Gezegen

Bir gezegen (veya seyyare), kendi yerçekimi sayesinde yuvarlatılmış hâle gelecek kadar büyük ancak bir termonükleer füzyon başlatacak kadar büyük olmayan ve Uluslararası Astronomi Birliği'ne göre (tüm gezegen bilimcilere göre değil) komşu bölgesini gezegenimsilerden temizlemiş, bir yıldız veya yıldız kalıntısı yörüngesinde dönen bir astronomik cisimdir.[lower-alpha 2][1][2]

Başlığın diğer anlamları için Gezegen (anlam ayrımı) sayfasına bakınız.
</img></img>
</img></img>
</img></img>
</img></img>
Güneş Sisteminin bilinen sekiz gezegeni[lower-alpha 1]:
Merkür, Venüs, Dünya ve Mars
Jüpiter ve Satürn (gaz devleri)
Uranüs ve Neptün (buz devleri)

Güneşe olan uzaklık sırasına göre gerçek renkleriyle gösterilmiştir. Boyutlar ölçekli değildir.

Gezegen terimi, tarih, astroloji, bilim, mitoloji ve din ile bağları olan antik bir isimdir. Dünya'nın dışında, Güneş Sistemindeki beş gezegen genellikle çıplak gözle görülebilir. Bu gezegenler birçok erken kültür tarafından birer tanrı veya tanrıların elçileri olarak görülüyordu. Bilimsel bilgi birikimi ilerledikçe, insanların gezegenlere ilişkin algısı birbirlerinden ayrı nesneleri birleştirerek değişti. 2006 yılında, Uluslararası Astronomi Birliği (IAU), Güneş Sistemi içindeki gezegenleri tanımlayan bir kararı resmen kabul etti. Bu tanım birçok gezegen kütlesini, nerede veya neyin yörüngesinde döndüklerine göre gezegen tanımına dahil etmediğinden tartışmalıdır. 1950'den önce keşfedilen gezegensel cisimlerin sekizi şu anki tanım kapsamında "gezegen" olarak isimlendirilmeye devam edilse de, Ceres, Pallas, Juno, Vesta (her biri asteroit kuşağında birer gökcismidir) ve Plüton (ilk keşfedilen Neptün ötesi cisim) gibi bir zamanlar bilim camiası tarafından gezegen olarak kabul edilen bazı gök cisimleri, mevcut gezegen tanımı altında artık gezegen olarak adlandırılmamaktadır.

Batlamyus, gezegenlerin Dünya'nın yörüngesinde ilmekler atarak döndüğünü düşünmüştür. Gezegenlerin Güneş'in yörüngesinde döndüğü fikri birçok kez öne sürülmüş olsa da, bu görüşün Galileo Galilei tarafından gerçekleştirilen ilk teleskopik astronomik gözlemlerden elde edilen kanıtlarla desteklendiği 17. yüzyıla kadar desteklenmedi. Yaklaşık olarak aynı tarihlerde Johannes Kepler, Tycho Brahe tarafından teleskopun icadı öncesinde toplanmış verileri dikkatli bir şekilde analiz ederek gezegenlerin yörüngelerinin dairesel değil, eliptik olduğunu buldu. Gökbilimciler gözlem araçları geliştikçe her bir gezegenin aynı Dünya gibi yörünge kutbuna göre eğik bir eksen etrafında döndüğünü ve bazı gezegenlerin de Dünya'ya benzer şekilde buz tabakaları ve mevsimler gibi özelliklere sahip olduğunu gördüler. Uzay Çağı'nın başlangıcından bu yana, uzay sondaları ile yapılan yakın gözlemlerle, Dünya ve diğer gezegenlerin volkanizma, kasırgalar, tektonik hareketler ve hatta hidroloji gibi özellikleri paylaştığı keşfedildi.

Güneş Sistemindeki gezegenler düşük yoğunluklu ve büyük dev gezegenler ile dev gezegenlere kıyasla daha küçük ve kayalık karasal gezegenler olarak ikiye ayrılır. Uluslararası Astronomi Birliği'nin tanımına göre Güneş Sisteminde sekiz gezegen bulunmaktadır.[1] Güneş'e olan uzaklıklarına göre sıralandığında Merkür, Venüs, Dünya ve Mars olmak üzere dört karasal ve onların ardından Jüpiter, Satürn, Uranüs ve Neptün olmak üzere dört dev gezegen bulunmaktadır. Güneş sistemindeki gezegenlerin altısının yörüngesinde dönen bir veya daha fazla doğal uydu bulunmaktadır.

Samanyolu'ndaki diğer yıldızların etrafında birkaç bin gezegen keşfedilmiştir. 1 Ocak 2021 itibariyle 3.242 gezegen sisteminde (720 çoklu gezegen sistemi de dahil olmak üzere) Dünya ile neredeyse aynı boyutta 100'den fazla; Dünya'nın Güneş'e olan uzaklığıyla aynı göreli uzaklığa sahip, yani başka bir deyişle yıldız çevresindeki yaşanabilir alanda bulunan dokuz; boyutları bakımından hemen hemen Ay'ın boyutundan Jüpiter'den iki kat büyük gaz devlerine kadar çeşitli büyüklüklerde 4.395 güneş dışı gezegen keşfedilmiştir.[3][4] Kepler Uzay Teleskobu ekibi 20 Aralık 2011'de Güneş benzeri bir yıldız olan Kepler-20'nin yörüngesinde dönen ilk Dünya büyüklüğündeki güneş dışı gezegenler olan Kepler-20e [5] ve Kepler-20f'nin [6] keşfini bildirdi.[7][8][9] Kütleçekimsel mikromercekleme verilerinin analizini yapan 2012 tarihli bir araştırmada, Samanyolu'ndaki her yıldız için ortalama en az 1,6 bağlı gezegen olduğunu tahmin edilmektedir.[10] Güneş benzeri[lower-alpha 3] yıldızların yaklaşık beşte birinin, yaşanabilir bölgesinde[lower-alpha 4] Dünya büyüklüğünde bir[lower-alpha 5] gezegene sahip olduğu düşünülmektedir.[11][12]

Uluslararası Gökbilim Birliği'nin (IAU), kabul ettiği Güneş Sistemi'nin sekiz gezegeni, Güneş'e yakınlık sıralarına göre şunlardır:

  1. Merkür
  2. Venüs
  3. Dünya
  4. Mars
  5. Jüpiter
  6. Satürn
  7. Uranüs
  8. Neptün
Gezegen nitelik ve anlatımları
İsim Ekvatoral
çap[a]		 Kütle[a] Yörünge
yarıçapı (AU)		 Yörünge periyodu
(yıl)		 Yörünge Eğikliği
güneş'in ekvatoruna göre (°)		 Dışmerkezlik (gökbilim) Dönme periyodu
(gün)		 Uydu Halkalar Atmosfer
Yerbenzeri gezegen Merkür 0,382 0,06 0,39 0,24 3,38 0,206 58,64 — yok minimal
Venüs 0,949 0,82 0,72 0,62 3,86 0,007 243,02 — yok CO2, N2
Dünya[b] 1,00 1,00 1,00 1,00 7,25 0,017 1,00 1 yok N2, O2
Mars 0,532 0,11 1,52 1,88 5,65 0,093 1,03 2 yok CO2, N2
Gaz devleri Jüpiter 11,209 317,8 5,20 11,86 6,09 0,048 0,41 63 var H2, He
Satürn 9,449 95,2 9,54 29,46 5,51 0,054 0,43 60 var H2, He
Uranüs 4,007 14,6 19,22 84,01 6,48 0,047 0,72 27 var H2, He
Neptün 3,883 17,2 30,06 164,8 6,43 0,009 0,67 14 var H2, He
a Ölçüler Dünya ile ilişkilidir.
b Kesin değerler için Dünya maddesine bakınız.
Güneş sistemimizin sekiz gezegeni. (Büyüklükler ve uzaklıklar ölçeklenmemiştir. Bir uydu olmasına rağmen ay resimde görülmektedir.)

Bu sekiz gezegenin dışında daha önce gezegen olarak tanımlanan Plüton IAU'nun yeni tanımlamasına göre Cüce Gezegen olarak kabul edilmektedir.

Bu gezegenlerin en büyüğü Eris'tir. 1995 yılında Michel Mayor ve Didier Queloz tarafından 51 Pegasi adlı yıldızın çevresinde dönen bir gök cismi keşfedildiğinde, bu cismin 'gezegen' olarak tanımlanması uygun görüldü. 1995-2005 yılları arasında yapılan gözlemlerle, 100'ü aşkın değişik yıldız çevresinde dolanan 150'den fazla gezegen bulundu. Güneş Sistemi gezegenleri ile karıştırılmaması için bu cisimlere 'Güneş dışı gezegenler' veya Güneş Sistemi dışı gezegenler adı verilmektedir. Yine karışıklığı önlemek amacıyla, bu tür gezegenlerin yıldızları ile birlikte oluşturdukları sistemlere genel olarak gezegen sistemi ya da 'yıldız sistemi' adı verilmektedir. 'Güneş Sistemi' adı ise, yalnızca özel ad olarak Güneş ve uydularının oluşturduğu gezegen sistemini tanımlamada kullanılır.

Güneş dışı gezegenler
Ana madde: Güneş dışı gezegen

Güneş dışı gezegen, Güneş Sistemi'nin dışında ve başka bir yıldızın yörüngesinde bulunan gezegendir. 1990'lı yıllarda teknolojinin yeteri kadar gelişmesiyle ilk defa dolaylı olarak bir Güneş dışı gezegen tespit edilmiştir. Bugüne kadar 800'den fazla Güneş dışı gezegen tespit edilip doğrulanmıştır. Bu gezegenler Güneş Sistemi'nin gezegenlerine nazaran çok uzakta olmasından dolayı çoğu Jüpiter'i andıran gaz devleridir.

Tarih boyunca gezegen kavramı
Güneş Sistemi'ndeki gezegenlerin yörüngeleri

1992 yılında, o ana kadar Kuiper Kuşağı'nın bilinen tek üyesi Plüton gezegeni iken, (15760) 1992 QB1 geçici adıyla tanınan 'ilk Kuiper Kuşağı cismi'nin bulunması ve bunu kısa sürede çok sayıda yenilerinin izlemesi ile bu yeni gök cisimi sınıfı bir kavram olarak netleşmeye başladı. Plüton konusunda bilimsel anlamda bir bildiri yayınlamak zorunda kaldı. 2003 yılında Plüton'un yarısı çapındaki 50000 Quaoar'ın, 2004'te ise neredeyse Plüton büyüklüğünde 90377 Sedna'nın keşfi, Plüton'un diğer Kuiper Kuşağı cisimlerinden (Kuiper Belt Objects-KBO) fazla ayrıcalıklı olmadığını göstermesi bakımından önemli görüldü. 29 Temmuz 2005'te açıklandı. Bunlardan 2003 UB313 adlı olanı, Plüton'dan daha büyük olması nedeni ile bazılarınca 10.cu gezegen ilan edilirken bir yandan da Plüton'un gezegen sıfatının gözden geçirilmesi tartışmaları yeniden alevlendi.

Notlar
  1. 2006 yeni gezegen tanımı'na göre.
  2. Bu tanım, 2006'da IAU tarafından kabul edilen resmi bir tanım ve IAU tarafından Güneş Sistemi dışındaki nesneler için 2001/2003'te oluşturulan gayri resmi bir çalışma tanımından alınmıştır. Resmi 2006 tanımı yalnızca Güneş Sistemi için geçerliyken 2003 tanımı diğer yıldızların çevresindeki gezegenler için geçerlidir. Güneş dışı gezegen sorunu, 2006 IAU konferansında çözülemeyecek kadar karmaşık bulunmuştur.
  3. Güneş benzeri G-tipi anakol yıldızları için veri bulunmamaktadır. Bu istatistik K-tipi ana kol yıldızı verilerinden çıkarılmıştır.
  4. Bu beşte birlik istatistiği oluşturmak amacıyla kullanılmış "yaşanabilir bölge" terimi Dünya'nın yıldız akısının 0.25'ten 4'e kadar olan bölgesini ifade etmektedir (Güneş için 0.5-2 astronomik birime denk gelmektedir).
  5. "Dünya boyutu" bu istatistiği oluşturmak amacıyla Dünya yarı çapının 1-2 katı olarak alınmıştır.

Kaynakça
  1. "IAU 2006 General Assembly: Result of the IAU Resolution votes". International Astronomical Union. 2006. 29 Nisan 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Aralık 2009.
  2. "Working Group on Extrasolar Planets (WGESP) of the International Astronomical Union". IAU. 2001. 16 Eylül 2006 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Ağustos 2008.
  3. "NASA discovery doubles the number of known planets". USA TODAY. 10 Mayıs 2016. 10 Mayıs 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Mayıs 2016.
  4. Schneider, Jean (16 January 2013). "Interactive Extra-solar Planets Catalog" 5 Temmuz 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. The Extrasolar Planets Encyclopaedia. Retrieved 2013-01-15.
  5. "Kepler: A Search For Habitable Planets – Kepler-20e". NASA. 20 Aralık 2011. 31 Mart 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Aralık 2011.
  6. "Kepler: A Search For Habitable Planets – Kepler-20f". NASA. 20 Aralık 2011. 31 Mart 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Aralık 2011.
  7. "NASA Discovers First Earth-size Planets Beyond Our Solar System". NASA. 20 Aralık 2011. 16 Mayıs 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Aralık 2011.
  8. Hand (20 Aralık 2011). "Kepler discovers first Earth-sized exoplanets". Nature. doi:10.1038/nature.2011.9688.
  9. Overbye (20 Aralık 2011). "Two Earth-Size Planets Are Discovered". New York Times. 20 Aralık 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Aralık 2011.
  10. Cassan (12 Ocak 2012). "One or more bound planets per Milky Way star from microlensing observations". Nature. 481 (7380): 167-169. doi:10.1038/nature10684. PMID 22237108.
  11. "Astronomers answer key question: How common are habitable planets?". newscenter.berkeley.edu. 4 Kasım 2013. 7 Kasım 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Kasım 2013.
  12. Petigura (2013). "Prevalence of Earth-size planets orbiting Sun-like stars". Proceedings of the National Academy of Sciences. 110 (48): 19273-19278. doi:10.1073/pnas.1319909110. PMC 3845182 $2. PMID 24191033.

Ayrıca bakınız

Dış bağlantılar

Tanımlama ve yeniden sınıflandırma tartışması

Diğer bağlantılar
This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.