihinde ilk yolcularını alan Samsun tramvayı Karadeniz Bölgesi'ndeki ilk ve tek hafif raylı sistem olmuştur.[525][526]

Samsun'da havayolu taşımacılığı Kasım 1958'de Kıranköy Mezarlığı ile Samsun Askerî Hastanesi arasına inşa edilen Samsun Havaalanı'nın hizmete açılmasıyla başlamıştır.[527] 15 Aralık 1998'de ise ihtiyaca cevap veremez duruma gelen Samsun Havaalanı'nın yerine Samsun Çarşamba Havalimanı hava trafiğine açılmış, ilk tarifeli sefer 11 Şubat 1999 tarihinde gerçekleşmiştir.[528][529]

Kardeş şehirler

Kültürel, kalkınma, ticari gibi farklı programlar vasıtasıyla yardımlaşmayı amaçlayan bir işbirliği akdi olan kardeş şehir uygulaması belediyelerce sağlanmaktadır.[530] Samsun Büyükşehir Belediyesi 2006 yılında Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti'nin İskele ilçesi ve Amerika Birleşik Devletlerinin Arkansas eyaletine bağlı North Little Rock şehri ile imzaladığı anlaşmalarla geçtiği kardeş şehir uygulamasını yıllar içerisinde Darüsselam, Novorossiysk, Kalmar, Sühbatur, Kiel, Gürgan, Brčko, Sumgayıt, Donetsk, Bizerte, Akra, Bişkek, Aktav, Zerka Fervaniye, Bitlis, Kurtalan, Gevaş, Tuşba ile de genişletmiştir.[531] Bunların haricinde Bordeaux, Odessa ve Kavala ile de işbirliği protokolü imzalamıştır.[531]

Büyükşehir belediyesinin hâricinde ilçe belediyelerinin de kardeş şehirleri bulunuyor olup en eski kardeş şehir anlaşmasına sahip olan ilçe 1964'te Kuşimoto ile buna dair anlaşma imzalayan Yakakent'tir.[532] En fazla kardeş şehri bulunan ilçe olan Havza 1996'da Koşehabl, 2010'da Czerniejewo, 2015'te Esenyurt, 2016'da Darıca, Havsa, Merkez Jupa ve Küçükçekmece, 2017'de ise Kâğıthane ile anlaşma imzalamıştır. Havza'yı 2013'te Ğar el-Mileh, 2015'te Değirmenlik, 2016'da Şirvan ve 2017'de Hamur ile imzaladığı protokoller ile 4 kardeş şehri olan Canik takip etmektedir.

Samsun'daki belediyelerin toplamda 4 kıta 24 ülkeden 47 kardeş şehri bulunuyor olup Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti dört şehir ile en fazla anlaşma imzalanan dış ülkedir.

Kaynakça

Özel

1. Özmen Yılmaz, Demet (2009). Sermaye Birikimi Sürecinde "Arayış Mekânları": Samsun Örneği (doktora). İstanbul: Marmara Üniversitesi. s. 201.
2. "OMÜ'den" (PDF). Ondokuz Mayıs Üniversitesi Haber Bülteni, 52. Ondokuz Mayıs Üniversitesi. Ocak-Şubat-Mart 2012. s. 42. 21 Aralık 2019 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Aralık 2019.
3. Samsun Kent Müzesi. Samsun şehrinin marka sesi ve resmî marşı. İlkadım, Samsun: B1 Sözlü Tarih.
4. "Sub-national HDI". Global Data Lab (İngilizce). Radboud University Institute for Management Research. 21 Aralık 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Aralık 2019.
5. Homeros (2008). İlyada. A. Kadir, Azra Erhat, çev. (24 bas.). İstanbul: Can Yayınları. s. 116. ISBN 9789755103778. Erkek yürekli Pylaimenes komuta eder Paphlagonialılara, gelmişler yabankatırlarıyla ünlü Enetlerin yurdundan...
6. "Strabo, Geography, Book 12, chapter 3". Perseus Digital Library (İngilizce). Tufts University. 11 Eylül 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Ocak 2014.
7. Strabon 2000, s. 34.
8. Kolağasıoğlu & Şirin 2016, s. 4.
9. Jones 1971, s. 148.
10. Emir, Osman (2012). "M.Ö. VI. Yüzyılda Samsun ve Çevresinde Kolonizasyon Faaliyetleri". Samsun Sempozyumu: 13-16 Ekim 2011. Cilt 3. Samsun: Samsun Valiliği. s. 670. ISBN 9786056334900.
11. Sarısakal 2002, s. 12.
12. Umar, Bilge (1993). "Amazon'lar". Türkiye'deki Tarihsel Adlar. İstanbul: İnkılâp Kitabevi. s. 60.
13. Darkot 1973, s. 173.
14. Yolalıcı 1998, s. 9.
15. Öz 2009, s. 83.
16. Miller, Konrad (1916). Itineraria Romana (Almanca). Stuttgart: Strecker und Schröder. ss. 645.
17. Yolalıcı 1998, s. 10.
18. "Amisos (Byzantium)". Enkiklopedia tis Konstantinopulis (İngilizce). Enkiklopedia tu Meizonos Ellinismu. 10 Haziran 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Haziran 2018.
19. Ussher, James; Elrington, Charles Richard (1864). The Whole Works (İngilizce). 9. Hodges and Smith. s. 564.
20. Schiltberger, Johannes (2013). "VIIII". Karl Friedrich Neumann (Ed.). The Bondage and Travels of Johann Schiltberger (İngilizce). Londra: Adegi Graphics. ISBN 9780543013989.
21. Kurtoğlu, Fevzi (1992). Türk Bayrağı ve Ay Yıldız. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları. s. 54.
22. Danişmend, Nazan (1939). "Anadolu Türk Bayrakları". Türklük, 1. s. 18-19.
23. Dilcimen, Kâzım (1942). "Samsun Kelimesi". 19 Mayıs Samsun Halkevi Dergisi, 56. s. 18.
24. Mahmud-i Aksarayî, Kerimüddin. Müsameretü'l-Ahbar (Osmanlı Türkçesi). ss. 183-206-293-302-306.
25. Şükrullah. Behcetü't Tevârîh (Osmanlı Türkçesi). ss. 534-544.
26. Yinanç, Mükrimin Halil (1913). "Millî Tarihimize Dair Bir Vesika". Târîh-i Osmânî Encümeni Mecmuası (Osmanlı Türkçesi), 3. İstanbul. s. 97-103.
27. Asım, Necip (1910). Osmanlı Tarih Nüvisleri ve Müverrihleri (Osmanlı Türkçesi). İstanbul: Târîh-i Osmânî Encümeni Mecmuası. s. 22-28.
28. Sarısakal 2002, s. 13.
29. Şemseddin Sâmi (1901). "صڭسون" [S^[a]nsun]. Kamûs-ı Türkî (Osmanlı Türkçesi). 2. İstanbul: İkdam Matbaası. s. 829.
30. Şemseddin Sâmi (1901). "صڭسونجی" [S^[a]nsuncu]. Kamûs-ı Türkî (Osmanlı Türkçesi). 2. İstanbul: İkdam Matbaası. s. 829.
31. Pakalın, Mehmet Zeki (1993). "Sansuncu". Osmanlı Tarih ve Deyimleri Sözlüğü. 3. İstanbul: Millî Eğitim Bakanlığı Yayınları. s. 124. ISBN 9751107334.
32. Öngören, Ferit (1973). "50 Yılın Türk Hicvi". Balcıoğlu, Semih; Öngören, Ferit (Edl.). 50 Yılın Türk Mizah ve Karikatürü. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları. s. 101.
33. Refik, Ahmed (8 Şubat 1936). "Boğazın Rumeli Kıyısı". Akşam. s. 8.
34. "Karadeniz'deki ilk insan yerleşkesi turizme kazandırılıyor". Sabah. 27 Nisan 2013. 19 Aralık 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Şubat 2014.
35. "Prof. Dr. Gocha:Karadeniz'de İlk Yerleşim Yeri Tekkeköy Mağaraları'dır". Milliyet. 27 Ekim 2017. 16 Ağustos 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Ağustos 2018.
36. "Arkeoloji Vadisi Müze Ev". Samsun Büyükşehir Belediyesi. 27 Aralık 2018. 27 Şubat 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Şubat 2019.
37. Akgün, Hakan; Koçer, Yaprak (13 Ekim 2017). "Nuh Tufanı'ndan sonra insanoğlunun yaşadığı 3 yerden biri". Hürriyet. 27 Şubat 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Şubat 2019.
38. Geçmişten Günümüze Kültür Değerleriyle Samsun 1997, s. 17.
39. Sarısakal 2002, s. 14.
40. "Dündartepe - Yerleşme Ayrıntıları". Türkiye Arkeolojik Yerleşmeleri. 9 Mart 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Ocak 2014.
41. Dilcimen 1940, s. 11.
42. "Dündartepe - Yerleşme Dönem Ayrıntıları". Türkiye Arkeolojik Yerleşmeleri. 30 Haziran 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Ocak 2014.
43. "Kaledoruğu - Yerleşme Dönem Ayrıntıları". Türkiye Arkeolojik Yerleşmeleri. 19 Aralık 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Ocak 2014.
44. Strabon 2000, s. 36.
45. Altaylı 1967, s. 6.
46. Ekrem, Memiş (1990). "MÖ 2. Binyılda Hitit-Gaşka Münasebetleri". İkinci Tarih Boyunca Karadeniz Kongresi Bildirileri (1-3 Haziran 1998, Samsun). 1. Samsun: Ondokuz Mayıs Üniversitesi Eğitim Fakültesi Yayınları, Fransız Anadolu Araştırmaları Enstitüsü. s. 103-110.
47. "Türkler'den Önce Samsun". Samsun İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü. 19 Aralık 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Ocak 2014.
48. Avram, Hind & Tsetskhladze 2005, s. 925.
49. Sarısakal 2002, s. 16.
50. Dilcimen 1940, s. 12.
51. Avram, Hind & Tsetskhladze 2005, s. 954.
52. Jones 1971, s. 152.
53. Dilcimen 1940, s. 13.
54. Strabon 2000, s. 26.
55. Foy-Vaillant, Jean (1725). Achæmenidarum Imperium (Latince). 2. Paris: Caroli Moette. s. 126.
56. Ramsay 1960, s. 212.
57. Sarısakal 2002, s. 17.
58. "The Life of Julius Caesar". The University of Chicago (İngilizce). 19 Aralık 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Ocak 2014.
59. Jones 1971, s. 165.
60. Giftopoulou, Sofia (17 Mart 2003). "Bishopric of Amisos". Megali diadiktiaki enkiklopedia tis Mikras Asias (İngilizce). 3 Temmuz 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Temmuz 2018.
61. Jones 1971, s. 538.
62. Ramsay 1960, s. 360.
63. Dilcimen 1940, s. 14.
64. Barraclough, Geoffrey (1982). The Times Conside Atlas of World History (İngilizce). Londra. s. 27.
65. "Canik Tarihi". Samsun İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü. 19 Aralık 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Ocak 2014.
66. Ramsay 1960, s. 355.
67. Giftopoulou, Sofia (17 Mart 2003). "Amisos (Byzantium)". Megali diadiktiaki enkiklopedia tis Mikras Asias (İngilizce). 3 Temmuz 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Temmuz 2018.
68. Ramsay 1960, s. 59.
69. Valada 1934, s. 13.
70. Yolalıcı 1998, s. 11.
71. Demir, Dilek (2003). Danişmendli Sahasındaki Konar-Göçerler ve Faaliyetleri (XI.-XV. YY) (Yüksek lisans). Ankara: Ankara Üniversitesi. s. 34.
72. Dilcimen 1940, s. 15.
73. Sarısakal 2002, s. 22.
74. Darkot 1973, s. 174.
75. Dilcimen 1940, s. 16.
76. Turan 2010, s. 361.
77. Turan 2010, s. 362.
78. Dilcimen 1940, s. 17.
79. Dilcimen 1940, s. 18.
80. "Samsun'un Türkler'in Eline Geçmesi". Samsun İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü. 19 Aralık 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Ocak 2014.
81. Dilcimen 1940, s. 36.
82. Yinanç, Mükrimin Halil (1979). "Bayezid I". İslâm Ansiklopedisi. 2. İstanbul: Millî Eğitim Bakanlığı. s. 378.
83. Uzunçarşılı 1988, s. 298.
84. Öz, Mehmet (2006). "XV. Yüzyıldan XVII. Yüzyıla Samsun Yöresi". Yılmaz, Cevdet (Ed.). Geçmişten Geleceğe Samsun. 1. Samsun: Samsun Büyükşehir Belediyesi Kültür Yayınları. ss. 3-30. ISBN 9759229617.
85. Uzunçarşılı 1988, s. 326.
86. Uzunçarşılı 1988, s. 327.
87. "Şehzade Çelebi Mehmet (I. Mehmet)". Amasya Valiliği. 25 Ekim 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Ocak 2014.
88. Dilcimen 1940, s. 58.
89. Hüsameddin, Hüseyin (1927). Amasya Tarihi. İstanbul: Hikmet Matbaası. ss. 174-175.
90. Dilcimen 1940, s. 51.
91. Dilcimen 1940, s. 41.
92. Öz 2009, s. 84.
93. Dilcimen 1940, s. 42.
94. Dilcimen 1940, s. 53.
95. Uzunçarşılı 1988, s. 358.
96. Sakaoğlu, Necdet (1999), "Murad II", Yaşamları ve Yapıtlarıyla Osmanlılar Ansiklopedisi, İstanbul: Yapı Kredi Kültür Sanat Yayıncılık, 2, s. 235-238, ISBN 9750800737
97. "Samsun İl Çevre Durum Raporu" (PDF). Çevre ve Şehircilik Bakanlığı. 2005. 15 Mart 2014 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Ocak 2014.
98. Sarcan, Ali (1966). Samsun Tarihi. Ankara: Kültür Matbaası. s. 77.
99. Öz 2009, s. 85.
100. Altaylı 1967, s. 22.
101. Ertaş, Mehmet Yaşar (2018). Sultanın Ordusu: 1715 Mora Seferi'nde Organizasyon ve Lojistik (2 bas.). İstanbul: Kronik Kitap. s. 252. ISBN 9789752430532.
102. Sarısakal 2002, s. 23.
103. Yolalıcı 1998, s. 13.
104. Baykara, Tuncer (1988). Anadolu'nun Tarihi Coğrafyasına Giriş I: Anadolu'nun İdari Taksimatı. Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü. s. 117. ISBN 9754560072.
105. Yurt Ansiklopedisi 1981, s. 6560.
106. Yolalıcı 1998, s. 21.
107. Karpat, Kemal (2003). Osmanlı Nüfusu (1830-1914): Demografik ve Sosyal Özellikleri. Bahar Tırnakcı, çev. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları. s. 311. ISBN 975333169X.
108. Akçakayalıoğlu 1976, s. 331.
109. Akçakayalıoğlu 1976, s. 364.
110. Gökbilgin 2011, s. 3.
111. Tansel, Selahattin (1991). Mondros'tan Mudanya'ya Kadar. Ankara: Millî Eğitim Bakanlığı. s. 99. ISBN 9751105994.
112. Sarısakal 2002, s. 27.
113. Ertürk, Yaşar (Mayıs-Haziran 2008). "19 Mayıs 1919'un Milli Mücadele'deki yeri ve önemi". Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi, 174. İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı Yayınları. ss. 61-82. ISSN 0255-0644.
114. Atatürk, Mustafa Kemal. "Ordu İle İlişki". kulturturizm.gov.tr. 19 Aralık 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ağustos 2011.
115. Sarısakal 2002, s. 42.
116. Şarman, Kansu (Eylül 2001). "Samsun nasıl bombalandı?". Popüler Tarih, 15. s. 10-11. ISSN 1302-6577.
117. "Samsun merkez kazasında idare-i örfiye ilânına dair İcra Vekilleri Heyeti riyaset tezkeresi" (PDF). Türkiye Büyük Millet Meclisi Zabıt Cerîdesi (Osmanlı Türkçesi). Ankara. 8 Haziran 1922. ss. 246-254. 1 Ağustos 2018 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Ağustos 2018.
118. Yerasimos 1994, s. 420.
119. Shenk, Robert (2017). America's Black Sea Fleet: The U.S. Navy Amidst War and Revolution, 1919 1923 (İngilizce). Annapolis: Naval Institute Press. s. 92. ISBN 9781612513027.
120. Shirinian, George N. (2017). Genocide in the Ottoman Empire: Armenians, Assyrians, and Greeks, 1913-1923 (İngilizce). Berghahn Books. s. 140. ISBN 9781785334337.
121. Sarısakal 2002, s. 49.
122. Clarke, Bruce (2006). Twice A Stranger: How Mass Expulsion Forged Modern Greece and Turkey (İngilizce). Londra: Granta. s. 18. ISBN 1862077525.
123. Güngör, Yüksel (2015). "Osmanlı Döneminde İzmit'te Farklı Dinlerin Birlikte Hoşgörü İçinde Yaşam Kesitine Bir Örnek: Pantaleimon Manastırı". Uluslararası Gazi Akça Koca ve Kocaeli Tarihi Sempozyumu Bildirileri. I. Kocaeli: Kocaeli Büyükşehir Belediyesi Kültür ve Sosyal İşler Dairesi Başkanlığı Yayınları. s. 940. ISBN 9786055116149.
124. "İl ve İlçe Kuruluş Tarihleri" (PDF). İller İdaresi Genel Müdürlüğü. s. 72. 19 Aralık 2019 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Haziran 2018.
125. "On kaza teşkiline dair kanun". 24 Mayıs 1928 tarihli 1282 sayılı yasa  (PDF). Türkiye Büyük Millet Meclisi. 27 Nisan 2016 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Nisan 2016.
126. "Yeniden beş kaza teşkiline ve iki vali muavinliği ihdasına ve Maliye, Dahiliye vekâletlerile Tapu ve kadastro umum müdürlüğü kadro cetvellerinde tadilât yapılmasına dair kanun". 28 Haziran 1934 tarihli 2529 sayılı yasa  (PDF). Türkiye Büyük Millet Meclisi. 27 Nisan 2016 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Şubat 2014.
127. "Yeniden 16 kaza teşkiline ve 3656 sayılı kanuna bağlı cetvel ile 1944 mali yılı Muvazenei Umumiye Kanununa bağlı (D) ve (L) işaretli cetvellerde değişiklik yapılmasına dair kanun". 2 Ağustos 1944 tarihli 4642 sayılı yasa  (PDF). Türkiye Büyük Millet Meclisi. 27 Nisan 2016 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Şubat 2014.
128. "103 İlçe Kurulması Hakkında Kanun". 19 Haziran 1987 tarihli 3392 sayılı yasa  (PDF). Türkiye Büyük Millet Meclisi. 15 Mart 2014 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Ocak 2014.
129. "130 İlçe Kurulması Hakkında Kanun". 9 Mayıs 1990 tarihli 3644 sayılı yasa  (PDF). Türkiye Büyük Millet Meclisi. 4 Mart 2016 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Ocak 2014.
130. "Yedi İlde Büyükşehir Belediyesi Kurulması Hakkında Kanun Hükmünde Kararname". 2 Eylül 1993 tarihli 504 sayılı kanun hükmünde kararname  (PDF). Bakanlar Kurulu. 4 Mart 2016 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Ocak 2014.
131. "Büyükşehir Belediyesi Sınırları İçerisinde İlçe Kurulması ve Bazı Kanunlarda Değişiklik Yapılması Hakkında Kanun". 6 Mart 2008 tarihli 5747 sayılı yasa . Türkiye Büyük Millet Meclisi. 19 Aralık 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Şubat 2014.
132. "On Üç İlde Büyükşehir Belediyesi ve Yirmi Altı İlçe Kurulması ile Bazı Kanun ve Kanun Hükmünde Kararnamelerde Değişiklik Yapılmasına Dair Kanun". T.C. Resmî Gazete (28489). 6 Aralık 2012. ss. 1-85.
133. "Türkiye Mülki İdare Bölümleri Envanteri". İçişleri Bakanlığı. 6 Temmuz 2015 tarihinde kaynağından (Doğrudan bir kaynak olmayıp ilgili veriye ulaşmak için sorgulama yapılmalıdır) arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Haziran 2018.
134. Özdemir, Naziye (2011). Türkiye’de elektriğin tarihsel gelişimi (1900-1938) (Yüksek lisans). Ankara: Ankara Üniversitesi. s. 123.
135. "Cumhuriyet döneminde Samsun ile ilgili bazı önemli olaylar" (PDF). Samsun Ticaret ve Sanayi Odası. 5 Mart 2016 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Şubat 2014.
136. "Samsun'da doğalgaz hk". SAMGAZ. 8 Ağustos 2006. 1 Ağustos 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Ağustos 2018.
137. Zeybek, H. İbrahim (2006). "Sosyo-ekonomik kriterlere göre Samsun ilinin Karadeniz coğrafi bölgesi ve Türkiye'deki yeri". Yılmaz, Cevdet (Ed.). Geçmişten Geleceğe Samsun. I. Samsun: Samsun Büyükşehir Belediyesi Kültür Yayınları. s. 503. ISBN 9759229617.
138. Öner, Ertuğ (1996). "Samsun ve Çevresinin Jeomorfolojisi". Coğrafya Araştırmaları, 4. Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Coğrafya Bilim ve Uygulama Kolu. s. 198.
139. Geçmişten Günümüze Kültür Değerleriyle Samsun 1997, s. 37.
140. "İl ve İlçe Yüz Ölçümleri" (PDF). Harita Genel Müdürlüğü. 19 Aralık 2019 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Haziran 2018.
141. "Coğrafi Yapı". Samsun Valiliği. 12 Haziran 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Haziran 2018.
142. Seçilmiş Göstergelerle Samsun 2014, s. XIII.
143. "Samsun" (PDF). Doğu Karadeniz Projesi Bölge Kalkınma İdaresi Başkanlığı. 15 Mart 2014 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Şubat 2014.
144. Akçay, Yaşar; Öztürk, Derya (Aralık 2011). "Fındık Yetiştiriciliğinin Yatırım Analizi ve Karlılığının Belirlenmesi Üzerine Bir Araştırma (Samsun ili Çarşamba ve Terme Ovası Örneği)". KMÜ Sosyal ve Ekonomi̇k Araştırmalar Dergi̇si, 14. Karaman: Karamanoğlu Mehmetbey Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi. ss. 65-73. ISSN 1309-9132.
145. "Kuzey Yıldızı Samsun". Ceylife, 1. Ocak-Şubat-Mart 2017. s. 29.
146. "İşletmedeki barajlar ve hidroelektrik santrallar". Devlet Su İşleri 7. Bölge Müdürlüğü. 4 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Şubat 2014.
147. "Kent Ormanları" (PDF). Orman Genel Müdürlüğü. 19 Ağustos 2018 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Ağustos 2018.
148. "Orman varlığımız: Samsun". Orman Genel Müdürlüğü. 6 Haziran 2018. 19 Ağustos 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Ağustos 2018.
149. Seçilmiş Göstergelerle Samsun 2014, s. XII.
150. "Samsun deprem haritası". Deprem Dairesi Başkanlığı. 12 Şubat 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Şubat 2014.
151. "Samsun İlinin Deprem Riski ve Alınabilecek Önlemler". Ondokuz Mayıs Üniversitesi. 12 Şubat 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Şubat 2014.
152. "Samsun birinci derece deprem bölgesi!". NTV. 16 Ekim 2009. 19 Aralık 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Şubat 2014.
153. Sarısakal, Baki. "Samsun'da deprem" (PDF). 1 Ağustos 2014 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Şubat 2014.
154. "AB Araştırmalarına Göre Samsun'da Deprem Riski Teyitlendi". Samsun Gazetesi. 19 Ağustos 2013. 19 Aralık 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Şubat 2014.
155. "Samsun'da 127 toplanma alanı belirlendi". Haber. 31 Ekim 2019. 1 Kasım 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Kasım 2019.
156. "Samsun ili maden ve enerji kaynakları" (PDF). Maden Tetkik ve Arama Genel Müdürlüğü. 19 Aralık 2019 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Şubat 2014.
157. "TR 83 Bölgesi Yenilenebilir Enerji Raporu" (PDF). Orta Karadeniz Kalkınma Ajansı. 19 Aralık 2019 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Haziran 2018.
158. Geçmişten Günümüze Kültür Değerleriyle Samsun 1997, s. 39.
159. "Samsun İlinin Fiziki Durumu ve Avantajları" (PDF). Samsun İl Tarım ve Orman Müdürlüğü. 2007. 19 Aralık 2019 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Şubat 2014.
160. "Köppen İklim Sınıflandırmasına Göre Türkiye İklimi" (PDF). Meteoroloji Genel Müdürlüğü. 12 Ağustos 2018 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Ağustos 2018.
161. "İllere Ait Mevsim Normalleri - Samsun". Meteoroloji Genel Müdürlüğü. 13 Haziran 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Haziran 2018.
162. "Samsun Hava Kalitesi Değerlendirme Raporu (KENTAIR Projesi)" (PDF). Çevre ve Şehircilik Bakanlığı. Aralık 2013. 13 Haziran 2018 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Haziran 2018.
163. "Samsun - Tekkeköy". Sürekli İzleme Merkezi. 19 Aralık 2019. 19 Aralık 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Aralık 2019.
164. "Samsun - Atakum". Sürekli İzleme Merkezi. 19 Aralık 2019. 19 Aralık 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Aralık 2019.
165. "Samsun - Bafra". Sürekli İzleme Merkezi. 19 Aralık 2019. 19 Aralık 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Aralık 2019.
166. "Samsun - Canik". Sürekli İzleme Merkezi. 19 Aralık 2019. 19 Aralık 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Aralık 2019.
167. "Samsun - Yüzüncüyıl". Sürekli İzleme Merkezi. 19 Aralık 2019. 19 Aralık 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Aralık 2019.
168. "Samsun - Atakum". Sürekli İzleme Merkezi. 19 Aralık 2019. 19 Aralık 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Aralık 2019.
169. "Samsun - Bafra". Sürekli İzleme Merkezi. 19 Aralık 2019. 19 Aralık 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Aralık 2019.
170. "Samsun - Tekkeköy". Sürekli İzleme Merkezi. 19 Aralık 2019. 19 Aralık 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Aralık 2019.
171. "Samsun - Canik". Sürekli İzleme Merkezi. 19 Aralık 2019. 19 Aralık 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Aralık 2019.
172. "Samsun - Yüzüncüyıl". Sürekli İzleme Merkezi. 19 Aralık 2019. 19 Aralık 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Aralık 2019.
173. 28 Teşrînievvel 1927 Umûmî Nüfus Tahriri (Osmanlı Türkçesi). İstanbul: Başvekâlet İstatistik Umum Müdürlüğü (Hüsnütabiat Matbaası). 1929. s. 8.
174. 20 İlkteşrin 1935 Genel Nüfus Sayımı. Ankara: Başvekâlet İstatistik Genel Direktörlüğü (Mehmet İhsan Basımevi). 1937. ss. IX.
175. 20 İlkteşrin 1940 Genel Nüfus Sayımı. Ankara: Başvekâlet İstatistik Genel Direktörlüğü. 1944. s. 530.
176. 21 Ekim 1945 Genel Nüfus Sayımı. Ankara: Başbakanlık İstatistik Genel Müdürlüğü. 1950. s. 25.
177. 22 Ekim 1950 Umumî Nüfus Sayımı. Ankara: Başbakanlık İstatistik Umum Müdürlüğü. 1951. s. 21.
178. 23 Ekim 1955 Genel Nüfus Sayımı. İstanbul: Başbakanlık İstatistik Genel Müdürlüğü. 1961. s. 22.
179. 23 Ekim 1960 Genel Nüfus Sayımı. Ankara: Başbakanlık Devlet İstatistik Enstitüsü. 1963. s. 475.
180. "1965 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 19 Aralık 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012.
181. "1970 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 19 Aralık 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012.
182. "1975 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 19 Aralık 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012.
183. "1980 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 19 Aralık 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012.
184. "1985 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 19 Aralık 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012.
185. "1990 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 19 Aralık 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012.
186. "2000 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 19 Aralık 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012.
187. "Yıllara göre il nüfusları, 2000-2018". Türkiye İstatistik Kurumu. 16 Aralık 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Aralık 2019.
188. "Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi Sonuçları" (Doğrudan bir kaynak olmayıp ilgili veriye ulaşmak için sorgulama yapılmalıdır). Türkiye İstatistik Kurumu. Erişim tarihi: 4 Şubat 2020.
189. "İllere göre il/ilçe merkezi, belde/köy nüfusu ve yıllık nüfus artış hızı, 2019, 2020". Türkiye İstatistik Kurumu. 4 Şubat 2021. 5 Şubat 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Şubat 2021.
190. Güneş, Mehmet (Kış 2014). "Osmanlı Dönemi Nüfus Sayımları ve Bu Sayımları İçeren Kayıtların Tahlili". Gazi Akademik Bakış. 8 (15). Ankara Stratejik Araştırmalar Vakfı. ss. 221-240. ISSN 1307-9778.
191. İpek, Nedim (1999). "Canik Sancağı'nın Nüfusuna Dair Bir Değerlendirme". Ondokuz Mayıs Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi. 12 (1). Ondokuz Mayıs Üniversitesi Eğitim Fakültesi. ss. 35-51. ISSN 1300-302X.
192. Samsun Kent Müzesi. Kafkas, Kırım, Balkan ve Doğu Karadeniz göçleri. İlkadım, Samsun: B1 Mübadele & Göçler. Erişim tarihi: 20 Ağustos 2013.
193. Samsun Kent Müzesi. Mübadele. İlkadım, Samsun: B1 Mübadele & Göçler. Erişim tarihi: 20 Ağustos 2013.
194. "İllere göre il/ilçe merkezi, belde/köy nüfusu ve yıllık nüfus artış hızı, 2019, 2020". Türkiye İstatistik Kurumu. 4 Şubat 2021. 5 Şubat 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Şubat 2021.
195. "Samsun nüfusu 1 milyon 335 bin 716 oldu". Yeni Şafak. 1 Şubat 2019. 26 Şubat 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Şubat 2019.
196. "İllerin aldığı göç, verdiği göç, net göç ve net göç hızı, 2008-2018". Türkiye İstatistik Kurumu. 13 Haziran 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Şubat 2019.
197. "Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi Sonuçları". Türkiye İstatistik Kurumu. 17 Ağustos 2018 tarihinde kaynağından (Doğrudan bir kaynak olmayıp ilgili veriye ulaşmak için sorgulama yapılmalıdır) arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Şubat 2019.
198. Atik, Gülsüm (4 Şubat 2020). "Samsun'un nüfusu belli oldu". Samsun Gazetesi. 4 Şubat 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Şubat 2020.
199. "İllere Göre Nüfus ve Yıllık Ortalama Nüfus Artış Hızları". Türkiye İstatistik Kurumu. 12 Haziran 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Haziran 2018.
200. "Mültecilerin gözünden Samsun". Samsun Gazetesi. 17 Kasım 2019. 17 Kasım 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Kasım 2019.
201. "İllerde Yaşam Endeksi Gösterge Değerleri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Temmuz 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Temmuz 2018.
202. "İllerde Yaşam Endeksi İl Sıralamaları ve Endeks Değerleri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Temmuz 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Temmuz 2018.
203. "Samsun yaşamak için en iyi 13'üncü şehir". Samsun Gazetesi. 3 Aralık 2019. 3 Aralık 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Aralık 2019.
204. "İl Bazında Gayrisafi Yurt İçi Hasıla, 2018". Türkiye İstatistik Kurumu. 20 Aralık 2019. 22 Aralık 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Aralık 2019.
205. Sarısakal 2002, s. 95.
206. "Balıkçılık ve Su Ürünleri". Samsun Valiliği. 15 Mart 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Ocak 2014.
207. "Su Ürünleri, 2018". Türkiye İstatistik Kurumu. 12 Haziran 2019. 19 Aralık 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Aralık 2019.
208. "Su Ürünleri İstatistikleri". Türkiye İstatistik Kurumu. 13 Haziran 2020 tarihinde kaynağından (Doğrudan bir kaynak olmayıp ilgili veriye ulaşmak için sorgulama yapılmalıdır) arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Aralık 2019.
209. Altındeğer, Mustafa; Hekimoğlu, Burhan (Nisan 2019). Kanatlı Eti Sektör Raporu: Sorunları ve Çözüm Önerileri (PDF). Samsun: Samsun İl Tarım ve Orman Müdürlüğü. s. 27. 19 Aralık 2019 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Aralık 2019.
210. "Hayvancılık İstatistikleri". Türkiye İstatistik Kurumu. 13 Haziran 2020 tarihinde kaynağından (Doğrudan bir kaynak olmayıp ilgili veriye ulaşmak için sorgulama yapılmalıdır) arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Aralık 2019.
211. "Tarım alanları, 2018". Türkiye İstatistik Kurumu. 19 Aralık 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Aralık 2019.
212. Seçilmiş Göstergelerle Samsun 2014, s. 139.
213. Seçilmiş Göstergelerle Samsun 2014, s. 145.
214. Seçilmiş Göstergelerle Samsun 2014, s. 151.
215. Seçilmiş Göstergelerle Samsun 2014, s. 147.
216. "Samsun İlinde Bulunan Organize Sanayi Bölgeleri". Organize Sanayi Bölgeleri Bilgi Sitesi. 13 Haziran 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Haziran 2018.
217. "OSB Listesi". Organize Sanayi Bölgeleri Üst Kuruluşu. 19 Aralık 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Aralık 2019.
218. "81 İl Sanayi Durum Raporu (2016)". Sanayi ve Verimlilik Genel Müdürlüğü. 13 Haziran 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Haziran 2018.
219. Dikici, Ali (Ocak 2011). "Türkiye serbest bölgeleri" (PDF). Ortadoğu Analiz. 3 (25). Ortadoğu Araştırmaları Merkezi. s. 54. 4 Mart 2016 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Ocak 2014.
220. "Samsun Serbest Bölgesi". Samsun Serbest Bölgesi. 19 Aralık 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Aralık 2019.
221. "Ocak-aralık dönemi serbest bölgeler ticaret hacimleri ve değişim oranları" (PDF). Ticaret Bakanlığı. 19 Aralık 2019 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Aralık 2019.
222. "Ocak-aralık dönemi serbest bölgeler istihdam verileri" (PDF). Ticaret Bakanlığı. 19 Aralık 2019 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Aralık 2019.
223. "Samsun Rekabet Analizi Raporu" (PDF). Orta Karadeniz Kalkınma Ajansı. 19 Aralık 2019 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Haziran 2018.
224. "Hakkımızda". Samsun Teknopark. 14 Haziran 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Haziran 2018.
225. "Samsun Sabek İŞGEM, en başarılı ilk 3 arasında". Milliyet. 13 Ekim 2016. 14 Haziran 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Haziran 2018.
226. "Patent Başvurularının İllere Göre Dağılımı". Türk Patent ve Marka Kurumu. 19 Aralık 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Aralık 2019.
227. "Faydalı Model Başvurularının İllere Göre Dağılımı". Türk Patent ve Marka Kurumu. 19 Aralık 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Aralık 2019.
228. "Patent Başvurusunda Bulunan İllerin Başvuru Sayılarına Göre Sıralanması". Türk Patent ve Marka Kurumu. 3 Temmuz 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Temmuz 2018.
229. "Faydalı Model Başvurusunda Bulunan İllerin Başvuru Sayılarına Göre Sıralanması". Türk Patent ve Marka Kurumu. 3 Temmuz 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Temmuz 2018.
230. "81 İl Sanayi Durum Raporu (2017)". Sanayi ve Verimlilik Genel Müdürlüğü. s. 153. 13 Haziran 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Aralık 2019.
231. Atik, Gülsüm (13 Haziran 2018). "Samsun'dan 6 artı 3 şampiyon çıktı". Gazete Gerçek. 14 Haziran 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Haziran 2018.
232. "Enerji: Sektörel Bakış" (PDF). KPMG Türkiye. 2019. 11 Aralık 2019 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Aralık 2019.
233. Sarısakal 2002, s. 50.
234. Erdem, Mehmet Dursun (2006). "Samsun Ağızları". Yılmaz, Cevdet (Ed.). Geçmişten Geleceğe Samsun. 1. Samsun: Samsun Büyükşehir Belediyesi Kültür Yayınları. ss. 637-642. ISBN 9759229617.
235. Karahan, Leylâ (2017). Anadolu Ağızlarının Sınıflandırılması (4 bas.). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. ss. 117-134. ISBN 9789751607553.
236. "Folklor". Samsun İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü. 19 Aralık 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Temmuz 2018.
237. Geçmişten Günümüze Kültür Değerleriyle Samsun 1997, s. 157.
238. Geçmişten Günümüze Kültür Değerleriyle Samsun 1997, s. 160.
239. "Samsun Merkez Mübâdil Köylerinde Oyunlar". Kültür ve Turizm Bakanlığı. 19 Aralık 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Temmuz 2018.
240. "Samsun'un Vezirköprü İlçesinde Oyunlar". Kültür ve Turizm Bakanlığı. 19 Aralık 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Temmuz 2018.
241. "Uluslararası Halk Dansları Festivali". Samsun Büyükşehir Belediyesi Uluslararası Halk Dansları Festivali. 30 Haziran 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Temmuz 2018.
242. "Halk Dansları Festivali İptal Edildi". Samsun Büyükşehir Belediyesi. 6 Temmuz 2012. 30 Haziran 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Temmuz 2018.
243. Samsun Turizm Merkezi - Yemek Kültürü. Dailymotion. Samsun: Samsun Valiliği. 28 Mart 2014. 19 Aralık 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi.
244. Şüyün, Faruk (6 Mart 2016). "Samsun'un rengârenk lezzetleri". Dünya. 27 Haziran 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Haziran 2018.
245. Geçmişten Günümüze Kültür Değerleriyle Samsun 1997, s. 173.
246. Samsun Kent Müzesi. Toprağım, denizim ve insanlarım sofralarımda bir araya gelir. İlkadım, Samsun: C3 Yemek Kültürü.
247. "Samsun Pidesi". Türkiye Kültür Portalı. 5 Şubat 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Şubat 2014.
248. "Samsun pidesini Amerikalılara yedirecek". Hürriyet. 15 Şubat 2012. 19 Aralık 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Şubat 2014.
249. "Samsun pidesi marka oldu". Denge. 7 Şubat 2008. 5 Şubat 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Şubat 2014.
250. "Ceremonial Keşkek tradition". UNESCO (İngilizce). 27 Haziran 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Haziran 2018.
251. "Çakallı Menemeni". Türkiye Kültür Portalı. 27 Haziran 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Haziran 2018.
252. "Tarihiyle, doğasıyla muhteşem ilçemiz: Alaçam". Açılım, 10. Samsun Ticaret ve Sanayi Odası. Mayıs 2010. s. 52.
253. "Bafra Lokumu". Türkiye Kültür Portalı. 27 Haziran 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Haziran 2018.
254. "Bafra Nokulu" (PDF). Türk Patent ve Marka Kurumu. 6 Kasım 2017. 19 Aralık 2019 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Temmuz 2018.
255. "Ramazan "Kaymaklı Atom" zamanı". Milliyet. 11 Temmuz 2013. 27 Haziran 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Haziran 2017.
256. Canbolat, Eren; Çakıroğlu, Funda Pınar (2015). "Tarihi Çarşamba Kıvratması". III. Uluslararası Halk Kültürü Sempozyumu Bildirileri. 2. Ankara: Kazan Belediyesi Kültür Yayınları. ss. 527-531.
257. "Kaz Tiridi". Türkiye Kültür Portalı. 5 Şubat 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Şubat 2014.
258. "Kaz Tiridi" (PDF). Türk Patent ve Marka Kurumu. 27 Aralık 2011. 19 Aralık 2019 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Temmuz 2018.
259. "Samsun Simidi". Türkiye Kültür Portalı. 5 Şubat 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Şubat 2014.
260. "Samsun Simidi" (PDF). Türk Patent ve Marka Kurumu. 20 Mart 2012. 19 Aralık 2019 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Temmuz 2018.
261. Özcan 2012, s. 10.
262. Özcan 2012, s. 13.
263. Özcan 2012, s. 15.
264. Özcan 2012, s. 16.
265. Özcan 2012, s. 19.
266. Özcan 2012, s. 22.
267. "Turizm İşletme Belgeli Tesisler". Kültür ve Turizm Bakanlığı. 2 Temmuz 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Temmuz 2018.
268. Sezer, Sezer (9 Aralık 2014). "Samsun Rusya'ya Açılıyor". Gazete Gerçek. 27 Haziran 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Haziran 2018.
269. "Rus kadın bloggerlar Samsun'u tanıttı". Marketing Türkiye. 15 Haziran 2018. 27 Haziran 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Haziran 2018.
270. "2018 Yılı İstatistik Verileri". Samsun İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü. 19 Aralık 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Aralık 2019.
271. "72 Saatte Samsun". Samsun Büyükşehir Belediyesi. 5 Şubat 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Şubat 2014.
272. "Yüzme Suyu Takip Sistemi". Yüzme Suyu Takip Sistemi. 11 Haziran 2018 tarihinde kaynağından (Doğrudan bir kaynak olmayıp ilgili veriye ulaşmak için sorgulama yapılmalıdır) arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Haziran 2018.
273. "Samsun - Mavi Bayraklı Plajlar". Mavi Bayrak Türkiye. 19 Aralık 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Aralık 2019.
274. Gün, Mert Volkan (29 Ocak 2018). "Akdağ'da kayak sezonu açıldı". Samsun Haber. 27 Haziran 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Haziran 2018.
275. Koçer, Yaprak; Akgün, Hakan (27 Aralık 2017). "Akdağ'ın yılbaşı umudu". Hürriyet. 27 Haziran 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Haziran 2018.
276. "Yamaç Paraşütü". Samsun İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü. 19 Aralık 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Haziran 2018.
277. "Dağcılık". Samsun İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü. 19 Aralık 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Haziran 2018.
278. "Yayla Turizmi". Samsun İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü. 19 Aralık 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Haziran 2018.
279. "Gölalan Şelaleleri". Samsun Valiliği. 12 Şubat 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Şubat 2014.
280. "Asarağaç Tepesi". Samsun Valiliği. 12 Şubat 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Şubat 2014.
281. "Kabaceviz Şelaleleri'nde görsel şölen". NTV. 12 Kasım 2016. 27 Haziran 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Haziran 2018.
282. "Tabiat Parkları". Samsun İl Çevre ve Orman Müdürlüğü. 27 Haziran 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Haziran 2018.
283. "Mesire Yerleri". Samsun İl Çevre ve Orman Müdürlüğü. 27 Haziran 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Haziran 2018.
284. "Kızılırmak Delta Wetland and Bird Sanctuary". UNESCO World Heritage Centre (İngilizce). 27 Haziran 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Nisan 2018.
285. "Kuş Gözlem Alanı". Samsun İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü. 19 Aralık 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Haziran 2018.
286. "Havza 25 Mayıs Termal ve Kaplıcalar Bölgesi İmaret Mahallesi Turizm Merkezleri". Türkiye Kültür Portalı. 27 Haziran 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Haziran 2018.
287. "Kaplıcalar". Samsun İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü. 19 Aralık 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Aralık 2019.
288. "Samsun İli Sınırları İçinde Tahribata Uğradığı Belirtilen Arkeolojik Yerleşmelerin Listesi" (PDF). Samsun İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü. 19 Aralık 2019 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Şubat 2014.
289. "Dündartepe". Türkiye Arkeolojik Yerleşmeleri. 30 Haziran 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Haziran 2018.
290. "Samsun Kültür Envanteri" (PDF). Samsun İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü. 19 Aralık 2019 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Şubat 2014.
291. "Amisos Tepesi Tümülüs Mezarı ve Ziyaretçi Seyir Terası". Samsun Büyükşehir Belediyesi. 5 Şubat 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Şubat 2014.
292. "Eserler Sergileniyor". arkeolojihaber. 25 Mayıs 2009. 5 Şubat 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Şubat 2014.
293. "Amisos Hazinesi (Amisos Mezar Odası Buluntuları)". Samsun Valiliği. 5 Şubat 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Şubat 2014.
294. "Amisos Tepesi". Türkiye Kültür Portalı. 11 Mart 2013. 30 Haziran 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Haziran 2018.
295. "Amazon Adası ve Kanal". Samsun Büyükşehir Belediyesi. 5 Şubat 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Şubat 2014.
296. "Amazon Köyü". Samsun Büyükşehir Belediyesi. 5 Şubat 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Şubat 2014.
297. "Anadolu Aslanları". Samsun Büyükşehir Belediyesi. 5 Şubat 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Şubat 2014.
298. "Tekkeköy Mağaraları Çevre Düzenlemesi". Tekkeköy Belediyesi. 6 Şubat 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Şubat 2014.
299. "Tekkeköy Mağaraları'ndaki Çalışmaların Sonuna Gelindi". Haberler.com. 17 Mart 2013. 6 Şubat 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Şubat 2014.
300. "Taş Devri mağaralarını arkeologlar inceleyecek". Sabah. 21 Haziran 2013. 19 Aralık 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Şubat 2014.
301. "Tekkeköy Mağaraları'ndaki Çalışmada Sona Gelindi". Orta Karadeniz Kalkınma Ajansı. 6 Şubat 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Şubat 2014.
302. "Arkeoloji Vadisi Müze Evi". Samsun Valiliği. 19 Aralık 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Aralık 2019.
303. "Samsun Müzesi Müdürlüğü". Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü. 5 Şubat 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Şubat 2014.
304. "Amisos Hazineleri ince işçiliğiyle dikkat çekiyor". TRT Haber. 22 Kasım 2015. 19 Aralık 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Aralık 2019.
305. "Müzeler". Samsun İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü. 19 Aralık 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Şubat 2014.
306. "Geçici Süreyle Kapalı Olan Müzeler ve Bağlı Birimler". Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü. 16 Aralık 2019. 19 Aralık 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Aralık 2019.
307. "Yeni müze inşaatı hızla yükseliyor". Hürriyet. 19 Mart 2018. 27 Haziran 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Haziran 2018.
308. "Samsun'da Yapılan Müzeye Mimari Ödül". yapi.com.tr. 20 Nisan 2018. 27 Haziran 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Haziran 2018.
309. "Samsun'da 7 bin 400 tarihi eser, 4 yıldır depolarda bekletiliyor". T24. 29 Ekim 2019. 29 Ekim 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Ekim 2019.
310. "Samsun Gazi Müzesi". Samsun, Spor, Eğitim ve Tanıtma Vakfı. 30 Haziran 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Haziran 2018.
311. "Gazi Müzesi". Türkiye Kültür Portalı. 13 Mart 2013. 30 Haziran 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Haziran 2018.
312. "Havza Atatürk Evi". Havza Kaymakamlığı. 20 Şubat 2014. 30 Haziran 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Haziran 2018.
313. "Atatürk Evi". Tekkeköy Belediyesi. 14 Mart 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Mart 2014.
314. "Bandırma Vapuru"nun Yeniden İnşaa Edilmesi". Samsun Büyükşehir Belediyesi. 5 Şubat 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Şubat 2014.
315. "2005 yılı sonrası ve Samsun Büyükşehir Belediyesi Dönemi". Samsun Büyükşehir Belediyesi. 5 Şubat 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Şubat 2014.
316. "Bandırma Vapuru Ve Müzesi Projesi". Samsun Büyükşehir Belediyesi. 5 Şubat 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Şubat 2014.
317. "Milli Mücadele'nin gizli karargahı Kuvay-ı Milliye Müzesi oldu". Milliyet. 19 Ekim 2016. 30 Haziran 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Haziran 2018.
318. "Samsun Kent Müzesi'ne anlamlı ödül". Samsun Büyükşehir Belediyesi. 11 Kasım 2013. 5 Şubat 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Şubat 2014.
319. "Türkiye'nin ilk imitasyon müzesi açılıyor". İhlas Haber Ajansı. 28 Şubat 2014. 30 Haziran 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Haziran 2018.
320. "Türkiye'de ilk tütün müzesi açılıyor". Karar. 26 Haziran 2015. 30 Haziran 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Haziran 2018.
321. Akgün, Hakan (9 Ocak 2018). "Türkiye'nin en büyük oyuncak müzesi Samsun'da". Hürriyet. 30 Haziran 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Haziran 2018.
322. "Türkiye'nin ilk 'Ekolojik Ahşap Oyuncak Müzesi' açılıyor". NTV. 24 Aralık 2017. 2 Ağustos 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Ağustos 2018.
323. "Yaşar Doğu Anı Evi Müzesi Açıldı". Samsun Kültür Turizm A.Ş. 4 Ekim 2017. 30 Haziran 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Haziran 2018.
324. "Şehit Erol Olçok 15 Temmuz Müzesi açıldı". Milliyet. 15 Temmuz 2019. 20 Temmuz 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Temmuz 2019.
325. "Medikal Cerrahi Aletler Müzesi restorasyonu bitmek üzere". İhlas Haber Ajansı. 15 Haziran 2018. 15 Haziran 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Haziran 2018.
326. "Savaş gemisi 'müze gemi' olarak halkın hizmetine açılacak". İhlas Haber Ajansı. 15 Haziran 2018. 15 Haziran 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Haziran 2018.
327. "Bakanlığımıza Bağlı Müze ve Örenyerleri Giriş Ücretleri". Döner Sermaye İşletmesi Merkez Müdürlüğü. 27 Haziran 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Haziran 2018.
328. "Özel Müzeler". Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü. 17 Nisan 2018. 19 Aralık 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Haziran 2018.
329. "Çanakkale Müzesi Samsun da". Haber. 6 Kasım 2013. 19 Aralık 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Aralık 2019.
330. "Müzede Bir Gün Projesi ile 4 Bin Öğrencimiz Müzede Eğitim Görecek". Samsun İl Millî Eğitim Müdürlüğü. 29 Kasım 2017. 30 Haziran 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Haziran 2018.
331. "Onur Anıtı". Samsun Büyükşehir Belediyesi. 14 Temmuz 2015. 4 Ağustos 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Ağustos 2018.
332. "İlkadım Anıtı'nda Atatürk ve yeniden doğuş tasvirleri". Habertürk. 14 Haziran 2018. 4 Ağustos 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Ağustos 2018.
333. "Saathane açık hava müzesi olacak". Milliyet. 17 Kasım 2015. 4 Ağustos 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Ağustos 2018.
334. "Karavancıların Durağı Samsun". Haberler.com. 30 Haziran 2018. 4 Ağustos 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Ağustos 2018.
335. "Samsun'da vosvos şöleni". Halk. 17 Mayıs 2017. 4 Ağustos 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Ağustos 2018.
336. Akyüz, Caner; İnan, Mustafa (23 Nisan 2018). "Samsun'da 23 Nisan'da Lunapark'a akın!". Samsun Gazetesi. 9 Ağustos 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ağustos 2018.
337. "Kavak'ta Lunapark Sevinci". Milliyet. 22 Mayıs 2018. 9 Ağustos 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ağustos 2018.
338. "Samsun'a yeni lunapark". Haber. 12 Haziran 2018. 9 Ağustos 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ağustos 2018.
339. "Hayvanat Bahçesi". Samsun Büyükşehir Belediyesi. 5 Şubat 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Şubat 2014.
340. "Ülkemizde Bulunan Ruhsatlı Hayvanat Bahçeleri". Doğa Koruma ve Millî Parklar Genel Müdürlüğü. 22 Aralık 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Mart 2014.
341. "Samsun'a yeni hayvanat bahçesi yapılacak". Meydannet. 22 Şubat 2016. 27 Haziran 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Haziran 2018.
342. "Kurtuluş Yolu ve İskelesi". Samsun Valiliği. 5 Şubat 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Şubat 2014.
343. "Kurtuluş Yolu". Samsun Büyükşehir Belediyesi. 5 Şubat 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Şubat 2014.
344. "Protokol Yolu". Samsun Büyükşehir Belediyesi. 5 Şubat 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Şubat 2014.
345. Gün, İlyas (29 Nisan 2018). "Kurtuluş Yolu açık hava müzesi oluyor". Anadolu Ajansı. 4 Ağustos 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Ağustos 2018.
346. Koçer, Yaprak (25 Ekim 2012). "300 yıllık köy kuruldu!". Vatan. 30 Haziran 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Haziran 2018.
347. "Şenlikler - Festivaller". Samsun İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü. 27 Haziran 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Haziran 2018.
348. "Karadede Panayırı Yoğun İlgi Gördü". Milliyet. 3 Eylül 2017. 27 Haziran 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Haziran 2018.
349. Akbulut, Dursun Ali (Kasım 1995). "Samsun'un Gazi Günü ya da 19 Mayıs Bayramı". Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi. 11 (33). Ankara: Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları. ss. 771-779. ISSN 1011-727X.
350. "Samsun Büyükşehir Belediyesi Faaliyet Raporu 2011" (PDF). Samsun Büyükşehir Belediyesi. 2011. ss. 95-110. 15 Mart 2014 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Şubat 2014.
351. "Milli Mücadele Ruhunun Gençliğe Aktarılması Temel Hedefimizdir". Samsun Valiliği. 3 Mayıs 2019. 21 Aralık 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Aralık 2019.
352. "19 Mayıs kenti Samsun'da büyük coşku!". Samsun Gazetesi. 18 Mayıs 2017. 21 Aralık 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Aralık 2019.
353. "Samsun 1. Sinema Festivali başlıyor". NTV. 2 Şubat 1999. 19 Aralık 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Şubat 2014.
354. "Fanta Gençlik Festivali başladı". İnternethaber. 10 Haziran 2003. 27 Haziran 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Haziran 2018.
355. Emirza, Onur (4 Ağustos 2015). "Fanta Gençlik Festivali İptal Edildi". Denge. 27 Haziran 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Haziran 2018.
356. "Samsun Gençlik Festivali 20-23 Haziran'da!". Posta. 24 Mayıs 2018. 27 Haziran 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Haziran 2018.
357. İçkilli, Gökhan (21 Haziran 2018). "Karadeniz'in en büyük gençlik festivali Samsun'da başladı". Hürriyet. 27 Haziran 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Haziran 2018.
358. Kara, Tayfun (26 Haziran 2019). "Samsun Gençlik festivali sona erdi". Hürriyet. 19 Aralık 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Aralık 2019.
359. "Samsun'da Falcon Fast heyecanı". TRT Spor. 4 Ağustos 2018. 4 Ağustos 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Ağustos 2018.
360. "Kapıkaya fest bu yıl bambaşka". Habertürk. 22 Temmuz 2019. 19 Aralık 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Aralık 2019.
361. Samsun Kent Müzesi. Mevlevihaneden konservatuvara. İlkadım, Samsun: C3 Kültür & Sanat. Erişim tarihi: 13 Ağustos 2013.
362. "Samsun Musıki'den 'Vuslat' gecesi!". Samsun Gazetesi. 8 Mayıs 2018. 27 Haziran 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Haziran 2018.
363. "Tarihçe". Güzel Sanatlar Genel Müdürlüğü. 19 Aralık 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Şubat 2014.
364. "19 Mayıs Gençlik ve Spor Bayramı Özel Konseri". Türkiye Kültür Portalı. 4 Mayıs 2018. 27 Haziran 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Haziran 2018.
365. "Çanakkale'ye Ağıt". Türkiye Kültür Portalı. 1 Mart 2018. 27 Haziran 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Haziran 2018.
366. "Ramazan Etkinliği". Türkiye Kültür Portalı. 4 Mayıs 2018. 27 Haziran 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Haziran 2018.
367. Koca, Gönül (16 Ocak 2009). "15 yılda kurulan opera". Radikal. 30 Haziran 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Haziran 2016.
368. Samsun Kent Müzesi. Samsun'un ilk fotoğrafları. İlkadım, Samsun: C2 İletişim Tarihi. Erişim tarihi: 13 Ağustos 2013.
369. Samsun Kent Müzesi. Samsun'da sinema. İlkadım, Samsun: C3 Kültür & Sanat. Erişim tarihi: 13 Ağustos 2013.
370. Sarısakal, Baki. "Samsun'un ilk sinema salonu Boduroğlu (Zafer) Sineması" (PDF). 15 Mart 2014 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Şubat 2014.
371. "Samsun: Güneşin Doğduğu Şehir" (PDF). Yeşilırmak Havzası Kalkınma Birliği. 5 Mart 2016 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Şubat 2014.
372. Geçmişten Günümüze Kültür Değerleriyle Samsun 1997, s. 185.
373. "Sinema istatistikleri". Türkiye İstatistik Kurumu. 9 Temmuz 2020 tarihinde kaynağından (Doğrudan bir kaynak olmayıp ilgili veriye ulaşmak için sorgulama yapılmalıdır) arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Aralık 2019.
374. Öztürk, Bülent (2017). "Antik Çağ'da Amisos ve Çevresinde Yaşayan Halkların Dinsel İnanışları". III. Uluslararası Arkeoloji Sempozyumu "Eski Çağda Karadeniz ve Tekkeköy: Karadeniz'in Güney Kıyısında Eski Bir Yerleşme" Özetler Kitapçığı. s. 36.
375. Geçmişten Günümüze Kültür Değerleriyle Samsun 1997, s. 179.
376. Samsun Kent Müzesi. Samsun'da tiyatro toplulukları. İlkadım, Samsun: C3 Kültür & Sanat. Erişim tarihi: 13 Ağustos 2013.
377. Sarısakal, Baki. "Samsun Meşrutiyet (Nemlizade) Tiyatrosu" (PDF). 4 Mart 2016 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Şubat 2014.
378. Samsun Kent Müzesi. Samsun'da tiyatro sahneleri. İlkadım, Samsun: C3 Kültür & Sanat. Erişim tarihi: 13 Ağustos 2013.
379. "Samsun Devlet Tiyatrosu". Devlet Tiyatroları Genel Müdürlüğü. 19 Aralık 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Şubat 2014.
380. "Tiyatrolar". Samsun İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü. 19 Aralık 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Haziran 2018.
381. "Tiyatro istatistikleri". Türkiye İstatistik Kurumu. 24 Nisan 2019 tarihinde kaynağından (Doğrudan bir kaynak olmayıp ilgili veriye ulaşmak için sorgulama yapılmalıdır) arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Aralık 2019.
382. Kılıç, Yunus (1 Eylül 2018). "Haydi Samsunlular Tiyatro Okulu'na". Halk. 2 Eylül 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Eylül 2018.
383. "Canik Tiyatro Festivali büyüledi". Hürriyet. 28 Mart 2018. 2 Eylül 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Eylül 2018.
384. "Artifact". Archaeology (İngilizce). 5 (64). Archaeological Institute of America. Eylül-Ekim 2011. ISSN 0003-8113. 17 Ağustos 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Ağustos 2018.
385. "Three People Watching a Cock Fight". The Walters Art Museum (İngilizce). 16 Ağustos 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Ağustos 2018.
386. Samsun Kent Müzesi. Ata sporundan atletizme. İlkadım, Samsun: C2 Spor Tarihi. Erişim tarihi: 13 Ağustos 2013.
387. "Samsun grand prix'i bekliyor!..." Türkiye Judo Federasyonu. 12 Şubat 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Şubat 2014.
388. "Işıklar Dünya Offshore 225 Şampiyonası Samsun'da". Hürriyet. 14 Mayıs 2012. 19 Aralık 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Şubat 2014.
389. "Plaj voleybolu başladı". Yeniçağ. 2 Ağustos 2008. 9 Mart 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Şubat 2014.
390. "Başkan Kul'dan tüm Türkiye'ye davet". Halk. 27 Haziran 2018. 30 Haziran 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Haziran 2018.
391. "Okçuluk Dünya Kupası Finalleri tamamlandı". Fanatik. 30 Eylül 2018. 1 Ekim 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Ekim 2018.
392. "2017 İşitme Engelliler Olimpiyatları başladı". Anadolu Ajansı. 18 Temmuz 2017. 30 Haziran 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Haziran 2018.
393. "Samsun Falcon Fest'ten ikinci ev sahipliği". Cumhuriyet. 29 Haziran 2018. 30 Haziran 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Haziran 2018.
394. "Samsun Triatlonu başladı". Fanatik. 5 Ağustos 2018. 27 Ağustos 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Ağustos 2018.
395. "31/12/2018 tarihi itibarıyla türlerine göre kulüp sayıları". Spor Genel Müdürlüğü. 31 Aralık 2018. 19 Aralık 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Aralık 2019.
396. Stokkermans, Karel (1 Temmuz 2002). "UEFA Intertoto Cup 1998". The Rec.Sport.Soccer Statistics Foundation (İngilizce). 5 Kasım 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Ocak 2011.
397. "Canik Belediyespor, Avrupa sınavında". Fanatik. 4 Ekim 2016. 30 Haziran 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Haziran 2018.
398. "Samsun Basketbol Kulübü veda etti". NTV. 3 Aralık 2009. 19 Aralık 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Şubat 2014.
399. "TFF 1. Lig Şampiyonu Takımlar". Türkiye Futbol Federasyonu. 3 Aralık 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Ocak 2014.
400. "Ragbi şampiyonları Başkan Dalkara'yı ziyaret etti". Kanal 46. 20 Nisan 2013. 19 Aralık 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Şubat 2014.
401. "Sporcu Sayıları 2018". Spor Genel Müdürlüğü. 31 Aralık 2018. 19 Aralık 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Aralık 2019.
402. "Samsun ilinde bulunan tesisler". Spor Genel Müdürlüğü. 5 Ekim 2019 tarihinde kaynağından (Doğrudan bir kaynak olmayıp ilgili veriye ulaşmak için sorgulama yapılmalıdır) arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Aralık 2019.
403. Sarısakal 2007, s. 13.
404. Sarısakal 2007, s. 43.
405. Duman 2015, s. 365.
406. Duman 2015, s. 374.
407. Duman 2015, s. 377.
408. Duman 2015, s. 402.
409. Duman 2015, s. 13.
410. Duman 2015, s. 17.
411. Duman 2015, s. 21.
412. Duman 2015, s. 27.
413. Duman 2015, s. 29.
414. Duman 2015, s. 30.
415. Duman 2015, s. 36.
416. Duman 2015, s. 41.
417. Müjdeci, Mustafa (2006). "TBMM I. Dönem Samsun (Canik) Mebusları ve Meclis'teki Faaliyetleri". Yılmaz, Cevdet (Ed.). Geçmişten Geleceğe Samsun. 1. Samsun: Samsun Büyükşehir Belediyesi Kültür Yayınları. ss. 689-700. ISBN 9759229617.
418. Duman 2015, s. 303.
419. Duman 2015, s. 353.
420. Duman 2015, s. 403.
421. Yazan, Aylin (13 Haziran 2018). "Sağın oy deposu Samsun'da Cumhur İttifakı, AKP ve MHP toplamına ulaşır mı?". BBC. Samsun. 27 Haziran 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Haziran 2018.
422. Arslan, Ali (2006). "Yerel Seçim Sonuçları Temelinde Samsun'un Siyasi Yapısı". Yılmaz, Cevdet (Ed.). Geçmişten Geleceğe Samsun. 1. Samsun: Samsun Büyükşehir Belediyesi Kültür Yayınları. ss. 715-734. ISBN 9759229617.
423. "Samsun'da hangi parti kaç milletvekili çıkardı?". Haber. 24 Haziran 2018. 27 Haziran 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Haziran 2018.
424. "Samsun seçim sonuçları açıklandı!". Habertürk. 2 Nisan 2019. 4 Nisan 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Nisan 2019.
425. Işık, Esin (16 Ocak 2019). "Erhan Usta MHP'den ihraç edildi". Anadolu Ajansı. 12 Ocak 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Ocak 2021.
426. Akduman, İsmail (9 Eylül 2020). "MHP'den ihraç edilen Erhan Usta, İYİ Parti'ye geçti". Sözcü. 12 Ocak 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Ocak 2021.
427. Kolağasıoğlu & Şirin 2016, s. 22.
428. Kolağasıoğlu & Şirin 2016, s. 24.
429. Kolağasıoğlu & Şirin 2016, s. 32.
430. Munro, J. A. R. (1901). "Roads in Pontus, Royal and Roman (Plate IV.)". The Journal of Hellenic Studies (İngilizce), 21. NendeIn: Society For The Promotion Of Hellenic Studies. ss. 52-66.
431. Wilson, Mark W. (2011). "Cities of God in northern Asia minor: Using Stark's social theories to reconstruct Peter's communities". Verbum et Ecclesia (İngilizce). 1 (32). Pretoria: University of Pretoria, Centre for Ministerial Development of the Dutch Reformed Church. ss. 1-9. doi:10.4102/ve.v32i1.422. ISSN 1609-9982.
432. Schalit, Abraham (2007). "Asia Minor". Encyclopaedia Judaica (İngilizce). 2 (2 bas.). Thomson Gale. ss. 586-587. ISBN 9780028659305.
433. Sarısakal, Baki. "Samsun'da Mübadele" (PDF). 10 Haziran 2018 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Haziran 2018.
434. "Türkiye'de Dinî Hayat Araştırması" (PDF). Diyanet İşleri Başkanlığı. 16 Ağustos 2018 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Ağustos 2018.
435. "Samsun Mater Dolorosa'da On Yılın Ardından İlk Ayin". Bolsohays. 2 Kasım 2017. 16 Ağustos 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Ağustos 2018.
436. "Samsun'da Büyük Sevinç". Sat-7 Türk. 29 Kasım 2017. 16 Ağustos 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Ağustos 2018.
437. "İlerin cami sayısı açıklandı! Samsun kaçıncı sırada?". Haber. 9 Ocak 2018. 16 Ağustos 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Ağustos 2018.
438. Küçükcan, Berrin (2006). "Dünden Bugüne Matbaanın Serüveni". Milli Kütüphanemizin İlk Yöneticisi Leman Şenalp'e Armağan. İstanbul: Türk Kütüphaneciler Derneği İstanbul Şubesi Yayınları. ss. 158-172. ISBN 9756351136.
439. Sarısakal 2003, s. 17.
440. Sarısakal 2003, s. 10.
441. Sarısakal 2003, s. 11.
442. Sarısakal 2003, s. 14.
443. Sarısakal 2003, s. 12.
444. Duman 2015, s. 28.
445. Sarısakal, Baki. "Samsun'da Çıkan İlk Türkçe Gazete: Aks-ı Sadâ (Anadolu Sesleri)" (PDF). 19 Aralık 2019 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Temmuz 2018.
446. Sarısakal 2003, s. 31.
447. Sarısakal 2003, s. 34.
448. Sarısakal 2003, s. 35.
449. Sarısakal, Baki. "Samsun'da ve Trabzon'da Rum ve Ermeni basını" (PDF). 19 Aralık 2019 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Temmuz 2018.
450. Sarısakal 2003, s. 38.
451. Sarısakal 2003, s. 52.
452. Samsun Kent Müzesi. Samsun'da gazetecilik. İlkadım, Samsun: C2 İletişim Tarihi. Erişim tarihi: 13 Ağustos 2013.
453. Sarısakal 2003, s. 65.
454. Sarısakal 2003, s. 73.
455. Sarısakal, Baki. "Samsun basın tarihi kronolojisi" (PDF). 19 Aralık 2019 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Temmuz 2018.
456. Duman 2015, s. 344.
457. Samsun Kent Müzesi. Yerel radyolarım, televizyonlarım. İlkadım, Samsun: C2 İletişim Tarihi. Erişim tarihi: 13 Ağustos 2013.
458. İlaslan, Süleyman (Haziran 2014). "Türkiye'de Radyonun Unutulan Sesleri: 1945-1980 Arasında Devlet Radyoları Dışında". Akdeniz Üniversitesi İletişim Fakültesi Dergisi, 21. Antalya: Akdeniz Üniversitesi İletişim Fakültesi. s. 131. doi:10.31123/akil.436960. ISSN 1304-3846.
459. "1969". Türkiye Radyo Televizyon Kurumu. 3 Temmuz 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Temmuz 2018.
460. "1975". Türkiye Radyo Televizyon Kurumu. 3 Temmuz 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Temmuz 2018.
461. "Kanal 55, Ramazan'da uydudan yayın hayatına başlıyor". İhlas Haber Ajansı. 12 Temmuz 2012. 30 Temmuz 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Temmuz 2018.
462. "Yerel Basın". Samsun Valiliği. 19 Aralık 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Aralık 2019.
463. "Samsun Haber Siteleri". Sanal Basın. 3 Temmuz 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Temmuz 2018.
464. "Samsun İnternet Gazeteleri". Samsun Bülten. 31 Ekim 2014. 3 Temmuz 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Temmuz 2018.
465. "Samsun'da İnternet Gazetecileri Cemiyeti kuruldu". Hürriyet. 18 Aralık 2017. 3 Temmuz 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Temmuz 2018.
466. Samsun Kent Müzesi. Dün medreselerim oldu, bugün üniversitelerim. İlkadım, Samsun: C2 Eğitim Tarihi. Erişim tarihi: 13 Ağustos 2013.
467. Geçmişten Günümüze Kültür Değerleriyle Samsun 1997, s. 30.
468. Karabulut, Mustafa (Ağustos 2010). "Tanzimat Dönemi'nde Osmanlının Yenileşme Sürecine Bir Bakış". Türk Dünyası Araştırmaları, 187. Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı. ss. 125-138.
469. "Tevhidi Tedrisat Kanunu". 3 Mart 1924 tarihli 430 sayılı yasa  (PDF). Türkiye Büyük Millet Meclisi. 20 Aralık 2019 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Aralık 2019.
470. Millî Eğitim İstatistikleri (Örgün Eğitim, 2018/19) (PDF). Ankara: Resmî İstatistik Programı. 2019. ISSN 1300-0993. 20 Aralık 2019 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Aralık 2019.
471. "Samsun İli Sosyal Analizi" (PDF). Orta Karadeniz Kalkınma Ajansı. 24 Haziran 2015. 14 Haziran 2018 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Haziran 2018.
472. "Okullar ve Diğer Kurumlar". Millî Eğitim Bakanlığı. 14 Haziran 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Aralık 2019.
473. "Samsun İl Millî Eğitim Müdürlüğü". Samsun İl Millî Eğitim Müdürlüğü. 14 Haziran 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Aralık 2019.
474. "Üniversitelerimiz". Yükseköğrenim Kurumu. 20 Aralık 2019 tarihinde kaynağından (Doğrudan bir kaynak olmayıp ilgili veriye ulaşmak için sorgulama yapılmalıdır) arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Aralık 2019.
475. "Hakkımızda". Ondokuz Mayıs Üniversitesi. 15 Haziran 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Haziran 2018.
476. "Öğrencilerin Dağılımı". Ondokuz Mayıs Üniversitesi. 14 Haziran 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Haziran 2018.
477. Atik, Gülsüm (11 Ağustos 2017). "Canik Başarı için karar çıktı". Gazete Gerçek. 14 Haziran 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Haziran 2018.
478. "Kapatılan Canik Başarı Üniversitesi Rektörü'ne Fetö'den 8 Yıl 9 Ay Hapis". Milliyet. 12 Şubat 2018. 14 Haziran 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Haziran 2018.
479. "Okulumuz Tarihçesi". Samsun 19 Mayıs Polis Meslek Yüksekokulu. 12 Ağustos 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Ağustos 2018.
480. "Polis Adayları Dersbaşı Yaptı". Milliyet. 25 Eylül 2017. 12 Ağustos 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Ağustos 2018.
481. "Kütüphanelerimiz". Samsun İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü. 14 Haziran 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Haziran 2018.
482. Samsun Kent Müzesi. Derde derman olacak hastanelerle sarıldım. İlkadım, Samsun: C3 Sağlık Tarihi. Erişim tarihi: 13 Ağustos 2013.
483. Sarısakal, Baki. "Samsun'un ilk hastabesi" (PDF). 20 Aralık 2019 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Haziran 2018.
484. "Tarihçemiz". Samsun Ruh Sağlığı ve Hastalıkları Hastanesi. 6 Nisan 2018. 20 Aralık 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Haziran 2018.
485. Koçer, Yaprak (2 Haziran 2016). "9 yıl önce yanan asırlık hastane binasına 'Sağlık Müzesi' yapılması girişimi". Hürriyet. 26 Haziran 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Haziran 2018.
486. "Hastane ve yatakların illere göre dağılımı, 2016". Türkiye İstatistik Kurumu. 26 Haziran 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Haziran 2018.
487. Köse, Mehmet Rifat, (Ed.) (2017). Sağlık İstatistikleri Yıllığı 2016. Ankara: Sağlık Bakanlığı Sağlık Araştırmaları Genel Müdürlüğü. s. 136-184. ISBN 9789755906614.
488. "Toplum Sağlığı Merkezleri". Samsun İl Sağlık Müdürlüğü. 19 Nisan 2018. 26 Haziran 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Haziran 2018.
489. "Aile Sağlığı Merkezleri". Samsun İl Sağlık Müdürlüğü. 20 Ocak 2018. 26 Haziran 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Haziran 2018.
490. "Sağlık personelinin illere göre dağılımı, 2017". Türkiye İstatistik Kurumu. 20 Aralık 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Aralık 2019.
491. "İkamet ili ve cinsiyete göre intiharlar, 2018". Türkiye İstatistik Kurumu. 20 Aralık 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Aralık 2019.
492. "İkamet ili ve cinsiyete göre intiharlar, 2017". Türkiye İstatistik Kurumu. 26 Haziran 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Haziran 2018.
493. "Samsun'da 2016 yılında 54 kişi intihar etti". Akşam. 7 Haziran 2017. 26 Haziran 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Haziran 2018.
494. Serbestoğlu, İbrahim (Nisan 2016). "Tanzimat Döneminde Samsun-Amasya Karayolu Yapım Çalışmaları". Arıkan, Refik; Demiryürek, Halim (Edl.). Bir İnsan-ı Selîm: Prof. Dr. Azmi Özcan'a Armağan. İstanbul: Lotus Yayınevi. ss. 873-888. ISBN 9789756665954.
495. Yörük, Saim (2015). "Osmanlı Döneminde Samsun ve Çevresine Yönelik Ulaşım ve Kalkınma Projeleri". Köse, Osman (Ed.). Geçmişten Günümüze Samsun/Canik ve Değerleri. 1. Samsun: Canik Belediyesi Kültür Yayınları. ss. 483-499. ISBN 9786058747395.
496. Çetin, Birol; Barış, Serap; Saroğlu, Serap (Güz 2011). "Türkiye'de Karayollarının Gelişimine Tarihsel Bir Bakış". Çankırı Karatekin Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi. 1 (1). Çankırı: Çankırı Karatekin Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi. ss. 123-150. ISSN 1308-5549.
497. "Karayolları haritası". Karayolları Genel Müdürlüğü. 7 Temmuz 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Temmuz 2018.
498. "Tüneller". Karayolları Genel Müdürlüğü. 22 Aralık 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Temmuz 2018.
499. "Samsun-Ankara Yolu" (PDF). Karayolları Genel Müdürlüğü. 7 Temmuz 2018 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Temmuz 2018.
500. "72 Saatte Samsun". Samsun Büyükşehir Belediyesi. 19 Haziran 2015. 7 Temmuz 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Temmuz 2018.
501. "Samsun Liman İşletmesi Kontrol Müdürlüğü". Türkiye Cumhuriyeti Devlet Demiryolları. 8 Temmuz 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Temmuz 2018.
502. Yılmaz, Özgür (2013). "20. Yüzyılın Başlarında Samsun Limanı: Fransız Konsolosu H. de Cortanze'nin Raporlarına Göre". Köse, Osman (Ed.). Tarih Boyunca Karadeniz Ticareti ve Canik. 2. Samsun: Canik Belediyesi Kültür Yayınları. ss. 181-195. ISBN 9786058747333.
503. Baytal, Yaşar (2013). "Samsun Limanı İnşası". Köse, Osman (Ed.). Tarih Boyunca Karadeniz Ticareti ve Canik. 2. Samsun: Canik Belediyesi Kültür Yayınları. ss. 385-396. ISBN 9786058747333.
504. "Samsun Limanı Ceynak'ın oldu". Habertürk. 16 Mayıs 2008. 8 Temmuz 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Temmuz 2018.
505. "Samsun Limanı 36 yıllığına CEY Group'a devredildi". Dünya. 6 Nisan 2010. 8 Temmuz 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Temmuz 2018.
506. "Samsun'da Yatırım". Orta Karadeniz Kalkınma Ajansı. 12 Şubat 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Şubat 2014.
507. Çağlar, Tolgahan (3 Temmuz 2018). "Samsun'un liman başarısı". Halk. 3 Temmuz 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Temmuz 2018.
508. "Liman Başkanlıkları Bazında Limanlarımızda Gerçekleştirilen Toplam Elleçleme İstatistikleri-Ton". E-Denizcilik. 8 Temmuz 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Temmuz 2018.
509. Kaleli, Hüseyin (2011). "Osmanlı Döneminde Karadeniz Bölgesine Demiryolu İnşa Tasarıları". Karadeniz (Black Sea-Çernoye More) Sosyal Bilimler Dergisi, 9. Ardahan: Ardahan Üniversitesi İnsani Bilimler ve Edebiyat Fakültesi. ss. 151-166. ISSN 1308-6200.
510. "Samsun-Sivas-Ankara-Musa Köy Demiryollarının İnşası Hakkında Kanun". T.C. Resmî Gazete (Osmanlı Türkçesi) (68). 7 Nisan 1924.
511. Yücel, Mustafa Serhan; Taşar, Murat (2016). "Demiryolunun Stratejik Önemi ve Erken Cumhuriyet Döneminde Demiryolu Siyaseti". Vakanüvis. 1 (1). Sakarya. ss. 293-342. doi:10.24186/vakanuvis.233677. ISSN 2149-9535.
512. "Samsun-Kalın Demiryolu Hattı Modernizasyonu Projesi". Radikal. 29 Eylül 2015. 8 Temmuz 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Temmuz 2018.
513. "Samsun-Kalın demiryolu modernizasyonu için imzalar atıldı". Türkiye Cumhuriyeti Devlet Demiryolları. 3 Temmuz 2015. 7 Temmuz 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Temmuz 2018.
514. "Samsun-Kalın hattı yap-boz tahtasına döndü". Haber. 10 Aralık 2019. 10 Aralık 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Aralık 2019.
515. "Samsun-Sivas hattının ilk ticari deneme treni yola çıktı". TCDD Taşımacılık. 4 Mayıs 2020. Erişim tarihi: 2 Ekim 2020.
516. "Cumhurbaşkanı Erdoğan, Samsun-Sivas Demiryolu Hattı Modernizasyonunun Tamamlanması Töreni'ne katıldı". Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı. 1 Kasım 2020. 2 Kasım 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Kasım 2020.
517. Ayyılmaz, Ferah (2013). "Cumhuriyet Dönemi'nde Samsun-Çarşamba Demiryolunun Yapımında Samsun Limanının Önemi ve Ticari Değeri". Köse, Osman (Ed.). Tarih Boyunca Karadeniz Ticareti ve Canik. 2. Samsun: Canik Belediyesi Kültür Yayınları. ss. 415-421. ISBN 9786058747333.
518. Arı, Kemal (Temmuz 1991). "Samsun Demiryolu'nun Temel Atma Töreni ve Reisicumhur Gazi Mustafa Paşa'nın Samsun Gezisi". Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi. 6 (21). Ankara: Atatürk Araştırma Merkezi. ss. 609-622.
519. Kuruç, Bilsay (1993). Belgelerle Türkiye İktisat Politikası. 2. Ankara: Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Yayınları. ss. 465-466. ISBN 9754820066.
520. "Tarihçe". Türkiye Cumhuriyeti Devlet Demiryolları. 7 Temmuz 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Temmuz 2018.
521. Atik, Gülsüm (1 Temmuz 2018). "Samsun-Gelemen hattı yenileniyor". Gazete Gerçek. 8 Temmuz 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Temmuz 2018.
522. Uzun, Pınar (17 Aralık 2019). "Samsun-Ordu Demiryolu için ilk büyük adım!". Samsun Gazetesi. 17 Aralık 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Aralık 2019.
523. "Karadenizli gözünü Samsun - Sarp Demiryoluna dikti". Haber. 17 Aralık 2019. 17 Aralık 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Aralık 2019.
524. "Samsun-Sarp hattı için kritik rapor - Samsun Haber". Samsun Gazetesi. 23 Ekim 2019. 23 Ekim 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Ekim 2019.
525. "Samsun Raylı Sistem 10.10.2010 saat 10. 00'da start verdi". Samsun Büyükşehir Belediyesi. 11 Ekim 2010. 5 Şubat 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Şubat 2014.
526. Kalay, Hüseyin; Koçer, Yaprak (28 Ekim 2018). "Karadeniz'in tek hafif raylı sistem hattı uzatılıyor". Hürriyet. 29 Ekim 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Ekim 2018.
527. Taşlıgil, Nuran (1996). "Türkiye'nin Havaalanları". Türk Coğrafya Dergisi, 31. İstanbul: Türk Coğrafya Kurumu. s. 277.
528. Seven, Erhan (16 Aralık 1998). "Demirel hükümete yine teşekkür etti". Sabah. 4 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Ocak 2011.
529. "Çarşamba Havalimanı açıldı". Zaman. 12 Ocak 1999. 15 Mart 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Ocak 2011.
530. "Kardeş şehir el kitabı" (PDF). Türk Dünyası Belediyeler Birliği. 6 Temmuz 2018 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Temmuz 2018.
531. "Kardeş Şehirler". Samsun Büyükşehir Belediyesi. 20 Aralık 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Aralık 2019.
532. "Cities with Friendship Ties to Municipalities in Wakayama Prefecture". Wakayama Prefecture (İngilizce). Eylül 2009. 17 Ağustos 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Temmuz 2018.

Genel

• Geçmişten Günümüze Kültür Değerleriyle Samsun, Samsun: Samsun Kültür Müdürlüğü Yayınları, 1997, ISBN 9751717485
• Seçilmiş Göstergelerle Samsun 2013, Ankara: Türkiye İstatistik Kurumu, 2014, ISBN 9789751961891, ISSN 1307-0894
• Yurt Ansiklopedisi, 9, İstanbul: Anadolu Yayıncılık, 1981
• Akçakayalıoğlu, Cihat (1976), Birinci Dünya Harbinde Türk Harbi, 8, Ankara: T.C. Genelkurmay Başkanlığı Harp Tarihi Dairesi
• Altaylı, Alim (1967), Samsun Tarihi, Samsun: Yüceer Matbaası
• Avram, Alexandru; Hind, John; Tsetskhladze, Gocha (2004), "The Black Sea Area", Hansen, Mogens Herman; Nielsen, Thomas Heine (Edl.), An Inventory of Archaic and Classical Poleis: An Investigation Conducted (İngilizce), Oxford: Oxford University Press, ISBN 0198140991
• Cuinet, Vital (1892), La Turquie d'Asie (Fransızca), 1, Paris: Ernest Leroux
• Darkot, Besim (1973), "Samsun", İslâm Ansiklopedisi, 10, İstanbul: Millî Eğitim Bakanlığı
• Dilcimen, Kâzım (1940), Canik Beyleri, Samsun: Samsun Halkevi Dil-Tarih-Edebiyat Şubesi
• Duman, Önder (2015), Meşrutiyet'ten Beyaz Devrime Canik: Samsun'da Seçimler ve Siyaset (1877-1950), Samsun: Canik Belediyesi Kültür Yayınları, ISBN 9786056568312
• Gökbilgin, M. Tayyib (2011), Milli Mücadele Başlarken, İstanbul: İş Bankası Kültür Yayınları, ISBN 9786053602651
• Jones, A. H. M. (1971), The Cities of the Eastern Roman Provinces (İngilizce) (2 bas.), Londra: Oxford University Press
• Kolağasıoğlu, Mustafa; Şirin, Orhan Alper (2016), Çakalca-Karadoğan Höyüğü: Arkaik Dönemde Amisos ve Kybele Kültü, Samsun: Samsun ve Çevresi Turizm Alanı Altyapı Hizmet Birliği Yayınları, ISBN 9786056703706
• Öz, Mehmet (1999), XV-XVI. Yüzyıllarda Canik Sancağı, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, ISBN 9751609518
• Öz, Mehmet (2009), "Samsun", İslâm Ansiklopedisi, 36, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, ISBN 9789753895668
• Özcan, Ümit (2012), Samsun Turizm Master Planı 2011-2023, Samsun: Samsun İl Özel İdaresi
• Ramsay, W. M. (1960), Anadolu'nun Tarihî Coğrafyası, Mihri Pektaş, çev., İstanbul: Millî Eğitim Bakanlığı
• Sarısakal, Baki (2002), Bir Kentin Tarihi: Samsun, Samsun: Samsun Valiliği İl Kültür Müdürlüğü Yayınları, ISBN 9755852891
• Sarısakal, Baki (2003), Samsun Basın Tarihi, Samsun: Barış Gazetesi Yayınları, ISBN 9752884539
• Sarısakal, Baki (2007), Samsun Belediye Tarihi, Samsun: Samsun Büyükşehir Belediyesi Kültür Yayınları, ISBN 9789759832421
• Strabon (2000), Antik Anadolu Coğrafyası (Geographika: XII-XIII-XIV), Adnan Pekman, çev. (4 bas.), İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınları, ISBN 9757538205
• Turan, Osman (2010), Selçuklular Zamanında Türkiye, İstanbul: Ötüken Yayınları, ISBN 9789754374834
• Umur, Hasan; Pasin, Adil (1944), Samsun'da Müdafaa-i Hukuk, İstanbul: Tan Matbaası
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı (1988), Osmanlı Tarihi, 1 (5 bas.), Ankara: Türk Tarik Kurumu Yayınları
• Valada, Ramire Pie Maxime (1934), Samsoun: Passé - Présent - Avenir (Fransızca), Paris: Librairie orientaliste Paul Geuthner
• Yerasimos, Stefanos (1994), Milliyetler ve Sınırlar, İstanbul: İletişim Yayınları, ISBN 9789754704464
• Yılmaz, Cevdet (2013), İlkçağdan Cumhuriyete Canik (5 bas.), Samsun: Canik Belediyesi Kültür Yayınları, ISBN 9786058747319
• Yolalıcı, M. Emin (1998), XIX. Yüzyılda Canik (Samsun) Sancağı'nın Sosyal ve Ekonomik Yapısı, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, ISBN 9751609526

Dış bağlantılar

• Samsun Valiliği
• Samsun Büyükşehir Belediyesi