İran Azerileri

İran Azerileri ya da Kuzey İran Azerileri,[23] Güney Azerileri, Güney Azerbaycan Türkleri,[24] İran Azerbaycanlıları, (Azerice: İran azərbaycanlıları, Farsça: آذربایجانی‌های ایران Azerbaycaniha-yi İran, آذربایجانی‌های ایرانی Azerbaycaniha-yi İrani, آذری‌های ایران Azeriha-yi İran, ترک‌های آذری Torkha-yi Azeri, ترک‌های ایران Torkha-yi İran), İran'da Güney Azerbaycan denen ve Türkiye, Ermenistan ve Azerbaycan sınırına yakın bölgelerde yaşayan ve İran Türklerinin büyük çoğunluğunu oluşturan Azerilerdir. 70 milyon nüfuslu İran'ın üçte birinden fazlasını oluştururlar.[25] İran'da Azeriler en büyük Türk grubudur ve Farsçadaki İran Türkleri (ترک‌های ایران) adı öncelikle Azerbaycan Türkleri için kullanılmaktadır.[26] Tebriz, Erdebil, Zencan ve Urumiye bölgelerinde de yoğun olarak yaşayan Azerilerin başkent Tahran'daki nüfusları da oldukça yüksek ve Tahran pazarına büyük oranda Azeri tüccarlar hakimdir.[25] Çok heterojen etno-linguistik grubun üyeleri olan Azeriler, çok farklı sosyoekonomik koşullar altında yaşamlarını sürdürür.[27]

İran Azerileri
آذری لر
Çayhanede Azeriler
Önemli nüfusa sahip bölgeler
İran

23.500 000 - 30.000.000[1][2][3][4][5][6][7]

[8][9][10][11][12][13][14][15][16][17][18][19][20][21][22]
Diller
Azerice (Güney Azericesi)
Din
İslam

Fars dilli olmayan nüfusun İran'daki oranı yaklaşık % 50 olup[27] bu nüfusun önemli bir bölümünü oluşturmalarına rağmen İran Azerileri, kendi dillerinde yayın ve eğitim gibi önemli kültürel haklara sahp değillerdir.[25]

Etnik köken

Azerbaycan Türklerinin etnik ve dilbilimsel kökenlerinin Turanî değil, İranî olduğuna, sonradan Türkleştirildiklerine ilişkin Pan-İrancı yorumlara ve bu tezi kanıtlamaya yönelik tarih yazma çabalarına karşın, bugün milyonlarca Azerînin anadili, Azerbaycan Türkçedir.[28] Aryan kökenli olduğu ileri sürülen Azerîlerin beş yüzyılda nüfusları ancak kendileri kadar, belki kendilerinden daha az olan Türklerin dilinin konuşuru hâline gelmeleri, dilbilimsel bakımdan kabul edilemez.[28]

Hamedan Azerileri

Hamedan Azerileri ya da Hemedan Ostani Azerileri: Hamedan Eyaletinde yaşayan ve Karagözlüler, Baharlular, Afşarlar, Karapapaklar, Şahsevenler, Hudabendelular (Herbendelular), Gülbagiler (Gelbagiler), Türkaşvendler gibi gruplara ayrılırlar ve Alevilikten Şiiliğe geçmektedirler.[29]

Dil
Ana maddeler: Güney Azerice ve Azerice
Azerilerin ostanlardaki (eyaletler) yerleşimleri ve genel nüfus içindeki oranları, 2010

İran Azerileri Farslardan sonra İran'ın en kalabalık topluluğudur ve 2010 verilerine göre ülkede yaklaşık 15,5 milyon Güney Azerice konuşuru bulunur.[30] İran'ı tarih boyunca çeşitli Türk kökenli hanedanlar tarafından yönetilmiş olmasına rağmen dil açısından her zaman Farsçanın egemenliği benimsenmiş; geçmişten bugüne ülkede Farsça üst dil, Türkçe ise alt dil olarak konumlanmıştır.

Milliyetçilik akımının bir neticesi olarak İran Türk halkları arasında da “Türklük” bilinci gelişmiştir; ancak bu bilinç, Türkçeyi Farsçanın egemenliğinden kurtaracak nitelikte olmamış, tam tersine, aynı dönemlerde gelişen Fars milliyetçiliğinin etkisiyle Farsçanın gücü gittikçe pekişmiştir. Üstelik bir konumdan yoksun olan İran Azericesi ses, kelime, cümle yapısı, hatta anlam bakımdan da Farsçanın etkisi altında kalmıştır. Alfabe ve yazı sistemi tam oturmadığı gibi, standart dil yerine geçebilecek bir ağzın seçilip topluma yayılması sağlanamamıştır. Bu konuda basın-yayın ve okulların rolü çok önemlidir. Bunun içinse devlet desteğine ihtiyaç vardır. Ancak İran Azerbaycan Türkçesi bu imkânlardan yoksundur; üstelik devletin dil politikaları da Farsçanın ağırlığını daha çok belirginleştirecek niteliktedir.

İran Azericesinin yok olacağı tahmin edilmemek ile birlikte, ilerleyen süreçte bu dilin hem yapısında bir daralma, hem konuşur sayısında düşme, hem de işlevinde azalmalar olabileceği öne sürülmüştür.[31] 2000 yılında yapılan bir araştırmaya[32] göre, Tahran’daki Azerice konuşanlar arasında dağıtılan 146 anketin %74’ünde Azerice, % 27’sinde Farsça ve % 4’ünde diğer bir dil anadili olarak cevaplandırılmıştır. Anadillerini Farsça olarak işaretleyenlerin %22’sinden, %70’inin annesi Azerbaycanlı ve babası Türk’tür. Ankete katılan 146 kişinin % 81’i Azericeyi evde, % 42’si ev dışında konuştuğunu ifade etmiştir.[27] Evde Azerice konuşulması için çok yüksek arzu ve güdü olmasına karşın, pek çok ebeveyn bugün Azerice ebeveyn-çocuk ilişkisinin Farsça bilgisini olumsuz yönde etkilediğine inandığı için çocuklarıyla konuşurken Farsçayı seçmektedir.[27]

Türkiye-İran ilişkileri

Türkiye-İran sınırı ile ilgili olarak toplumdaki genel kanı, 1639 Kasr-ı Şirin Antlaşması’ndan sonra iki ülke arasında önemli sorunların yaşanmadığı, dolayısıyla herhangi bir sıcak çatışma meydana gelmediği ve sınırların bu tarihten günümüze kadar değişmeden kaldığı şeklindedir.[33] 16.yy. da Osmanlı Devleti ile Safeviler arasında başlayıp, yaklaşık dört yüz yıllık bir süreç izleyerek Türkiye'nin ilk yıllarına kadar uzanan sınır anlaşmazlıkları, 23 Ocak 1932’de imzalanan Türk-İran Sınır Anlaşması ile çözüme ulaştırılmıştır.[33] Türkiye ile İran arasında 22 Nisan 1926 tarihinde Tahran'da imzalanan “Türkiye Cumhuriyeti ve İran Devleti arasında Emniyet ve Muhadenat Muahedenamesi” anlaşması ile İran, Türkiye’nin İran Azerileri’ne yönelik sürdürdüğünü düşündüğü propaganda faaliyetleri konusunda rahatlayabilecek; Türkiye de sınırdaki aşiretlerin kendisine karşı gerçekleştirdiği ayaklanmaların arkasında İran’ın olmadığından emin olabilecekti.[33]

1995-1996 İran İslami Şura Meclisi seçimlerinde Tebriz’den milletvekili seçilen Mahmudali Çehregani (Mahmut Ali Çehreganlı) Güney Azerbaycan Bağımsızlık Hareketi faaliyetleri nedeniyle hapse düşmüş ve 2002 yılında hapisten çıkarılmıştır. Bağımsızlık hareketinin liderliğini yapan ve 2006’ya kadar farklı zamanlarda Türkiye’de de yaşayan Güney Azerbaycan Milli Uyanış Hareketi lideri Çehreganlı’ya Azerbaycan ve Türkiye’ye giriş yasağı konmuş ve hayatı tehlike altında olduğu için de ABD’ye göç etmiştir.[34]

İnsan hakları

Uluslararası Af Örgütü'ne göre, İran’ın en kalabalık azınlık grubu olan İran Azerileri, çocuklarının ana dillerinde eğitim görmeleri için verilen mücadelede, pek çok aktivist İran hükûmetince alıkonmuş, hapsedilmiş, işkenceye maruz kalmış ve yıldırılmaya çalışılmıştır.[35]

Dernekleşme

Kaynakça
  1. "Arşivlenmiş kopya". 13 Şubat 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Mart 2013.
  2. "petroleumworld.com". 10 Ocak 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Mart 2013.
  3. "Unrepresented Nations and Peoples Organization : Southern Azerbaijan". 3 Haziran 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Mart 2013.
  4. "World Cultures". 23 Ağustos 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Mart 2013.
  5. Columbia International affairs online
  6. "Eurasianet.org : Iran's azeri question: What does Iran's largest ethnic minority want?". 6 Ekim 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Mart 2013.
  7. "Ethnic Groups and Languages of Iran" (PDF). Kongre Kütüphanesi-Federal Araştırma Bölümü. 5 Mayıs 2015 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Mart 2011. 16% estimated in 2009
  8. "Peoples of Iran" 3 Mart 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. in Looklex Encyclopedia of the Orient. Retrieved on 22 January 2009.
  9. "Iran: People" 26 Eylül 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., CIA: The World Factbook: 24% of Iran's total population. Retrieved on 22 January 2009.
  10. G. Riaux, "The Formative Years of Azerbaijani Nationalism in Post-Revolutionary Iran" 14 Mart 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Central Asian Survey, 27(1): 45-58, March 2008: 25% of Iran's total population (p. 46). Retrieved on 22 January 2009.
  11. "Borders and Brethren: Iran and the Challenge of Azerbaijani Identity" in The Azerbaijani Population by Brenda Shaffer, pp. 221–225. The MIT Press (2003), ISBN 0-262-19477-5.
  12. Swietochowski, Tadeusz; Collins, Brian C. (1999). Historical dictionary of Azerbaijan. Lanham, Maryland: Scarecrow Press, Inc. ISBN 0-8108-3550-9. pg 28: "15 million (1999)"
  13. The Continuum political encyclopedia of the Middle East 12 Ocak 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. by Avraham Sela Publisher: Continuum International Publishing Group; Rev Upd edition (October 2002) ISBN 0826414133 ISBN 978-0826414137"
  14. The security of the Caspian Sea Region 12 Ocak 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. By Gennadiĭ Illarionovich Chufrin, Stockholm International Peace Research Institute"
  15. "BABEK, NATIONAL HERO OF SOUTHERN AZERBAIJAN, DISTURBS IRAN". 14 Mayıs 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Mart 2013.
  16. "AZERBAIJAN AND THE CHALLENGE OF MULTIPLE IDENTITIES: IN SEARCH OF A GLOBAL SOUL". 6 Mayıs 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Mart 2013.
  17. "AZERBAIJANI PUBLIC OUTRAGED BY SLAUGHTER OF AZERIS IN IRAN". 28 Aralık 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Mart 2013.
  18. "Arşivlenmiş kopya". 30 Temmuz 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Mart 2013.
  19. "Encyclopedia of language & linguistics , Volume 1 Authors, E. K. Brown, R. E. Asher, J. M. Y. Simpson; Edition 2; Publisher Elsevier, 2006; Original from the University of Michigan; Digitized Aug 10, 2010; ISBN 0080442994, 9780080442990". 28 Haziran 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Mart 2013. 111. harf sırasında bulunan |başlık= parametresi horizontal tab character içeriyor (yardım)
  20. Volten, Peter M. E.; Tashev, Blagovest, (Edl.) (2007). Establishing security and stability in the wider Black Sea area: international politics and the new and emerging democracies, NATO Science for Peace and Security, Volume 26 of NATO science for peace and security series: Human and societal dynamics (İngilizce). IOS Press. ISBN 9781586037659. 28 Haziran 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Mart 2013.
  21. Nationalism & ethnic politics, Volume 8, Issues 1-4 28 Haziran 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Authors Nederlands Instituut te Rome, Netherlands. Ministerie van Cultuur, Recreatie en Maatschappelijk Werk, Taylor & Francis, Publisher Frank Cass, 2002, Original from the University of Michigan, Digitized Jul 19, 2010 (30 million quoting Mahmudali Chehregani
  22. Turkey-Iran relations, 1979-2004: revolution, ideology, war, coups and geopolitics 28 Haziran 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Author Robert W. Olson, Publisher Mazda Publishers, 2004, ISBN 1568591144, 9781568591148, Length 284 pages (30 million).pp 76: "in Ankara, Johragani denounced 'Persian' chauvanism and their violation of human rights against the '30 million Azeri of Iran"
  23. Kiraz, Erkan (2006). Etimolojik Türkçe Sözlük, Kelime-Köken 10 Ağustos 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
  24. Uyar, Hakkı (2006). Irak örneği doğrultusunda, etnik ve dinsel yapısıyla ABD'nin hedefindeki İran 19 Mart 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Cumhuriyet Strateji, 08.05.2006
  25. Shaffer, Brenda. İran Azerileri ikilem içinde 11 Temmuz 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
  26. İpek, Cemil Doğaç (2012). Güney Azerbaycan Türklerinde kimlik sorunu 14 Aralık 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi / Journal of Turkish World Studies, XII/1 (Yaz 2012), sayfa: 267-283.
  27. Bani-Shoraka, Helena (2007). Azerbaycan Dili ve Kimliği Yeniden Canlanıyor mu? 20 Mart 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Çeviren: Süer Ekeri, OAKA, Cilt:2, Say›: 3, ss. 160-167, 2007
  28. Eker, Süer (2008). Farsçanın kıskacında Güney Azerbaycan Türkçesi 20 Mart 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Türkiyat Araştırmaları sayı 9, Güz 2008, sayfa: 183-197
  29. "Hemedan Ostani Azerileri". 29 Ocak 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Mart 2013.
  30. Ethnologue'da South Azerbaijani makalesinin 2015 sürümü
  31. Bosnalı, Sonel (2007). İran Azerbaycan Türkçesi. Toplumdilbilimsel Bir İnceleme 12 Mayıs 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., 2007, 227 s., ISBN 975-7981-37-4.
  32. Bosnalı, Sonel (2000). “Motale’e-ye zabanshenasi-ye ejtema’i dar houze-ye mojâverat-e zabân-hâ dar irân: doza-bânegi ya diglossi-ye torki-ye âzari?” (A Sociolinguistic Study within the Area of Language Contact in Iran: Azari Bilingualism or Diglossia?), Unpublished conference paper presented at the French institute in Tehran in October 2000.
  33. As, Efdal (2010). XVI. YY. dan Cumhuriyetin İlk Yıllarına Kadar Türk-İran Sınır Sorunları ve Çözümü 19 Temmuz 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, sayı: 46, Güz 2010, sayfa: 219-253
  34. Yılmaz, Önder. Kongre öncesi ‘davetli’ krizi. Milliyet gazetesi, 03 Kasım 2012
  35. 20 Mart 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Uluslararası Af Örgütü Üye ve Destekçileri için Bülten, 2011/2
  36. "Arşivlenmiş kopya". 21 Ekim 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Ekim 2013.
  37. "Arşivlenmiş kopya". 25 Mart 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Mart 2013.

Dış bağlantılar
This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.