Kült

Kült popüler kültür ve akademide çok çeşitli tanımları olan, tartışmalı bir terim olup birçok disiplinden bilim adamı arasında devam eden bir tartışma konusudur.[1][2] Dini hareketlerin sosyolojik sınıflandırılmasına göre kült, sosyal olarak sapkın, yeni inanç ve uygulamalara sahip dini veya sosyal bir grup olarak tanımlanmaktadır.[3] Ancak bir grubun inanç ve uygulamalarının yeteri derecede sapkın ya da yeni olup olmadığı genelde net olmayan bir konudur.[4][5][6] “Kült” kelimesi her zaman tartışmalı olmuştur. Zira net ve herkesçe kabul gören bir tanımı olmadığı için bu tabir, farklı doktrin ve uygulamalara sahip gruplara karşı şahsi saldırılarda (aşağılayıcı anlamda) kullanılan öznel bir adlandırma görevi görebilmektedir.[5][7]

1930'lardan itibaren kültler, dinsel davranış çalışmaları bağlamında sosyolojik çalışmalara konu olmuştur.[8] Bazı mezhepler ve yeni dini hareketler kült olarak nitelendirilmiş ve Hristiyan kült karşıtı hareket, ortodoks olmayan inançları nedeniyle bunlara karşı çıkmıştır. Kült karşıtı hareket, 1970'lerden itibaren başka gruplara da karşı çıkmış olup bu durum, kısmen bazı kült üyelerinin işlediği şiddet eylemlerine tepki olarak gelişmiştir. Kült karşıtı hareketlerin öne sürdüğü iddiaların bazıları bilim adamları ve medya tarafından tartışmaya açılmış ve yeni tartışmalara konu olmuştur.

“Yeni dini hareket” (YDH / new religious movement) terimi, 1800’lerin ortalarından itibaren ortaya çıkan dinler için kullanılmaktadır. Bunların tamamı olmasa da çoğu kült olarak değerlendirilmektedir. Kültlerin alt kategorileri şunlardır: Kıyamet kültleri, siyasi kültler, ırkçı kültler, çok eşli kültler ve terörist kültler. Kültlerle alakalı konulara devletlerin tepkisi de başka bir tartışma konusu olmuştur.

Terminolojik Tarih

“Kült” kelimesi önceleri bir dini hareketin mensupları için değil, ibadet eylemi veya dini tören için kullanılıyordu. Latince cultus (ibadet), oradan da Fransızca culte kelimesinden İngilizceye geçen terim, ilk defa 17. yüzyıl başlarında kullanılmıştır. Cultus (meskûn, ekili, tapınılan) kelimesi ise esasen Latince colere (toprağı ekip biçmek, yetiştirmek) fiilinin sıfat halidir.[9] Benzer şekilde “kültür” kelimesi de Latince cultura ve cultus kelimelerinden gelmiş olup genel anlamıyla bu terim, bir dini veya sosyal grubun geleneksel inançları, sosyal formları ve maddi özelliklerini ifade etmektedir.[10]

Kelime günümüz İngilizcesinde lafzî manasıyla hâlen kullanılmakta olup “aşırı bağlılık” ifade eden yeni bir manası ise 19. yüzyılda ortaya çıkmıştır. Kült ve kültist kelimeleri 1930’larda ABD’de tıp literatüründe, bilhassa ABD'deki Kutsallık Hareketi (Holiness Movement) bağlamında inançla tedavi (faith healing) için kullanılmaya başlamıştır. Bu olgu o dönemde ciddi popülerlik kazanmış ve alternatif tıbbın diğer türlerine de yayılmıştır.[11][12][13] İngilizce konuşan dünyada kelime, çoğunlukla küçük düşürücü çağrışımlara sahiptir. Ancak diğer Avrupa dillerinde ise İngilizcedeki “din” kelimesi ile eşanlamlı olarak kullanılmakta; bu da bazen başka dillerden tercüme edilen metinlerde karışıklığa neden olabilmektedir.[14]

Sosyolojik bir kategori olarak “kült” kavramı ilk defa 1932 yılında Amerikalı sosyolog Howard P. Becker tarafından ortaya atılmış; Becker bununla Alman teolog Ernst Troeltsch’in kilise-mezhep tipolojisi anlayışının genişletilmiş bir halini sunmuştur. Troeltsch’in amacı üç tip temel dinsel davranış arasındaki ayrımı ortaya koymaktı: Kiliseye ait, mezhepsel ve mistik. Becker ise Troeltsch’in ilk iki kavramı olan kiliseyi “kilise” (ecclesia) ve “fırka” (denomination), mezhebi de “mezhep” ve “kült” olmak üzere her birini ikiye ayırarak dört kategori oluşturmuştur.[15] Troeltsch’in “mistik din kavramı gibi Becker’in kültleri de güçlü bir örgütlenmeye sahip olmayan ve kişisel inançların şahsi niteliğini ön plana çıkaran küçük dinsel gruplardı.[16] Daha sonraki sosyolojik tanımlamalar bu özellikler üzerinden devam etmiş; buna ilaveten kültleri “ilhamını hâkim dinsel kültürün dışından alan” sapkın dini gruplar olarak öne çıkarmıştır.[17] Bu durumun, grup ile onu çevreleyen ana akım kültür arasında yüksek bir gerilime neden olduğu düşünülmektedir ve dinsel mezheplerde de bu özellik görülmektedir.[18] Bu sosyolojik terminolojiye göre mezhepler dini ayrışmanın (schism) ürünü olup geleneksel inanç ve uygulamalarla süreklilik arz etmektedir. Kültler ise yeni inanç ve uygulamalar etrafında spontane olarak ortaya çıkmaktadır.[19]

1930’ların sonuna gelindiğinde Hristiyan kült karşıtı hareket, “kült” terimini daha önce sapkınlık (heresy) olarak adlandırılan hareketler için kullanmaya başlamıştır.[20] 1960’ların çok satan kitabı The Kingdom of the Cults [Kültlerin Krallığı] (1965) ile birlikte bu kullanım standart hale gelmiştir. O zamana dek ABD’deki din sosyolojisi alanına özgü olan bu terminolojik gelişim, 1980’lerde ABD’de ortaya çıkan satanist ritüel suiistimallerle birlikte uluslararası literatüre girmiştir. 1980’lerin sonu ve 90’ların başında terim, İngilizce konuşan dünyada ve Avrupa’nın bazı yerlerinde yayılmış; hatta 1994 yılında Avrupa’da buna yönelik özel bir federasyon olan FECRIS (Sekteryanizm hakkında Araştırma ve Bilgilendirme Merkezleri Avrupa Federasyonu / Fédération Européenne des Centres de Recherche et d’Information sur le Sectarisme) kurulmuştur.

Yine 1990’lardan itibaren, ABD’deki “kültür savaşı”nın en yoğun döneminde siyaseten doğruluk iddiasındaki “ayrımcılık söylemi” kapsamında, başta Wicca olmak üzere çeşitli neopagan dinler, kendilerinin literatürde kült olarak nitelendirilmelerine karşı çıkmaya başlamıştır.[21] Bunun sonucunda sosyoloji literatüründe “kült” kelimesinin kullanımından vazgeçilerek, daha tarafsız olan “yeni dini hareket” (new religious movement) terimi kullanılmaya başlanmıştır.[22] Bu yaklaşımın temsilcileri, kült karşıtı hareket mensuplarınca bazen “kült savunucuları” (procult apologists) olarak da suçlanmıştır.[23]

Diğer yandan birçok sosyolog ve teolog, kitle kültüründeki olumsuz çağrışımlarından dolayı “kült” kelimesini toptan reddetmeye başlamıştır.[24] Bazıları daha önce “kült” olarak nitelendirilen grupları tanımlarken “yeni dini hareket”, “alternatif din” (alternative religion) ya da “yeni din” (novel religion) gibi yeni terimlerin kullanımını savunmuş;[25] ancak bu terimlerden hiçbiri popüler kültür ve medyada çok fazla tutunamamıştır. Başka bilim adamları ise “kült” kelimesini tarafsız akademik söylem için en uygun olanı olarak görmüş ve kullanmaya devam etmiştir.[26]

Bu kapsamda 258 deneğin katıldığı bir anket çalışmasında “yeni dini hareket”, “kült” ve “satanist kült” terimlerine dair olumsuz çağrışım uyandırdığı tespit edilmiştir. Ancak katılımcıların bu terimleri algılayışları arasında anlamlı farklar da olduğu (yani şans eseri değil) görülmüştür. Bunlar arasında “yeni dini hareket” en olumlusu olarak bulunurken, bunu “kült” ve “satanist kült” terimleri takip etmiştir.[27]

Bilimsel Çalışmalar

Alman sosyolog Max Weber (1864–1920), karizmatik liderliğe dayalı kültlerin sıklıkla “karizmanın rutinleşmesi” (Veralltaglichung des Charismas) yolunu izlediğini ortaya koymuştur.[28]

Harvard Üniversitesi’nde uzun yıllar görev yapan Amerikalı psikolog ve sosyal etik uzmanı Herbert Kelman,[29] 1958 tarihli çalışmasında, zorlayıcı koşullarda insanların tutum değişiminin üç aşamasını özetlemiş olup bazı bilim adamları bunları kült üyelerine de uyarlamıştır:[30][31]

1. İtaat (compliance): İktidar sahibi bir kimse tarafından bir emir verildiğinde insanlar tek başınayken karşı çıkabilmekte; ancak toplum içinde ya da yalnızca otorite sahibi şahsın yanındayken bu emre itaat etmektedir.[32][33]

2. Özdeşleştirme (identification): İnsanlar, iktidar sahibi kimseye olan hayranlıklarından dolayı emirlere uyarlar. Kendilerini liderle özdeşleştirir ve idolleştirdikleri kimsenin haslet ve davranışlarını taklit ederler.[31][34]

3. İçselleştirme (internalization): İnsanlar, kendi inanç sistemlerine uyduğu için emirlere uyarlar. Sadece grubu izlemekle kalmaz; grubun inanç, fikir ve değerlerini kendilerininmiş gibi benimserler.[35][36]

1960’ların başında sosyolog John Lofland, Güney Koreli misyoner Young Oon Kim ve Kaliforniya Birlik Kilisesi (Unification Church) üyelerinin bazılarıyla birlikte yaşamış; bu süreçte bu kimselerin inançlarını yayma ve yeni üye kazanma faaliyetlerini araştırmıştır.[37] Lofland, bu faaliyetlerin çoğunun etkisiz kaldığını ve bu gruplara katılan birçok kişinin diğer üyelerle olan şahsi ilişkileri (çoğunlukla akrabalık) nedeniyle katıldığını kaydetmiştir.[38] Lofland, bulgularını 1964 yılında yazdığı, “The World Savers: A Field Study of Cult Processes” (Dünyayı Kurtaranlar: Kült Süreçlerine Dair Bir Saha Çalışması) adlı doktora tezinde yayınlamış ve 1966 yılında bu çalışmasını Doomsday Cult: A Study of Conversion, Proselytization and Maintenance of Faith (Kıyamet Kültü: İhtida, Endoktrinasyon ve İmanın Muhafazasına dair bir Çalışma) adıyla kitaplaştırmıştır. Lofland’ın eseri, dinî ihtida süreci konusunda en önemli ve en çok referans verilen çalışmalardan biri olarak görülmektedir.[39][40]

Sosyolog Roy Wallis (1945–1990), bir kültün belirleyici özelliğinin “epistemolojik bireycilik” olduğunu iddia etmiştir: Yani kültün “her bir üyenin ötesinde nihai bir otorite merkezi yoktur”. Wallis’e göre ise kültler, “bireylerin sorunlarına yönelik, gevşek yapılı, müsamahakâr [ve] kapsayıcı”, “üyelerinden az sayıda talepte bulunan”, “üyelerle üye olmayanlar arasında net bir ayrıma gitmeyen”, “hızlı bir üye devir hızı olan”, ve belirsiz sınırlara ve dalgalanan inanç sistemlerine sahip süreksiz topluluklar olarak nitelendirilmektedir. Wallis, kültlerin “kültik çevrelerden” doğduğunu iddia etmektedir.[41]

Üye kazanmada beyin yıkama teorisine (brainwashing theory of conversion) karşı getirdiği eleştiri ile tanınan, adli tıp psikologu Dick Anthony[42][43][44] kült olarak adlandırılan bazı yapıları savunmuş ve bu hareketlerin zararlıdan çok yararlı etkileri olabileceğini 1988 yılında şu sözlerle iddia etmiştir: “Yeni dinlerin akıl sağlığına olan etkilerine dair ana akım dergilerde yayınlanmış ciddi bir araştırma literatürü vardır. Bunların büyük kısmı, ölçülebilir olarak olumlu görünmektedir.”[45]

Amerikalı sosyologlar Rodney Stark ve William Sims Bainbridge, 1996 tarihli Theory of Religion [Din Teorisi] adlı kitaplarında, kültlerin oluşumunun rasyonel seçim teorisiyle açıklanabileceğini ileri sürmektedir.[46] The Future of Religion adlı eserlerinde ise aynı yazarlar şu iddiada bulunmaktadır: “...başlangıçta tüm dinler belirsiz, çok küçük ve sapkın kült hareketleridir.”[47] New York Üniversitesi’nde psikiyatri profesörü Marc Galanter’a göre,[48] insanların kült hareketlere katılmasının en yaygın nedenleri, bir cemaat arayışı ve manevi arayıştır. Stark ve Bainbridge, insanların yeni dini gruplara katılma süreçlerini ele alırken, ihtida (conversion) kavramının dahi kullanışlılığını sorgulamış ve intisap (affiliation) kavramının daha kullanışlı bir kavram olduğunu öne sürmüşlerdir.[49]

Kült Karşıtı Hareketler

Hristiyan Kült Karşıtı Hareket

Bazı Hristiyan fırkaların Hristiyanlık dışı dinlere ve/veya sapkın ya da sahte olduğu iddia edilen Hristiyan mezheplerine karşı uzun süredir devam eden muhalefeti, 1940'larda ABD’de organize bir kült karşıtı harekete dönüşmüştür. Hristiyan olma iddiasında olan ancak ana akım Hristiyanlığın dışında görülen tüm dini gruplar, bu hareketin mensuplarınca kült olarak nitelendirilmiştir.[50] Hristiyan kültler, Hristiyan geçmişi olan, ancak diğer Hristiyan kiliselerine mensup kimselerce teolojik açıdan sapkın olarak görülen yeni dini hareketlerdir.[51] Çok ses getiren The Kingdom of the Cults [Kültlerin Krallığı] (ABD’de ilk baskısı 1965’te çıkmıştır) adlı kitabında Hristiyan ilim adamı Walter Martin, Hristiyan kültleri, ana akım Hristiyanlığın kabul ettiği İncil anlayışının dışında bir bireyin şahsi yorumlarını takip eden gruplar olarak tanımlamaktadır. Bu kültlere örnek olarak, Hristiyan Bilim (Christian Science), Yehova Şahitleri, Üniteryen Üniversalizm ve Birlik Kilisesi (Unity Church) hareketlerini vermektedir.[52] Hristiyan kült karşıtı hareket, inançlarının bir kısmı ya da tamamı İncil’e uygun olmayan Hristiyan mezheplerinin yanlış yolda olduğunu iddia etmektedir. Yine bu harekete göre temel Hristiyan öğretileri olan kurtuluş, Teslis, İsa’nın insan doğası, İsa’nın vaizliği, İsa’nın Mucizeleri, İsa’nın Çarmıha Gerilmesi, İsa’nın Ölümü, İsa’nın Dirilişi, İsa’nın İkinci Gelişi ve Taşınma gibi öğretilere dair görüşlerinde inkâr bulunan bir dini hareket, kült olarak görülebilir.[53][54][55] Kült karşıtı literatür, doktrinsel veya teolojik kaygıları ve bir misyoner veya savunmacı bir amacı ifade etmektedir.[56] Bu hareket, sahih olmayan Hristiyan mezheplerinin inançlarına karşı İncil’in öğretilerini ön plana çıkararak bir reddiye ortaya koymaktadır. Ayrıca Hristiyan kült karşıtı aktivistler, Hristiyanların kült üyelerine İncil’in mesajını anlatması gerektiğini vurgulamaktadır.[57][58][59]

Seküler Kült Karşıtı Hareket

1970'lerin başlarında, kült olarak görülen gruplara karşı seküler bir mücadele hareketi oluşmuştur. Seküler “kült karşıtı hareket”i oluşturan kuruluşlar, birçok durumda “kült mühtedileri”nin yakınlarının sözcülüğünü üstlenmiştir. Bu kimseler, yakınlarının kendi iradeleriyle kendi hayatlarını böylesine keskin bir şekilde değiştirdiğine inanmıyordu. Alanda uzman birkaç psikolog ve sosyolog, kült üyelerinin sadakatini devam ettirmek için beyin yıkama tekniklerinin kullanıldığını iddia ederken,[60] bazıları ise bu görüşü reddediyordu. Kültlerin kendi mensuplarının beyinlerini yıkadığı fikri, kült karşıtlarını birleştiren bir tema olmuştur. Kült karşıtı hareketin daha uç tekniklerinde ise, kült üyelerine karşı bazen zorla “yeniden eğitim” (deprogramming) yöntemi kullanılmıştır.[61][62]

Kült karşıtı hareketin seküler kült muhalifleri, genelde “kült”ü, mensuplarını manipüle eden, sömüren ve kontrol eden bir grup olarak tanımlamaktadır. Kült davranışında rol oynayan özel faktörler şu şekilde sıralanmaktadır: Mensuplar üzerinde manipülatif ve otoriter zihin kontrolü, komünal ve totalist organizasyon, agresif propaganda, sistematik endoktrinasyon programları ve orta sınıf topluluklarda ebedîleştirme (perpetuation) faaliyetleri.[63][64][65][66][67][68]

Kitle iletişim araçlarında ve ortalama vatandaşların zihninde “kült” tabiri gittikçe olumsuz bir çağrışım kazanmış ve insan kaçırma, beyin yıkama, psikolojik suiistimal, cinsel suiistimal, başka kriminel eylemler ve toplu intihar gibi olaylarla özdeşleştirilir hale gelmiştir. Bu olumsuz özelliklerin birçoğu yeni dini hareketlerin çok küçük bir kısmında belgelenmiş olsa da, kitle kültürü bunları, istediği kadar barışçıl ve kanunlara saygılı olursa olsun, kültürel olarak sapkın görülen her dini gruba teşmil etmektedir.[69][70][71][72]

Bazı psikologlar bu teorilere açık olsa da, sosyologların büyük kısmı bu teorilerin YDH’lere katılımı açıklayabilme gücü konusunda şüpheci olmuştur.[73] 1980’lerin sonlarında psikologlar ve sosyologlar, beyin yıkama ve zihin kontrolü gibi teorileri terk etmeye başlamıştır.[74] Bilim adamları, her şeye rağmen daha belirsiz zorlayıcı psikolojik mekanizmaların grup üyelerini etkileyebileceği görüşündedir. Bununla birlikte artık yeni dini hareketlere ihtida sürecini temelde bir rasyonel seçim olarak görmeye başlamışlardır.[50][75]

Kült Karşıtı Harekete Tepkiler

1970'lerin kült tartışmasından bu yana “kült” ve “kült lideri” tabirlerinin gittikçe daha aşağılayıcı bir manada kullanılmasından dolayı, kült olarak adlandırılan gruplarla birlikte bazı akademisyenler, bu kelimelerin bırakılması gerektiğini iddia etmektedir.[76][77] Catherine Wessinger (New Orleans Loyola Üniversitesi), “kült” kelimesinin ırkçı iftiralar ya da kadınlar ve eşcinseller için kullanılan alçaltıcı kelimeler kadar önyargı ve düşmanlık içerdiğini öne sürmüştür.[78] Bu kullanımın grup üyelerini ve çocuklarını nasıl canavarlaştırdığına dikkat çeken Wessinger’a göre, insanların bu kelimenin taşıdığı bağnazlığın farkına varması önemlidir. Yazara göre belirli bir grubu insanlık dışı olarak yaftalamak, bu gruba karşı şiddeti de meşru kılmaktadır. Bir grubu “kült” olarak yaftalamak insanların kendilerini güvende hissetmesini sağlamaktadır, zira “dinle özdeşleştirilen şiddet geleneksel dinlerden gelmekte, başkalarına yansıtılmakta ve yalnızca sapkın grupları içerdiği düşünülmektedir”. Bu durum çocuk suiistimali, cinsel istismar, mali şantaj ve savaş gibi eylemlerin ana akım dinlere inananlarca da işlendiğini dikkate almamakta; tahkîrâmîz “kült” stereotipi bu rahatsız edici eylemlerle yüzleşmekten kaçınmayı kolaylaştırmaktadır.

Sosyolog Amy Ryan, tehlikeli olabilecek gruplar ile yararlı gruplar arasında ayrım yapma gerekliliğini savunmuştur.[79] Ryan, olumsuz özelliklere odaklanma eğiliminde olan kült aleyhtarlarının tanımları ile değer yargısız tanımlar yapmaya çalışan sosyologların tanımları arasındaki keskin farklara da dikkat çekmektedir. Bu hareketlerin din tanımları dahi kendi arasında farklılaşabilmektedir. Benzer şekilde George Chryssides, tartışmalarda ortak zemin bulabilmek üzere daha iyi tanımlara gidilmesi ihtiyacından bahsetmektedir. Defining Religion in American Law [Amerikan Hukukunda Dini Tanımlamak] adlı çalışmasında da Bruce J. Casino, meselenin uluslararası insan hakları kanunları açısından önemini ortaya koymaktadır. Din tanımını sınırlandırmak, dinî özgürlüklere müdahale anlamına gelebilmektedir. Diğer yandan çok geniş bir tanım ise bazı tehlikeli ve suiistimalci gruplara “istenmeyen yasal yükümlülüklerden kaçınmada sınırsız bahane” sunabilmektedir.[80]

Yeni Dini Hareketler (YDH'ler)

Yeni dini hareket (YDH), kökenleri modern olan (19.yy. ortalarından itibaren) ve toplumun hâkim dinsel kültürü içerisinde periferik bir konuma sahip dini cemaat veya manevi gruplar olarak tanımlanmaktadır. YDH’ler köken olarak tamamen yeni ya da daha geniş bir dinin parçası olabilmekte ve bu durumda önceden var olan fırkalardan ayrı konumlanmaktadır.[81][82] Bilim adamları, ancak bir kısmı kült olarak nitelendirilen YDH’lerden dünya genelinde on binlerce bulunduğunu, çoğunun da Asya veya Afrika kökenli olduğunu iddia etmektedir. Bunların büyük kısmının çok az, bazılarının binlerce, çok azının da milyonlarca üyesi vardır.[83] Dinbilimci Elijah Siegler 2007 yılında her ne kadar hiçbir YDH bir ülkede hâkim din haline gelmemiş olsa da, bu hareketlerin ilk kez ortaya attığı birçok kavramın (bunlara çoğunlukla “New Age” fikirler denmektedir) dünya genelinde ana akım kültürün parçası haline geldiğini iddia etmiştir.[84]

Kült Türleri

Kıyamet Kültleri / Apokaliptik Kültler

“Kıyamet kültü” (doomsday cult), apokaliptisizm ve binyılcılığa inanan grupları tanımlamada kullanılan bir tabir olup, hem felaket ve yokuluş kehanetlerinde bulunan hem de bunları gerçekleştirmeye çalışan grupları kapsamaktadır.[85] Festinger, Riecken ve Schachter’in 1997 tarihli bir psikoloji çalışması, ana akım hareketlerde anlam bulmaya çalışan ancak başaramayan insanların, felaket öngören dünya görüşüne döndüğünü ortaya koymuştur.[86] Leon Festinger ve arkadaşları, birkaç ay boyunca Seekers (Arayıştakiler) adlı küçük çaplı bir UFO dininin mensuplarını gözlemlemiş ve karizmatik liderlerinin kehanetinin çöküşü öncesi ve sonrasında aralarında geçen diyalogları kayıt altına almıştır.[87][88][89] Araştırmacıların çalışması sonradan When Prophecy Fails: A Social and Psychological Study of a Modern Group that Predicted the Destruction of the World [Kehanet Çöktüğünde: Dünyanın Yok Olacağını Öngören bir Modern Gruba dair Sosyal ve Psikolojik bir Çalışma] adıyla kitaplaştırılmış ve sosyal psikolojinin klasik eserlerinden biri haline gelmiştir.[90] 1980’lerin sonlarında kıyamet kültleri, haber bültenlerinde önemli bir konu haline gelmiş, bazı muhabir ve yorumcular bunları toplum için ciddi bir tehdit olarak görmüştür.[91]

Siyasi Kültler

Siyasi kültler, temel ilgi alanı siyasi eylem ve ideoloji olan kültlerdir.[92][93] Bazı yazarların “siyasi kültler” olarak nitelendirdiği ve çoğunlukla aşırı sağ veya aşırı sol gündemleri olan gruplar, gazeteci ve bilim adamlarının ilgisini çekmiştir. 2000 yılında yayınladıkları On the Edge: Political Cults Right and Left [Uçlarda: Siyasi Kültler—Sağ ve Sol] adlı kitaplarında Dennis Tourish ve Tim Wohlforth, ABD ve Büyük Britanya’da kült olarak nitelendirdikleri yaklaşık 10 kadar örgütü ele almaktadır.[92] Bu konuda yazdığı ayrı bir makalede Tourish, şöyle demektedir:

"Bu makalenin anlatmaya çalıştığı üzere kült kelimesi hakaret içeren bir terim değildir. Bu terim, çeşitli işlevsiz örgütlerde gözlemlenen belirli bir dizi uygulamanın yalnızca stenografik bir ifadesidir."[94]

LaRouche Hareketi[95] ve Gino Parente’nin Ulusal İşçi Federasyonu (National Labor Federation / NATLFED)[96], “kült” olarak nitelendirilen ABD merkezli siyasi gruplara örnektir. Bir diğer örnek ise Marlene Dixon’un günümüzde mülga olan Demokratik İşçi Partisi’dir (Democratic Workers Party) (sosyolog ve eski DWP üyesi olan Janja A. Lalich, Bounded Choice [Sınırlı Tercih] adlı eserinde DWP’nin eleştirel bir tarihini sunmaktadır).[97]

Önce iktisatçı Murray N. Rothbard daha sonra da Michael Shermer, Ayn Rand hayattayken onu takip edenleri “kült” olarak nitelendirmiştir.[98][99] Rand’ın etrafındaki çekirdek gruba “Kollektif” adı veriliyordu ve bu grup bugün mevcut değildir (bugün Rand’ın fikirlerini yayan başlıca grup Ayn Rand Enstitüsü’dür). Her ne kadar Kolektif bireyci bir felsefeyi savunmuş olsa da, Rothbard bunların “Leninist” bir örgüt şeklinde örgütlendiğini iddia etmiştir.[98]

Britanya’da Gerry Healy’nin liderlik ettiği ve aktris Vanessa Redgrave’in destek verdiği Troçkist bir grup olan İşçilerin Devrimci Partisi (Workers Revolutionary Party), Troçkist harekette bulunmuş başkalarınca 1970'ler ve 1980’lerde bir kült ya da kült benzeri özellikler gösteren bir yapı olarak nitelendirilmiştir.[100] Tourish ve Wohlforth da eserlerinde aynı tanımlamayı yapmışlardır.[101] Eski bir WRP üyesi olan Bob Pitt, Tourish ve Wohlforth’ün kitabına dair değerlendirme yazısında partinin “kült benzeri niteliğe” sahip olduğunu kabul etmiş; ancak bu niteliğin, aşırı sola özgü olmaktan çok WRP’yi atipik kıldığını ve “bizzat devrimci sol içerisinde parya muamelesi görmesine neden olduğunu” öne sürmüştür.[102] Bilinen lideri Arlette Laguiller olan, ancak 1990’larda asıl liderinin Robert Barcia olduğu ortaya çıkan Fransa’daki İşçi Mücadelesi (LO, Lutte ouvrière) hareketi de sık sık kült olduğu iddialarıyla eleştirilere maruz kalmış; bu eleştiriler örneğin Daniel Cohn-Bendit ve ağabeyi Gabriel Cohn-Bendit ile L’Humanité ve Libération gazetelerince dillendirilmiştir.[103]

Les Sectes Politiques: 1965–1995 (Siyasi Kültler: 1965–1995) adlı eserinde Fransız yazar Cyril Le Tallec, bazı dini grupları siyasete karışmış kültler olarak ele almaktadır: Ligue de la Contre-Réforme Catholique (Katolik Karşı Reform Birliği), l’Office Culturel de Cluny (Cluny Kültürel Ofisi), New Acropolis, Sōka Gakkai, Divine Light Mission (İlahi Işık Misyonu), Tradition Family Property (TFP / Gelenek, Aile ve Mülkiyet), Longo-Mai, Supermen Club ve Association pour la promotion des arts industrieux (Solazaref / Endüstriyel sanatları geliştirme derneği).[104]

1990 yılında Lucy Patrick şöyle diyordu: “Her ne kadar demokrasi rejiminde yaşıyor olsak da; kült davranışı, liderlerimizin yargılarını sorgulamak istemeyişimizde, bizden olmayanları değersiz gösterme ve muhalefeti engelleme eğilimimizde kendini göstermektedir. Olgun insanlar için uygun olmayan bağımlı ihtiyaçlarımızın olduğunu kabul ederek, otoriterlik karşıtı eğitimi güçlendirerek ve şahsi özerkliği ve serbest fikir alışverişini daha fazla teşvik ederek kült davranışının üstesinden gelebiliriz.”[105]

2016 yılında ABD başkan adayı Donald Trump’ı destekleyenler, bazı siyaset bilimciler ve yorumcular tarafından kült olarak nitelendirilmiştir.[106][107]

Yıkıcı Kültler

“Yıkıcı kült” terimi, kastî eylemlerle kendi gruplarından insanlara ya da başkalarına fiziksel zarar veren ya da öldüren gruplar için kullanılmaktadır. Ontario Consultants on Religious Tolerance (Ontariolu Dini Hoşgörü Danışmanları) adlı grup, bu terimin kullanımını, “kendi üyelerinden ya da halktan can kaybına neden olan ya da bundan sorumlu” dini gruplarla sınırlandırmaktadır.[108] International Cultic Studies Association (Uluslararası Kült Çalışmaları Derneği) adlı kült karşıtı grubun başkanı olan psikolog Michael Langone, “yıkıcı kültleri” şu şekilde tanımlamaktadır: “Mensuplarını ve yeni üyelerini istismar eden, bazen de fiziksel ve/veya psikolojik olarak zarar veren, oldukça manipülatif gruplar”.[109]

John Gordon Clark, totaliter yönetim tarzını ve para kazanmaya verilen önemi, yıkıcı kültlerin özellikleri olarak nitelendirmektedir.[110] Cults and the Family [Kültler ve Aile] adlı eserin yazarları, “yıkıcı kültü” şu şekilde tanımlayan Shapiro’ya referans vermektedir: “Yıkıcı kült, sosyopatik bir sendrom olup ayırt edici özellikleri şunlardır: Davranış ve kişilik değişiklikleri, şahsi kimliğin kaybı, entelektüel etkinliğin durması, aileden uzaklaşma, topluma ilgisizlik ve kült liderlerince belirgin bir zihinsel kontrol ve esaret altına alınma.”[111]

Rutgers Üniversitesi’nde sosyoloji profesörü olan Benjamin Zablocki’ye göre, yıkıcı kültlerin üyelerine karşı suiistimalde bulunma riski oldukça yüksektir. Zablocki’ye göre bu durum, kült mensuplarının karizmatik lidere karşı duydukları aşırı hayranlıktan kaynaklanmakta, bu da liderleri güç yozlaşmasına yöneltmektedir.[112] Barrett’e göre yıkıcı kültlere yönelik ithamlardan en yaygın olanı cinsel suiistimaldir. Kranenborg’a göre ise üyelerine olağan tıbbi tedaviye başvurmamalarını tavsiye eden bazı gruplar risk taşımaktadır.[113]

Terime Dair Eleştiriler

Bazı araştırmacılar, “yıkıcı kült” teriminin kullanımına eleştiriler getirmiş; bu terimin tabiatı gereği illa kendilerine ya da başkalarına zararlı olmayabilen gruplar için kullanıldığını iddia etmişlerdir. Understanding New Religious Movements [Yeni Dini Hareketleri Anlamak] adlı eserinde John A. Saliba, bu terimin aşırı genelleştirildiğini öne sürmektedir. Halkın Tapınağı’nı (People’s Temple) “yıkıcı kültlerin bir numunesi” olarak gören Saliba; bu terimi kullananların, diğer grupların da toplu intihar eylemi yapacağını ima ettiğini öne sürmektedir.[114]

Misunderstanding Cults: Searching for Objectivity in a Controversial Field [Kültleri Yanlış Anlamak: Tartışmalı bir Alanda Objektiflik Arayışı] adlı esere katkıda bulunan Julius H. Rubin, bu terimin bazı grupları kamuoyu nazarında itibarsızlaştırmak için kullanıldığından yakınmaktadır.[115] Cults in Context [Bağlamında Kültler] adlı eserinde Lorne L. Dawson ise, şiddet eğilimli ya da dengesiz olduğu kanıtlanamasa da Birlik Kilisesi’nin (Unification Church), “hararetli kült karşıtları”nca yıkıcı bir kült olarak tanımlandığını yazmaktadır.[116] 2002 yılında Alman Federal Anayasa Mahkemesi, Osho hareketini herhangi bir gerçekçi bir temel olmadan “yıkıcı kült” olarak adlandıran Alman hükümetinin, bu hareketi itibarsızlaştırdığı hükmünü vermiştir.[117][118]

Irkçı Kültler

Sosyolog ve tarihçi Orlando Patterson, İç Savaş sonrasında ABD’nin güneyinde ortaya çıkan Ku Klux Klan hareketini sapkın bir Hristiyan kült, siyah Amerikalılara ve diğerlerine karşı giriştiği zulümleri ise bir tür insan kurbanı olarak nitelendirmiştir.[119] 19. ve 20. yüzyıllarda Almanya ve Avusturya’daki gizli Aryan kültleri, Nazizmin yükselişinde ciddi bir rol oynamıştır.[120] ABD’deki modern skinhead (dazlak) grupları da, yıkıcı kültlerin kullandığı üye kazanma tekniklerinin aynısını kullanmaktadır.[121]

Çok Eşli Kültler

İkiden fazla insan arasında evlilik anlamına gelen poligamiyi (çoğunlukla da bir erkeğin birden fazla eşi olması durumu olan polijini) telkin edip uygulayan kültlerin varlığı uzun süredir bilinmektedir. Ancak bunlar genelde az sayıdadır. Kuzey Amerika’da yaklaşık 50.000 çok eşli kült üyesi olduğu tahmin edilmektedir.[122] Çok eşli kültler, yasal otoriteler ve toplum tarafından genelde olumsuz görülmektedir. Bu olumsuz görüş, aile içi suiistimal ve çocuk istismarı ile bağlantılarından dolayı bazen ana akım fırkaları da kapsamaktadır.[123]

İsrail’de resmî makamlar, en az iki çok eşli kült tespit etmiş; bunun sonucunda aile reislerine karşı yasal takibat başlatılmıştır. Goel Ratzon, Tel Aviv’deki bir çiftlikte 32 kadın ve 89’dan fazla çocukla yaşıyordu.[124] Reşit olmayan 16 yaş altı çocuklara cinsel saldırıdan dolayı 30 yıl hapse mahkûm edilmiş; ancak kadınları esaret altında tutma suçundan beraat etmiştir. Bu konuda devlet, çok eşli kültlerde köleliğin, zihin kontrolü yoluyla “zihinsel kölelik” halini alabildiğini öne sürmüştür. Tel Aviv Bölge Mahkemesi, zihin kontrolü teorisinin dünyaca kabul gören bir teori olmadığı sonucuna varmıştır.[125][126][127] Benzer şekilde Kudüs Polisi, 6 kadın ve 17 çocukla birlikte yaşayan bir Fransız vatandaşı olan Daniel Ambash’ı tutuklamıştır.[128] Bu kadın ve çocukların hepsi, Kudüs sokaklarında dilencilik yapıyordu.[129] Ambash, tecavüz ve çocuk suiistimalinden dolayı 26 yıl hapse mahkûm edilmiştir. Ambash’a sadık kalan kadınların, paylaşılmış psikotik bozukluk (folie à deux) sendromu yaşadığı iddia edilmiştir.[130][131]

Church of Jesus Christ Restored (Özüne Dönmüş İsa Mesih Kilisesi), Kanada’nın Ontario kenti merkezli, Latter Day Saint (Son Zaman Azizleri) hareketine bağlı bir gruptur. Bu hareket haber kanallarında çok eşli kült olarak nitelendirilmiş ve yerel makamlarca adli soruşturmaya maruz kalmıştır.[132][133][134]

2009 yılında çıkan Follow the Prophet [Peygamberi İzle] filmi, Amerika’daki çok eşli bir kültteki hayatı tasvir etmektedir.[135][136][137]

Terörist Kültler

Jihad and Sacred Vengeance: Psychological Undercurrents of History [Cihad ve Kutsal İntikam: Tarihin Psikolojik Alt Akıntıları] adlı kitabında psikiyatr Peter A. Olsson, Usame bin Ladin’i Jim Jones, David Koresh, Shoko Asahara, Marshall Applewhite, Luc Jouret ve Joseph Di Mambro gibi bazı kült liderleriyle kıyaslamakta ve bu kişilerin her birinin narsisistik kişilik bozukluğuna ait dokuz kriterden en az sekizini sağladığını iddia etmektedir.[138] Seeking the Compassionate Life: The Moral Crisis for Psychotherapy and Society [Merhametli Hayat Arayışı: Psikoterapi ve Toplumun Ahlâk Krizi] adlı eserlerinde ise yazarlar Goldberg ve Crespo da Usame bin Ladin’i “yıkıcı bir kült lideri” olarak nitelendirmektedir.[139]

Amerikan Psikoloji Derneği’nin (APA) 2002 yılındaki toplantısında kült karşıtı Steven Hassan, el-Kaide’nin yıkıcı külte dair nitelikleri sağladığını iddia ederek şöyle demiştir: “Zihinleri kontrol eden yıkıcı kültlere dair bildiklerimizi uygulamaya koymalı ve bunu teröre karşı savaşta öncelik haline getirmeliyiz. İnsanların bu yapılara katılma ve endoktrinasyon süreçlerinin psikolojik boyutlarını anlamalı, katılımları bu şekilde yavaşlatmalıyız. Eski kült mensuplarının görüşlerine başvurmalı ve teröre karşı savaşta bu kimselerin bazılarından yararlanmalıyız.”[140]

Gazeteci Mary Ann Sieghart, The Times gazetesinde el-Kaide hakkında yayınladığı bir makalesinde örgütü klasik bir külte benzeterek şöyle diyordu: “El-Kaide, resmî kült tanımlarının tamamına uymaktadır. Bu yapı, üyelerinin beynini yıkamaktadır. Kapalı ve totaliter bir toplum inşa etmektedir. Kendi kendine liderliğe soyunmuş, mesiyanik ve karizmatik bir önderi vardır ve hedefe giden her yolu mubah olarak görmektedir.”[141]

1980’ler ve 90’larda Peru’da faaliyet gösteren Aydınlık Yol (Sendero Luminoso) adlı gerilla hareketi de farklı kimselerce “kült”[142] ve yoğun bir “kişi kültü”[143] olarak nitelendirilmiştir. Fransız dergisi l’Express de Tamil Kaplanlarını benzer şekilde tanımlamıştır.[144] Irak merkezli solcu bir gerilla hareketi olan İran Halkın Mücahitleri Örgütü de tartışmalı bir şekilde siyasi bir kült ve kendi üyelerine karşı suiistimale girişen bir hareket olarak nitelendirilmiştir.[145][146][147][148]

Eski Mücâhidîn üyesi, günümüz yazarı ve akademisyeni olan Dr. Masoud Banisadr, 2005 yılında İspanya’da yaptığı bir konuşmada şöyle diyordu: "Tüm kültler terör örgütü müdür?” diye fikrimi sorarsanız: Cevabım hayır olacaktır. Zira dünya genelinde çok sayıda barışçıl kültler mevcuttur. Ama tüm terör örgütleri bir tür kült müdür, diye sorarsanız, cevabım evet olacaktır. İlk başta sıradan bir modern siyasi parti ya da örgüt olarak kurulmuş olsalar da; üyelerini hiçbir ahlâkî soru sormamaya hazırlayan ve zorlayan, grubun davası için bencilce davranan ve ne toplumun ne de insanlığın etik, kültürel, ahlâkî ya da dini ilkelerini tanımayan bu örgütler külte dönüşmek durumundadır. Dolayısıyla radikal bir örgütü veya bir terör örgütünü anlamak istiyorsanız kültün ne olduğunu öğrenmelisiniz."[149]

Kült Yapıların Teşhisi

Bir dini hareketin kült olup olmadığını teşhis için sosyal bilimcilerin bugüne dek ortaya koyduğu onlarca kriter listesinden yararlanmak mümkündür. Her ne kadar bunlardan hiçbiri mutlak doğru olarak kabul edilemese de, Amerikalı sosyolog Dr. Janja Lalich ve Amerikalı psikolog Dr. Michael D. Langone’ın “Characteristics Associated with Cultic Groups” adlı çalışmasındaki 15 maddelik kriter listesi bu konuda yol göstericidir.[150]

1- Grup, liderine ve (lider hayatta veya ölmüş olsun fark etmez) onun inanç sistemine, ideolojisine ve uygulamalarına, mutlak hakikatmış gibi, yasa olarak son derece bağnazca ve sorgusuz sualsiz bir bağlılık sergiler.

2- Sorgulama, şüphe ve muhalefet istenilmez, hatta cezalandırılır.

3- Zihin değiştirme (beyin yıkama) uygulamaları (meditasyon, ilahiler söyleme, anlaşılmaz sözler söyleme, kınama amaçlı toplantılar ve son derece yorucu çalışma rutinleri vs.) aşırı derecede kullanılır ve grup ve lider(ler)ine yönelik şüpheleri bastırmaya yarar.

4- Grup üyelerinin nasıl düşünmesi, davranması ve hissetmesi gerektiğini, genellikle son derece detaylı bir biçimde lider(ler) belirler (örneğin, karşı cinsle görüşme, iş değişikliği, evlilik gibi konularda üyelerin izin alması gerekir; ne giyileceği, nerede yaşanacağı, çocuk sahibi olunup olunmayacağı, çocukların nasıl yetiştirileceği ve benzeri konuları liderler belirler).

5- Grup seçkinci nitelikte olup kendisi, lider(ler)i ve üyeleri için özel ve yüksek bir statü iddiasında bulunur (örneğin, liderin Mesih, özel bir varlık, bir avatar olduğu, ya da grubun ve/veya liderin insanlığı kurtarma yolunda özel bir misyonu olduğuna inanılır).

6- Grup, iki kutuplu bir “biz-onlar” algısına sahiptir ve bu durum, toplumun geri kalanıyla çatışmaya neden olabilir.

7- Lider hiçbir yetkili makama karşı hesap vermez (örneğin öğretmenler, komutanlar veya bakanlar, veya ana akım dini mezheplerin rahipler, papazları, keşişleri ve hahamları için durum bunun tam tersidir).

8- Grup, güya yüce amaçları için kendisinin gerekli gördüğü her şeyin mübah olduğunu öğretir veya ima eder. Bunun sonucunda üyeler, gruba katılmadan önce kınanması gereken veya gayrı ahlaki olarak gördükleri davranış veya faaliyetlere girişebilir (örneğin aile ve arkadaşlara yalan söylemek, veya düzmece yardım kuruluşları için para toplamak).

9- Lider(ler) üyeler üzerinde nüfuz sahibi olmak ve/veya onları kontrol altında tutmak için utanç ve/veya suçluluk duyguları aşılarlar. Bu, genellikle akran baskısı ve incelikli ikna yolları ile yapılır.

10- Lidere veya gruba itaat, mensupların aileleri ve arkadaşlarıyla bağlarını kopararak gruba katılmadan önceki kişisel hedef ve faaliyetlerini köklü bir şekilde değiştirmelerini gerektirir.

11- Grup, bünyesine yeni üyeler katmaya saplantılı bir şekilde önem verir.

12- Grup, para toplamaya saplantılı bir şekilde önem verir.

13- Üyelerin grup ve grupla ilgili faaliyetlere ölçüsüz zaman ayırması beklenir.

14- Üyeler yalnızca grubun diğer üyeleriyle birlikte yaşamaya ve/veya sosyalleşmeye teşvik edilir ya da mecbur tutulur.

15- En sadık üyeler (“hakiki” inananlar) grubun dışında hayat olamayacağına inanır. Bu kimselere göre başka bir yaşam yolu yoktur ve genellikle gruptan ayrıldıkları (hatta ayrılmayı düşündükleri) takdirde kendileri veya başkalarına yönelik misilleme ile karşılaşacaklarından korkarlar.

Bölgesel Gelişmeler

“Kült” kelimesinin olumsuz şekilde siyasallaşmış kullanımını eleştiren bazı sosyologlar, bu durumun grup üyelerinin dini özgürlüklerini olumsuz etkileyebileceğini düşünmektedir.[151] 1980’lerde Fransız din adamları ve hükûmet yetkilileri, Roma Katolik Kilisesi’ndeki bazı tarikat ve grupların, o sırada tartışılmakta olan kült karşıtı yasalar sonucunda olumsuz etkileneceği konusundaki kaygılarını dile getirmiştir.[152]

Resmî belgelerde dini hareketlere “kült” (cult) veya “tarikat” (sect) yaftalarının yapıştırılması, İngilizcede “kült” kelimesinin ve birçok Avrupa dilinde de benzer görevi görecek şekilde “tarikat” (sect) olarak tercüme edilen kelimenin popüler ve olumsuz kullanımını göstermektedir.[153] Bu belgeler benzer bir terminoloji kullansa da, aynı grupları kapsamamakta ve bu gruplara dair değerlendirmeleri kabul gören kriterlere dayanmamaktadır.[153] Diğer hükümetler ve kurumlar da yeni dini hareketler hakkında raporlar hazırlamakta, ancak bu tür grupları tarif ederken bu terimleri kullanmamaktadır.[153]

Kült karşıtı hareketin ve satanist ritüel suiistimallerinin zirveye ulaştığı 1990’larda bazı hükümetler kült listeleri yayınlamıştır.[154][155] Ancak 2000’lerden itibaren bazı hükümetler, dini hareketlere dair bu gibi sınıflandırmalara karşı tekrar mesafeli durmaya başlamıştır.[156][157][158][159]

ABD

ABD’de kültlerin dini faaliyetleri, ABD Anayasası Birinci Değişikliği (First Amendment) kapsamında korunmaktadır. Bu anayasa değişikliği, devletin dini kurumlar kurmasını yasaklamakta; din özgürlüğü, konuşma özgürlüğü, basın özgürlüğü ve toplanma özgürlüğünü garanti altına almaktadır. Ancak bu kapsamda hiçbir din ya da kült mensubuna kriminel suçlardan dolayı dokunulmazlık sağlanmamaktadır.[160]

1970'lerde ABD mahkemelerinde “beyin yıkama teorisinin” bilimselliği ciddi bir tartışma konusu olmuş; kült mensuplarına karşı uygulanan zorla “yeniden eğitim”in (deprogramming) meşrulaştırılması için bu teoriye başvurulmuştur.[151][161] Bu dönemde, bu teorileri eleştiren sosyologlar, mahkemelerde yeni dini hareketlerin meşruiyetini savunmada dini özgürlük taraftarlarına destek vermiştir. Yeni dinlere karşı resmî tepkiler dünya genelinde farklılık gösterse de, bazı devletler daha ziyade bu gruplara muhalif kimselerle işbirliği etmiş; bu bağlamda “meşru” din ile kamu politikası açısından “tehlikeli”, “istenmeyen” kültler arasında ayrım yapmaya kadar gitmiştir.[162][163]

Avrupa

ABD’dekine benzer bir kült karşıtı hareket, 1990’larda Rusya’da ortaya çıkmıştır.[164] 2008 yılında Rusya İçişleri Bakanlığı, “radikal grupların” bir listesini yayınlamış, bu listede militan İslamcılığa bağlı gruplar ve “pagan kültler” de yer almıştır.[165]

Birleşik Krallık’ta ise Kraliyet Savcılık Teşkilâtı ve Edinburgh Kent Meclisi, Kamu Düzeni Yasası’nda (Public Order Act) tanımlandığı şekliyle “kült” kelimesinin “tehditkâr, aşağılayıcı ya da tahkîrâmîz” olmadığı ve halka açık protestolarda bu kelimenin kullanımına karşı herhangi bir itiraz olmadığı hükmünü vermiştir.[166]

Fransa ve Belçika “beyin yıkama” teorilerini eleştirmeden kabul eden tavırlar benimsemiştir. Buna karşın İsveç ve İtalya gibi diğer Avrupa ülkeleri, beyin yıkama meselesine ihtiyatlı yaklaşmış ve yeni dini hareketlere karşı daha tarafsız tutumlar takınmıştır.[167] Bilim adamlarına göre, Güneş Tapınağı (Ordre du Temple Solaire) tarafından işlenen toplu katliam/intiharın ardından yaşanan infial,[162][168] gittikçe daha fazla gizli hale gelerek yükselişe geçen yabancı düşmanlığı ve Amerikan karşıtı tavırlar, Avrupa’daki kült karşıtı tutumun aşırılaşmasına katkıda bulunmuştur.[169]

Çin

Çin’de hükümetler asırlar boyunca belirli dinleri xiejiao adlı kategoriye almıştır – bu terim bazen “zararlı kült”, bazen de “heterodoks öğreti” olarak tercüme edilmektedir.[170] İmparatorluk dönemi Çin’inde bir dinin xiejiao olarak nitelendirilmesi, bu dinin öğretilerinin güvenilir ya da sahih olmadığı anlamına gelmiyor; aksine bu tanımlama; devlet tarafından müsaade edilmeyen ya da devletin meşruiyetine meydan okuduğu düşünülen dini gruplar için kullanılıyordu.[170] Modern Çin’de de xiejiao terimi, devletin onaylamadığı öğretileri ifade etmek için kullanılmaya devam etmekte olup bu gruplar devlet makamlarınca baskı ve cezalara maruz kalmaktadır. Bugüne kadar Çin’de on dört farklı grup, Kamu Güvenliği Bakanlığı tarafından xiejiao olarak nitelendirilmiştir.[171] Ayrıca 1999 yılında Çinli makamlar, Falun Gong adlı spiritüel hareketi sapkın bir öğreti olarak suçlamış ve hareketi ortadan kaldırmak için bir mücadele başlatmıştır. Uluslararası Af Örgütü’ne göre Falun Gong’a karşı girişilen takibat, çok yönlü bir propaganda kampanyasını,[172] zorla ideolojik dönüşüm ve yeniden eğitim programını, ve keyfi tutuklamalar, angarya ve bazen ölümle neticelenen fiziksel işkenceler gibi bir dizi kanun dışı baskıcı önlemleri kapsıyordu.[173] Çin hükûmeti Falun Gong’a yaptığı muameleyi Batı’daki kült karşıtı hareketin söylemlerini kullanarak meşrulaştırmaya çalışmıştır.[174] Ancak hareketi tanıyan Batılı bilim adamları, Falun Gong’un kült tanımına uymadığını öne sürmektedir.[175][176]

Türkiye

Türkiye’de kültler/yeni dini hareketler hakkında yeterli akademik bilgi ve çalışma mevcut değildir. Bununla birlikte çağdaş Türk toplumunda kültlerin/yeni dini hareketlerin olmadığını iddia etmek de güçtür.

Türkiye’de alternatif din tanımına giren, toplumca tanınmış, çok sayıda dini grup olduğu gözlenmektedir. Bunların yanında kültleşme eğilimi gösteren başka dini gruplar da vardır.

Gülen Hareketi

Türkiye’de en fazla bilinen kütlerin/yeni dini hareketlerin başında Gülen Hareketi gelmektedir. 1960’larda kurulan bu örgüt, hem kültlerin temel bileşenleri (karizmatik lider, doktrin/ideoloji ve endoktrinasyon yöntemleri) hem de yukarıda listelenen 15 kriter açısından incelendiğinde klasik kült tanımını tamamen karşılamaktadır. Örgütün son yıllarda Türkiye’de giriştiği siyasi operasyonlar, mesiyanik bir kültün toplum düzeninde nasıl tahrip edici bir etki yaratabildiğini göstermiştir. Bilhassa kriminal eylem iddialarının ardından bazı yorumcular, Gülen hareketinin kült olduğuna dair görüşler bildirmiştir.[177][178][179][180][181][182][183][184][185][186]

Benzer şekilde 15 Temmuz darbe girişimi sonrasında ortaya çıkan itiraf ve deliller, Gülen Hareketi kültünün üyelerini kişiliksizleştirilmek için ciddi zihin değiştirici (mind-altering) manipülatif yöntemler kullandığını ortaya koymuştur. Bu manipülatif yöntemlerin belki de en dikkat çekicisi, Gülen Hareketi mensubu olduğunu itiraf eden ve Genelkurmay Başkanı yaverliği görevinde bulunan Levent Türkkan örneğinde görülmektedir.[187][188] Diğer yandan 15 Temmuz darbe girişimi sonrasında elde edilen güncel bilgiler, örgütün üyelerin bütün özel yaşamlarını yönlendirdiğini kanıtlamaktadır.[189][190][191]

Adnan Oktar Cemaati

Türkiye’de ikinci bir bariz kült örneği ise Bilim Araştırma Vakfı’dır (BAV). Adnan Oktar’ın liderliğindeki bu yapı, son yıllarda İslam dini üzerinde kadınların lehine yaptığı, dini açıdan çok tartışmalı içtihatlarla tanınmaktadır. Toplum tarafından tuhaf, komik ve itici karşılansa da Adnan Oktar, kadınlara yönelik iddialarını etrafındaki kült kadın üyeleri üzerinde uygulayıp topluma İslam’ın çağdaş yüzünü gösterdiğini iddia etmekte olup örgütün kült niteliği bazı Batılı gözlemciler tarafından da teyit edilmiştir.[192] Diğer yandan Oktar, İslam eskatolojisinin temel figürü Mehdi’ye ilişkin çoğu tartışmalı rivayetten tamamına yakınının kendisine uyduğu iddiasındadır.

Popüler Kültür

Kültlerle ilgili Filmler

Kült karşıtı duyarlılığın oluştuğu 1940'lı yıllardan itibaren dünya sinemasında çok sayıda kült karşıtı film çevrilmiştir. Bunların büyük kısmı, kült karşıtı hareketin doğduğu ABD'de çekilmiş olup başlıcaları şu şekildedir:

Film Adı	Yıl	Yönetmen	Başroller	IMDB Puanı	Notlar
All Colors of the Dark (Tutti i colori del buio)	1972	Sergio Martino	George Hilton, Edwige Fenech, Ivan Rassimov	6.8	Karnındaki bebeğini kaybettiği trafik kazasından kurtulmasının ardından şeytana tapan bir kültün musallat olduğu bir kadının hikâyesi
Children of the Corn	1984	Fritz Kiersch	Peter Horton Linda Hamilton	5.6	Stephen King'in aynı adlı hikâyesinden ve Amerika'daki yalancı peygamber hareketlerinden esinlenen bir film. 18 yaşından büyük herkesin öldürülmesi gerektiğine inanan tehlikeli bir çocuk kültünün yaşadığı bir kasabada mahsur kalan bir genç çiftin hikâyesi
Colonia	2015	Florian Gallenberger	Emma Watson, Daniel Brühl, Michael Nyqvist	7.1	Pinochet diktatörlüğü döneminde Şili'nin güneyinde faaliyet gösteren ve kimsenin çıkmaya cesaret edemediği Colonia Dignidad adlı tehlikeli külte esir düşen bir kadının hikâyesi
Escalofrío (Satan’s Blood)	1978	Carlos Puerto, Juan Piquer Simón	Ángel Aranda, Sandra Alberti, Mariana Karr	6.3	Satanist bir kült tarafından lanetli bir evde tuzağa düşürülen genç bir çiftin hikâyesi
Eyes Wide Shut (Gözleri Tamamen Kapalı)	1999	Stanley Kubrick	Tom Cruise, Nicole Kidman	7.3	Sanat küratörü eşinin kendisini aldattığını öğrenmesinin ardından New Yorklu doktorun yaşadığı şüphe, korku ve cinsel keşiflerle dolu hikâye (Scientology adlı kült mensuplarının hayatı da işlenen diğer önemli bir temadır)
Faults	2014	Riley Stearns	Mary Elizabeth Winstead, Leland Orser, Jon Gries	6.7	İşi gereği zihin denetim mekanizmaları hakkındaki gerçekleri anlatan ve kızlarını kısa süre önce bir külte kaptıran bir aileye yardım etmek zorunda kalan bir adamın hikâyesi
Going Clear	2015	Alex Gibney	Lawrence WrightMark Rathbun, Mike Rinder	8.1	Scientology adlı kültün işleyişini detaylı anlatan, bol ödüllü bir film
Helter Skelter	1976	Tom Gries	George DiCenzo, Steve Railsback, Marilyn Burns	7.4	Psikotik hippi kült lideri Charles Manson'un işlediği Tate-LaBianca toplu cinayetlerine dair soruşturma ve yargılama sürecinin hikâyesi
Holy Smoke (Kutsal Duman)	1999	Jane Campion	Kate Winslet, Harvey Keitel	5.9	Egzotik bir keşif yolculuğuna çıktığı Hindistan'da karizmatik bir gurunun etkisi altında kalan ve ailesinin bir kült karşıtı eğitimci yoluyla kurtarmaya çalıştığı bir genç kızın hikâyesi
Jonestown: The Life and Death of Peoples Temple	2006	Stanley Nelson	Rebecca Moore, Janet Shular, Tim Carter	7.9	1978 yılında 900'ü aşkın müridini Guyana'da toplu intihara götüren, tarihin en tehlikeli kült liderlerinden Jim Jones ve önderlik ettiği "Halkın Tapınağı" hareketinin hikâyesi
Kill List (Ölüm Listesi)	2011	Ben Wheatley	Neil Maskell, MyAnna Buring, Harry Simpson	6.3	Yüksek bir para ödülü karşılığında işlediği üç büyük cinayetten en sonuncusunda yolu insan kurban eden bir kült ile kesişen bir kiralık katilin hikâyesi
Lord of Illusions (Öldüren Büyü)	1995	Clive Barker	Scott Bakula, Kevin J. O'Connor, Famke Janssen	6.0	İncelediği bir dava sırasında, 13 yıl önce öldürülmüş olan liderlerinin dirilmesini bekleyen bir fanatik kült mensuplarıyla yolu kesişen özel bir dedektifin hikâyesi
Manson	1973	Robert Hendrickson, Laurence Merrick	Mary Brunner, Vincent Bugliosi, Bruce Davis	7.4	Kült lideri ve cani Charles Manson'un, ailesinin ve takipçilerinin hikâyesi
Martha Marcy May Marlene (Paranoya)	2011	Sean Durkin	Elizabeth Olsen, John Hawkes, Sarah Paulson, Hugh Dancy	6.9	Catskill Dağları'ndaki suiistimalci bir kültten kaçmasının ardından ailesine yeniden uyum sağlamaya çalışan, ancak eski hatıra ve paranoyalarının peşini bırakmadığı bir kadının hikâyesi
Martyrs (İşkence Odası)	2008	Pascal Laugier	Morjana Alaoui, Mylène Jampanoï	7.1	Çocukken sapık bir kült tarafından kaçırılıp işkence edilen genç bir kadının, kendisi gibi kurban olan bir arkadaşı ile birlikte intikam hikâyesi
Prophet’s Prey	2015	Amy J. Berg	Nick Cave, Elaine Anderson, Sam Brower	7.3	Reşit olmayanlarla evlilik ve çok eşliliğe dair uzun bir geçmişe sahip olup 1890'dan beri tek eşliliği kabul eden ana akım İsa Mesih'in Son Zaman Azizler Kilisesi'nden (The Church of Jesus Christ of Latter-day Saints) ayrı bir ufak grup olan İsa Mesih'in Köktenci Son Zaman Azizler Kilisesi (The Fundamentalist Church of Jesus Christ of Latter-day Saints) ve bu kült hareketin liderliğine yükselen Warren Jeffs'in işlediği suçların hikâyesi
Race with the Devil	1975	Jack Starrett	Peter Fonda, Warren Oates, Loretta Swit	6.6	Teksas'tan Colorado'ya karavanla seyahatları sırasında satanist bir kültün işlediği cinayete şahit olan iki çiftin hikâyesi
Rosemary’s Baby (Rosemary’nin Bebeği)	1968	Roman Polanski	Mia Farrow, John Cassavetes, Ruth Gordon	8.0	Yeni bir apartman dairesine taşınan genç bir çiftin yaşadığı esrarengiz olaylar dizisi. Gizemli bir şekilde hamile kalan kadının, eşinin gizli bir kültle anlaşma yaptığını ve aslında çocuğun asıl babasının Şeytan olduğunu keşfetmesinin hikâyesi
Secta Siniestra	1982	Ignacio F. Iquino	Emma Quer, Carlos Martos, Concha Valero	5.0	Deccale hamile kalıp satanist bir kültün saldırısına uğrayan bir kadının hikâyesi
Santa Sangre (Kutsal Kan)	1989	Alejandro Jodorowsky	Adan Jodorowsky, Teo Jodorowsky, Blanca Guerra	7.7	Sapkın bir kültün (Santa Sangre) lideri olan babasının çocukken annesinin kollarını kesmesi ve sonra da intihar etmesi nedeniyle yaşadığı travma sonucu akıl hastanesine kapatılan bir gencin hikâyesi
Sound of My Voice (Sesimin Etkisi)	2011	Zal Batmanglij	Christopher Denham, Brit Marling	6.7	Gelecekten geldiğini iddia eden bir kadına tapan bir kült hakkında bir belgesel çekmeye çalışan iki yapımcının hikâyesi
Starry Eyes (Şeytanın Gözleri)	2014	Kevin Kölsch, Dennis Widmyer	Amanda Fuller, Noah Segan	6.0	Sinema sektörüne girmeye çalışırken bir kültün ağına düşen genç bir kızın hikâyesi
Split Image (Captured)	1982	Ted Kotcheff	Michael O'Keefe, Karen Allen, Peter Fonda, James Woods	6.8	Güzel bir kız tarafından bir kült yapı içine sürüklenen, kült liderinin beyin yıkama süreçlerine maruz kalan ve ailesi tarafından kurtarılmaya çalışılan bir gencin hikâyesi
The Believers (Tarikat)	1987	John Schlesinger	Martin Sheen, Robert Loggia, Helen Shaver	6.1	Çocuk kurban eden satanist bir kültün kendi oğluyla da ilgilendiğini keşfeden New Yorklu bir psikiyatrın hikâyesi
The Black Cat (Kara Kedi)	1934	Edgar G. Ulmer	Boris Karloff, Béla Lugosi	7.2	Balayı için gittikleri Macaristan'da bir otomobil kazası geçiren ve tıbbi yardım almaya gittikleri satanist rahibin evinde mahsur kalan Amerikalı çiftin hikâyesi
The Blood on Satan’s Claw	1970	Piers Haggard	Patrick Wymark, Linda Hayden, Barry Andrews	6.4	18. yüzyıl İngiltere'sinde çocukların yavaş yavaş satanist bir külte katıldığı bir köyün hikâyesi
The City of the Dead	1960	John Llewellyn Moxey	Christopher Lee, Venetia Stevenson, Valentine Dyall	6.9	17. yüzyılda cadı suçlamasıyla yakılarak idam edilmiş bir kadının ölümsüzlüğünü devam ettirmek için her yıl bir bakire kurban edilmesi gerektiğine inanan bir kültün hikâyesi
The Devil Rides Out (Şeytan Geliyor)	1968	Terence Fisher	Christopher Lee, Charles Gray, Niké Arrighi	7.1	1920'lerin İngiltere'sinde, eski bir arkadaşının oğlunu satanist bir kültün elinden kurtarmaya çalışan bir adamın hikâyesi
The Master (Usta)	2012	Paul Thomas Anderson	Joaquin Phoenix, Philip Seymour Hoffman, Amy Adams	7.1	Yurda döndükten sonra hayata uyum sağlamaya çalışırken bir karizmatik bir kült lideri tarafından kandırılan bir II. Dünya Savaşı gazisinin hikâyesi
The Mephisto Waltz (Şeytanın İzinde)	1971	Paul Wendkos	Alan Alda, Jacqueline Bisset, Barbara Parkins	6.0	Ölümün eşiğindeyken hayatını ve kariyerini devam ettirebilmek için Şeytanla anlaşma yaparak başka bir genç adamın bedenine geçen bir piyanistin hikâyesi
The Ninth Gate (Dokuzuncu Kapı)	1999	Roman Polanski	Johnny Depp, Frank Langella, Lena Olin, Emmanuelle Seigner	6.7	Şeytan tarafından yazıldığı ve ölümsüzlük sağladığına inanılan eski bir kitabın mevcut son iki nüshasını bulmaya çalışırken kendisini doğaüstü bir komplonun içinde bulan bir sahafın hikâyesi
The Sacrament (Ayin)	2013	Ti West	Joe Swanberg, Amy Seimetz	6.1	Jim Jones'un Halkın Tapınağı adlı kült hareketince işlenen Jonestown Katliamı'ndan esinlenen bir film. Eden Parish adlı ütopik komünde yaşayan bir külte katılan kızkardeşini bulmaya çalışan bir adamın ve onun arayışını belgeleyen gazetecilerin hikâyesi
The Seventh Victim	1943	Mark Robson	Tom Conway, Jean Brooks, Isabel Jewell	6.9	Kayıp kızkardeşini bulmaya çalışırken New York'a bağlı Greenwich köyünde bir satanist külte rast gelen ve kardeşinin kaybolmasında bu örgütün rolü olduğunu düşünen bir kadının hikâyesi
The Source Family	2012	Jodi Wille	Ahom Aquarian, Isis Aquarian, Elena Michaels	6.9	70'li yıllarda ütopik komün hayatına dayalı bir kült kuran bir grubun ve 13 kadınla yaşayan spiritüel liderleri Father Yod'un hikâyesi
The Wicker Man (Gizemli Ada)	1973	Robin Hardy	Christopher Lee, Diane Cilento, Britt Ekland	7.6	Var olmadığı iddia edilen kayıp bir kızı aramak amacıyla İskoçya'daki bir adaya giden ve ada halkının mensup olduğu kült yapıyı görünce dehşete düşen bir polis çavuşunun hikâyesi
Ticket to Heaven	1981	Ralph L. Thomas	Nick Mancuso, Saul Rubinek, Meg Foster, Kim Cattrall	7.2	Mesihlik iddiasındaki liderlerine sürekli para toplamak için mensuplarının beyinlerini yıkayan bir kültün tuzağına düşen bir gencin hikâyesi
V/H/S/2 (Dehşet Kaseti)	2013	Jason Eisener, Gareth Evans	Lawrence Michael Levine, Mindy Robinson, Adam Wingard, Oka Antara	6.0	Aradıkları kayıp bir öğrencinin evindeki video kasetleri bulan ve kasetlerin içeriğine bakınca gencin kaybolmasının ardında bir kült örgütün bulunduğunu fark eden iki dedektifin hikâyesi

Kaynakça

1. Zablocki, Benjamin David; Thomas Robbins (2001). Misunderstanding Cults: Searching for Objectivity in a Controversial Field (İngilizce). University of Toronto Press. s. 474. ISBN ISBN 0-8020-8188-6. |isbn= değerini kontrol edin: invalid character (yardım).
2. Richardson, James T., "Definitions of Cult: From Sociological-Technical to Popular-Negative" (1993). Cilt 34 (4). Review of Religious Research. Religious Research Association, Inc. s. 348-356. Eksik ya da boş |başlık= (yardım)
3. Stark, Rodney; Bainbridge, William Sims (1996). A Theory of Religion (İngilizce). Rutgers University Press. s. 124. ISBN ISBN 0-8135-2330-3 |isbn= değerini kontrol edin: invalid character (yardım).
4. "American Journal of Sociology", 85. 1980. s. 1377. Cults[...], like other deviant social movements, tend to recruit people with a grievance, people who suffer from a some variety of deprivation (Diğer sapkın sosyal hareketler gibi kültler [...], sıkıntıları olan ve bir tür mahrumiyet yaşayan insanları kazanma eğilimindedir) Yazar |ad1= eksik |soyadı1= (yardım)
5. Dr. Chuck Shaw. "Sects and Cults". Greenville Technical College. 27 Eylül 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Eylül 2016.
6. Olson, Paul J. (2006). "The Public Perception of 'Cults' and 'New Religious Movements'". Journal for the Scientific Study of Religion. 45 (1). s. 97–106.
7. Bromley, David Melton; J. Gordon (2002). Cults, Religion, and Violence. West Nyack, NY, USA: Cambridge University Press.
8. Erwin Fahlbusch; Geoffrey William Bromiley. "The Encyclopedia of Christianity: P-Sh, Volume 4". s. 897. 10 Eylül 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Eylül 2016.
9. "Merriam-Webster Dictionary". 13 Mayıs 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Eylül 2016.
10. "Culture". 8 Eylül 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Eylül 2016.
11. W. S. Taylor (Mart 1930). "Science and cult". Psychological Review. 37 (2). Kült üyesi (cultist), bugün İngilizcede "dinci" olarak adlandırılabilecek bir manada (yani bilimsel dünya görüşü yerine dini bir dünya görüşünü benimseyen kimse) kullanılmaktadır
12. Morris Fishbein (1932). Fads and Quackery in Healing: An Analysis of the Foibles of the Healing Cults. Covici, Friede.
13. United States naval medical bulletin. Cilt 28. 1930. s. 366. Eksik ya da boş |başlık= (yardım)
14. T.L. Brink (2008). Psychology: A Student Friendly Approach. Unit 13: Social Psychology. s. 320.
15. Swatos, William H. Jr. (1998). "Church-Sect Theory", Encyclopedia of Religion and Society içinde (İngilizce). Walnut Creek, CA: AltaMira. s. 90–93. ISBN ISBN 978-0-7619-8956-1 |isbn= değerini kontrol edin: invalid character (yardım).
16. Campbell, Colin (1998). "Cult". Encyclopedia of Religion and Society içinde (İngilizce). Walnut Creek, CA: AltaMira. s. 122–123. ISBN 978-0-7619-8956-1.
17. Richardson, James T. (1993). "Definitions of Cult: From Sociological-Technical to Popular-Negative". Review of Religious Research. 34 (4). s. 349.
18. Stark, Rodney; Bainbridge, William Sims (1987). The Future of Religion: Secularization, Revival and Cult Formation (İngilizce). Berkeley, CA: University of California Press. s. 25. ISBN 978-0-520-05731-9.
19. Stark, Rodney; Bainbridge, William Sims (1987). The Future of Religion: Secularization, Revival and Cult Formation (İngilizce). Berkeley, CA: University of California Press. s. 124. ISBN 978-0-520-05731-9.
20. J.K.van Baalen (1956). The Chaos of Cults. 2nd revised and enlarged ed.
21. Scott Cunningham (1992). The Truth about Witchcraft.
22. Paul J. Olson (Mart 2006). "The Public Perception of "Cults" and "New Religious Movements"". Journal for the Scientific Study of Religion. 45 (1). s. 97-106.
23. Margaret Singer; Janja Lalich (1995). Cults in our Midst (İngilizce). John Wiley & Sons. ISBN 0-7879-0051-6.
24. Dawson, Lorne L. (2006). Comprehending Cults: The Sociology of New Religious Movements (İngilizce). Oxford: Oxford University Press. ISBN 978-0-19-542009-8.
25. Goldman, Marion (2006). "Review Essay: Cults, New Religions, and the Spiritual Landscape: A Review of Four Collections". Journal of the Scientific Study of Religion. 45 (1). s. 87–96.
26. Bainbridge, William Sims (1997). The Sociology of Religious Movements (İngilizce). New York: Routledge. s. 24. ISBN 0-415-91202-4.
27. Ogloff, J. R.; Pfeifer, J. E. (1992). "Cults and the law: A discussion of the legality of alleged cult activities". Behavioral Sciences & the Law. 10 (1). s. 117–140.
28. Weber, Maximillan (1947). Theory of Social and Economic Organization. Chapter: "The Nature of Charismatic Authority and its Routinization" (Wirtschaft und Gesellschaft). Talcott Parsons.
29. David Adams (15 Ocak 2006). "What Threat Miami 'Spies'?". St. Petersburg Times. 3 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Eylül 2016.
30. Kelman, H (1958). "Compliance, identification and internalization: Three processes of attitude change". Journal of Conflict Resolution.
31. Forsyth, D.R. (2009). Group Dynamics. New York: Wadsworth.
32. Cialdini, R.B.; Goldstein, N.J. (2004). "Social influence: Compliance and conformity". Annual Review of Psychology, 55. s. 591-621.
33. Baron, R.S. (2000). "Arousal, capacity, and intense indoctrination". Personality and Social Psychology Review.
34. Laplanche, J.; Pontalis, J.-B. (1973). The language of psychoanalysis. The Hogarth Press.
35. Doran, Robert M. (2011). "Moral Conversion from and to: What Does Bernard Lonergan Mean by 'Conversion'?" (PDF). University of Toronto Press. s. 20.
36. "Arousal, capacity, and intense indoctrination". Personality and Social Psychology Review. 2000. Yazar |ad1= eksik |soyadı1= (yardım)
37. Galen Pumphrey. "Early Unification Church History" (PDF).
38. Encyclopedia of Religion and Society. "Unification Church". Hartford Institute for Religion Research, Hartford Seminary. 9 Nisan 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Eylül 2016.
39. W. Michael Ashcraft (2006). Introduction to New and Alternative Religions in America (İngilizce). Greenwood Publishing Group. s. 180. ISBN 978-0-275-98717-6.
40. George D. Chryssides (2001). Exploring New Religions, Issues in contemporary religion (İngilizce). Continuum International Publishing Group. s. 1. ISBN 978-0-8264-5959-6.
41. Wallis, Roy (1975). "Scientology: Therapeutic Cult to Religious Sect". Sociology. 9 (1).
42. Oldenburg, Don. "Stressed to Kill: The Defense of Brainwashing; Sniper Suspect's Claim Triggers More Debate". Washington Post. 17 Eylül 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Eylül 2016.
43. Dawson, Lorne L. (1998). Cults in context: readings in the study of new religious movements (İngilizce). Transaction Publishers. s. 340. ISBN 978-0-7658-0478-5.
44. Robbins, Thomas (1996). In Gods we trust: new patterns of religious pluralism in America (İngilizce). Transaction Publishers. s. 537. ISBN 978-0-88738-800-2.
45. Sipchen, Bob (17 Kasım 1988). "Ten Years After Jonestown, the Battle Intensifies Over the Influence of 'Alternative' Religions". Los Angeles Times. 3 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Eylül 2016.
46. Stark, Rodney; Bainbridge, William (1996). A Theory of Religion (İngilizce). Peter Lang Publishing. s. 155. ISBN 0-8135-2330-3.
47. Eugene V. Gallagher (2004). The New Religious Movement Experience in America (İngilizce). Greenwood Press. s. xv. ISBN 0-313-32807-2.
48. Galanter, Marc (ed.) (1989). Cults and new religious movements: a report of the committee on psychiatry and religion of the American Psychiatric Association (İngilizce). American Psychiatric Pub. ISBN 0-89042-212-5.
49. Bader, Chris; A. Demaris (1996). "A test of the Stark-Bainbridge theory of affiliation with religious cults and sects". Journal for the Scientific Study of Religion, 35. s. 285–303.
50. Cowan, Douglas E. (2003). Bearing False Witness? An Introduction to the Christian Countercult (İngilizce). Westport, CT: Praeger. ISBN 978-0-275-97459-6.
51. Gordon Melton (1992). Encyclopedic Handbook of Cults in America. New York/London: Garland. s. 5.
52. Walter Ralston Martin (2003). The Kingdom of the Cults (İngilizce). Bethany House. s. 18. ISBN 0-7642-2821-8.
53. Walter R. Martin (1978). The Rise of the Cults. Santa Ana: Vision House. s. 11-12.
54. Richard Abanes (1997). Defending the Faith: A Beginner's Guide to Cults and New Religions. Grand Rapids: Baker Book House. s. 33.
55. H. Wayne House; Gordon Carle (2003). Doctrine Twisting: How Core Biblical Truths are Distorted. Downers Grove: IVP.
56. Garry W. Trompf (1987). "Missiology, Methodology and the Study of New Religious Movements". Religious Traditions. Cilt (10). s. 95-106.
57. Walter R. Martin (2003). Ravi, Zacharias (Ed.). The Kingdom of the Cults. Bloomington: Bethany House. s. 479-493.
58. Enroth, Ronald, (Ed.) (1990). Evangelising the Cults. Milton Keynes: Word.
59. Norman L Geisler; Ron Rhodes (1997). When Cultists Ask: A Popular Handbook on Cultic Misinterpretations. Grand Rapids: Baker Book House.
60. Richardson, James T.; Introvigne, Massimo (2001). "'Brainwashing' Theories in European Parliamentary and Administrative Reports on 'Cults' and 'Sects'". Journal for the Scientific Study of Religion. 40 (2). s. 143–168.
61. Shupe, Anson (1998). "Anti-Cult Movement", William H. Swatos Jr. Encyclopedia of Religion and Society içinde (İngilizce). Walnut Creek, CA: AltaMira. s. 27. ISBN 978-0-7619-8956-1.
62. M. Ali Kirman (2004). "Beyin Yıkama Teorileri" (PDF). Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi (AÜİFD). 45 (1). s. 107-132.
63. Robbins, T.; D. Anthony (1982). "Deprogramming, brainwashing and the medicalization of deviant religious groups". Social Problems, 29. s. 283–97.
64. Melton, J. Gordon (10 Aralık 1999). "Brainwashing and the Cults: The Rise and Fall of a Theory". CESNUR: Center for Studies on New Religions. 4 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Eylül 2016.
65. Bromley, David G. (1998). "Brainwashing", William H. Swatos Encyclopedia of Religion and Society içinde (İngilizce). Walnut Creek, CA: AltaMira. s. 61–62. ISBN 978-0-7619-8956-1.
66. Barker, Eileen (1989). New Religious Movements: A Practical Introduction. Londra: Her Majesty's Stationery Office.
67. Janja, Lalich; Langone, Michael. "Characteristics Associated with Cultic Groups - Revised". International Cultic Studies Association. Erişim tarihi: 12 Eylül 2016.
68. O'Reilly, Charles; Chatman, Jennifer (1996). "Culture as Social Control: Corporations, Cults and Commitment" (PDF). University of Berkeley.
69. Hill, Harvey; John Hickman; Joel McLendon (2001). "Cults and Sects and Doomsday Groups, Oh My: Media Treatment of Religion on the Eve of the Millennium". Review of Religious Research. 43 (1). s. 24–38. doi:10.2307/3512241.
70. van Driel, Barend; J. Richardson (1988). "Cult versus sect: Categorization of new religions in American print media". Sociological Analysis. 49 (2). s. 171–183. doi:10.2307/3711011.
71. Richardson, James T (1993). "Definitions of Cult: From Sociological-Technical to Popular-Negative". Review of Religious Research. 34 (4). Religious Research Association, Inc. s. 348–356. doi:10.2307/3511972.
72. Wright, Stewart A. (1997). "Media Coverage of Unconventional Religion: Any 'Good News' for Minority Faiths?". Review of Religious Research. 39 (2). s. 101–115. doi:10.2307/3512176.
73. Barker, Eileen (1986). "Religious Movements: Cult and Anti-Cult Since Jonestown". Annual Review of Sociology, 12. s. 329–346.
74. M. Ali Kirman (2004). "Beyin Yıkama Teorileri" (PDF). Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi (AÜİFD). 45 (1). s. 107-132.
75. Ayella, Marybeth (1990). "They Must Be Crazy: Some of the Difficulties in Researching 'Cults'". American Behavioral Scientist. 33 (5). s. 562–577.
76. Pnina Werbner (2003). Pilgrims of Love: The Anthropology of a Global Sufi Cult. Bloomington: Indiana University Press. s. xvi.
77. James T. Richardson (Haziran 1993). "Definitions of Cult: From Sociological-Technical to Popular-Negative". Review of Religious Research. 34 (4). s. 348–356.
78. Wessinger, Catherine Lowman (2000). How the Millennium Comes Violently (İngilizce). New York, NY/London, UK: Seven Bridges Press. s. 4. ISBN 1-889119-24-5.
79. Amy Ryan (2000). "New Religions and the Anti-Cult Movement: Online Resource Guide in Social Sciences". 6 Şubat 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Eylül 2016.
80. Casino. Bruce J. (1999). "Defining Religion in American Law". 15 Mayıs 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Eylül 2016.
81. Clarke, Peter B. (2006). New Religions in Global Perspective: A Study of Religious Change in the Modern World. New York: Routledge.
82. Elijah Siegler (2007). New Religious Movements (İngilizce). Prentice Hall. ISBN 0-13-183478-9.
83. Eileen Barker (1999). Wilson, Bryan; Cresswell, Jamie (Edl.). New Religious Movements: their incidence and significance, "New Religious Movements: challenge and response" içinde (İngilizce). Routledge. ISBN 0-415-20050-4.
84. Eljah Siegler (2007). New Religious Movements (İngilizce). Prentice Hall. s. 51. ISBN 0-13-183478-9.
85. Jenkins, Phillip (2000). Mystics and Messiahs: Cults and New Religions in American History (İngilizce). Oxford University Press USA. s. 216. ISBN 0-19-514596-8.
86. Pargament, Kenneth I. (1997). "Compelling Coping in a Doomsday Cult", The Psychology of Religion and Coping: Theory, Research, Practice içinde (İngilizce). Guilford Press. s. 150–153, 340. ISBN 1-57230-664-5.
87. Stangor, Charles (2004). Social Groups in Action and Interaction: When Prophecy Fails (İngilizce). Psychology Press. s. 42–43. ISBN 1-84169-407-X.
88. Newman, Dr. David M (2006). Sociology: Exploring the Architecture of Everyday Life (İngilizce). Pine Forge Press. s. 86. ISBN 1-4129-2814-1.
89. Petty, Richard E.; John T. Cacioppo (1996). "Effect of Disconfirming an Important Belief", Attitudes and Persuasion: Classic and Contemporary Approaches içinde (İngilizce). Westview Press. s. 139. ISBN 0-8133-3005-X.
90. Festinger, Leon; Riecken, Henry W.; Schachter, Stanley (1956). When Prophecy Fails: A Social and Psychological Study of a Modern Group that Predicted the Destruction of the World. University of Minnesota Press. ISBN 1-59147-727-1.
91. Philip Jenkins (2000). Mystics and Messiahs: Cults and New Religions in American History. Oxford University Press. s. 215-216.
92. Dennis Tourish; Tim Wohlforth (2000). On the Edge: Political Cults Right and Left. Armonk, NY: M.E. Sharpe.
93. Bob Pitt (2000). "On the Edge" (review)". What Next Journal. 17 Eylül 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Eylül 2016.
94. Dennis Tourish. "Introduction to Ideological Intransigence, Democratic Centralism and Cultism". 11 Nisan 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Eylül 2016.
95. John Mintz (14 Ocak 1985). "Ideological Odyssey: From Old Left to Far Right". The Washington Post. 13 Ocak 2004 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Eylül 2016.
96. Alisa Solomon (26 Kasım 1996). "Commie Fiends of Brooklyn". The Village Voice. 21 Haziran 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Eylül 2016.
97. Janja A. Lalich (2004). Bounded Choice: True Believers and Charismatic Cults. Berkeley and Los Angeles: University of California Press.
98. Rothbard, Murray. "The Sociology of the Ayn Rand Cult". Erişim tarihi: 12 Eylül 2016.
99. Shermer, Michael (1997). The Unlikeliest Cult: Why People Believe Weird Things (İngilizce). New York: W.H. Freeman and Company. ISBN 0-7167-3090-1.
100. David North (1991). Gerry Healy and His Place in the History of the Fourth International (İngilizce). Mehring Books. ISBN 0-929087-58-5.
101. Dennis Tourish; Tim Wohlforth (2000). Gerry Healy: Guru to a Star" (Chapter 10), "On the Edge: Political Cults Right and Left" içinde. Armonk, NY: M.E. Sharpe. s. 156–172.
102. Bob Pitt (2000). "Book Review: Cults, Sects and the Far Left". What Next Journal. 17 Eylül 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Eylül 2016.
103. "Arlette Laguiller n'aime pas le débat". L'Humanité. 11 Nisan 2002. 17 Eylül 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Eylül 2016.
104. Cyril Le Tallec (2006). Les sectes politiques: 1965-1995. Harmattan.
105. Lucy Patrick (Aralık 1990). "Book Review: The Wrong Way Home". Journal for the Scientific Study of Religion.
106. Charles W. Cooke (16 Eylül 2015). "The Cult of Donald Trump". National Review. 5 Nisan 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Eylül 2016.
107. Andrew Sullivan (23 Haziran 2016). "America is Ripe for Tyranny". Dallas Morning News. 16 Eylül 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Eylül 2016.
108. Robinson, B.A (25 Temmuz 2007). "Doomsday, destructive religious cults". Ontario Consultants on Religious Tolerance. Erişim tarihi: 13 Eylül 2016.
109. Turner, Francis J.; Arnold Shanon Bloch; Ron Shor (1995). "Chapter 105: From Consultation to Therapy in Group Work With Parents of Cultists", "Differential Diagnosis & Treatment in Social Work" içinde (İngilizce). Free Press. s. 1146. ISBN 0-02-874007-6.
110. Clark, M.D., John Gordon (4 Kasım 1977). "The Effects of Religious Cults on the Health and Welfare of Their Converts". 123 (181). Congressional Record. United States Congress. Extensions of Remarks. s. 37401–37403.
111. Kaslow, Florence Whiteman; Marvin B. Sussman (1982). Cults and the Family (İngilizce). Haworth Press. s. 34. ISBN 0-917724-55-0.
112. Zablocki, Benjamin (31 Mayıs 1997). ""Cults: Theory and Treatment Issues" adlı konferansta sunulan bildiri". Philadelphia, Pennsylvania.
113. Kranenborg, Reender (1996). "Sekten... gevaarlijk of niet? (Cults... dangerous or not?)". Religieuze bewegingen in Nederland (Religious movements in the Netherlands), 31. Free University Amsterdam.
114. Saliba, John A. (2003). Understanding New Religious Movements (İngilizce). Rowman Altamira. s. 144. ISBN 0-7591-0356-9.
115. Zablocki, Benjamin David; Thomas Robbins (2001). Misunderstanding Cults: Searching for Objectivity in a Controversial Field (İngilizce). University of Toronto Press. s. 474. ISBN 0-8020-8188-6.
116. Dawson, Lorne L. (1998). Sects and Violence, "Cults in Context: Readings in the Study of New Religious Movements" içinde (İngilizce). Transaction Publishers. s. 349. ISBN 0-7658-0478-6.
117. Hubert Seiwert (2003). "Freedom and Control in the Unified Germany: Governmental Approaches to Alternative Religions Since 1989". Sociology of Religion. 64 (3). s. 367–375.
118. "Bundesverfassungsgericht (Alman Federal Anayasa Mahkemesi) kararı". 26 Haziran 2002. 18 Mayıs 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Eylül 2016.
119. Orlando Patterson (1998). Rituals of Blood: Consequences of Slavery in Two American Centuries. Basic Civitas Books.
120. Nicholas Goodrick-Clarke (1993). The Occult Roots of Nazism: The Ariosophists of Austria and Germany, 1890-1935 (İngilizce). New York: NYU Press. ISBN 978-0-8147-3060-7.
121. Barbara Perry (2012). Hate and Bias Crime: A Reader. Routledge. s. 330-331.
122. Robert Bridgstock (2014). The Youngest Bishop in England: Beneath the Surface of Mormonism (İngilizce). Tucson, Arizona: See Sharp Press. s. 102. ISBN 978-1937276034.
123. C. Cusack (2015). Laws Relating to Sex, Pregnancy, and Infancy: Issues in Criminal Justice. Springer,.
124. "Tutuklanmadan önce Ratzon'la yapılan röportaj". 14 Ocak 2010. 21 Eylül 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Eylül 2016.
125. "Goel Ratzon accused of raping minors (Goel Ratzon reşit olmayan çocuklara tecavüzle suçlanıyor)". Ynetnews. 14 Şubat 2010.
126. "Israeli police arrest harem 'messiah' Goel Ratzon (İsrail polisi, harem 'mesihi' Goel Ratzon'u tutukladı)". The Guardian. 14 Ocak 2010.
127. "Israeli cult leader Goel Ratzon jailed for 30 years (İsrailli kült lideri Goel Ratzon 30 yıl hapse mahkûm edildi)". BBC. 28 Ekim 2014.
128. "Ambash Affair / l'Affaire Ambash / Ambash Davası" |url= değerini kontrol edin (yardım).
129. "Daniel Ambash's Little Beggars (Daniel Ambash'ın Küçük Dilencileri)". Haaretz. 19 Haziran 2008.
130. "Sadistic cult leader sentenced to 26 years (Sadist kült lideri 26 yıl hapse mahkûm edildi)". Times of Israel. 17 Ekim 2013.
131. "Head of Jerusalem 'sadistic cult' convicted (Kudüs'ün 'sadist kült" lideri mahkûm edildi)". Ynet News. 10 Eylül 2013.
132. Dunn, Scott (3 Aralık 2012). "Polygamy, abuse alleged to be hallmarks of cult (Poligami: Kültlerin alamet-i farikası olduğu söylenen suiistimal)". Owen Sound Sun Times.
133. Campbell, Jennifer (17 Kasım 2012). "Allegations of polygamy, abuse and psychological torture within secretive sect (Gizli kült içerisinde poligami, suiistimal ve psikolojik işkence iddiaları)". CTV Television Network.
134. Gowan, Rob (7 Nisan 2014). "Two brothers, alleged Ontario polygamist cult ring leaders, face 31 sex and assault charges (Ontario çok eşli kült liderleri olduğu iddia edilen iki kardeş, 31 cinsel saldırı suçuyla suçlanıyor)". The Toronto Sun. Owen Sound, Ont.: Canoe Sun Media.
135. Leydon, Joe (17 Mayıs 2010). "Variety Reviews – Follow the Prophet". Variety.
136. Flores Alvarez, Olivia (30 Nisan 2010). "Follow the Prophet: Uncovering the Child Sex Abuse in Polygamous Sects". Houston Press.
137. Sweeny, Joan (16 Haziran 2010). "New Film Exposes Sex Offenses in Polygamy Cult". The Huffington Post. 19 Nisan 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Eylül 2016.
138. Piven, Jerry S. (2002). Jihad and Sacred Vengeance: Psychological Undercurrents of History (İngilizce). iUniverse. s. 104–114. ISBN 0-595-25104-8.
139. Goldberg, Carl; Virginia Crespo (2004). Seeking the Compassionate Life: The Moral Crisis for Psychotherapy and Society (İngilizce). Praeger/Greenwood. s. 161. ISBN 0-275-98196-7.
140. Dittmann, Melissa (10 Kasım 2002). "Cults of hatred: Panelists at a convention session on hatred asked APA to form a task force to investigate mind control among destructive cults". Monitor on Psychology. 33 (10). American Psychological Association.
141. Sieghart, Mary Ann (26 Ekim 2001). "The cult figure we could do without". The Times.
142. Steven J. Stern (1998). Shining and Other Paths: War and Society in Peru, 1980–1995. Durham, N.C.: Duke University Press.
143. David Scott Palmer (1994). Shining Path of Peru. New York: St. Martin's Press.
144. Gérard Chaliand. "Röportaj". L'Express.
145. Elizabeth Rubin (13 Temmuz 2003). "The Cult of Rajavi". The New York Times Magazine.
146. Karl Vick (21 Haziran 2003). "Iran Dissident Group Labeled a Terrorist Cult". The Washington Post.
147. Max Boot (25 Ekim 2006). "How to Handle Iran". Los Angeles Times.
148. "No Exit: Human Rights Abuses Inside the Mojahedin Khalq Camps". Human Rights Watch.
149. Banisadr, Masoud (19–20 Mayıs 2005). "Cult and extremism / Terrorism, "Combating Terrorism and Protecting Democracy: The Role of Civil Society" adlı konferansta konuşma". Centro de Investigación para la Paz. 5 Kasım 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Eylül 2016.
150. Janja, Lalich; Langone, Michael. "Characteristics Associated with Cultic Groups". International Cultic Studies Association. Erişim tarihi: 12 Eylül 2016.
151. Davis, Dena S. (1996). "Joining a Cult: Religious Choice or Psychological Aberration". Journal of Law and Health.
152. Richardson, James T. (2004). Regulating religion: case studies from around the globe (İngilizce). New York: Kluwer Acad. / Plenum Publ. ISBN 0306478862.
153. Richardson, James T.; Introvigne, Massimo (2001). "'Brainwashing' Theories in European Parliamentary and Administrative Reports on 'Cults' and 'Sects". Journal for the Scientific Study of Religion. 40 (2). s. 143–168.
154. https://en.wikipedia.org/wiki/Governmental_lists_of_cults_and_sects. Eksik ya da boş |başlık= (yardım)
155. "ya da Almanca konuşulan ülkelerde Almanca "Sekten" tabiri (İngilizcedeki "cult" kelimesi ile aynı anlamdadır)".
156. "International Religious Freedom Report for 2012". ABD Dışişleri Bakanlığı'nın yayınladığı 2012 yılı Uluslararası Dini Özgürlükler Raporu'na göre Avusturya 2011'den itibaren kültleri ayrı bir grup olarak görmemektedir
157. . Belçika Temsilciler Meclisi'nin Adalet Komisyonu, 1997 yılında kültlere dair bir rapor yayınlamıştır. 2005 tarihli Brüksel Yargıtayı kararı, listeye alınan bir kuruluşun imajına zarar verdiği gerekçesiyle Belçika Temsilciler Meclisi'ni kınamıştır. Eksik ya da boş |başlık= (yardım)
158. . Ulusal Meclis'in (Assemblée Nationale) bir komisyonu, 1995 yılında kült olduğu iddia edilen hareketlere dair bir liste oluşturmuştur. 2005 yılında Başbakan, bu dile getirilen edilen kaygıların "artık çok da yerinde olmadığını" ve devletin kültlere dair kaygıları ile kamu özgürlükleri ve laiklik arasında bir denge bulması gerektiğini ifade etmiştir. Eksik ya da boş |başlık= (yardım)
159. https://en.wikipedia.org/wiki/Governmental_lists_of_cults_and_sects#Germany. 1997 tarihli olup kültleri listeleyen Berlin Senatosu Raporunun geçerliliği, 2003 tarihli bir mahkeme kararında savunulmuş olup (Oberverwaltungsgericht Berlin (OVG 5 B 26.00) 25 Eylül 2003), Berlin yerel makamları bu konudaki tutumunu hâlen sürdürmektedir. Eksik ya da boş |başlık= (yardım)
160. Ogloff, J. R.; Pfeifer, J. E. (1992). "Cults and the law: A discussion of the legality of alleged cult activities". Behavioral Sciences & the Law. 10 (1). s. 117–140.
161. Lewis, James R. (2004). The Oxford Handbook of New Religious Movements. Oxford University Press US. ISBN 0-19-514986-6.
162. Richardson, James T.; Introvigne, Massimo (2001). "'Brainwashing' Theories in European Parliamentary and Administrative Reports on 'Cults' and 'Sects'". Journal for the Scientific Study of Religion. 40 (2). s. 143–168.
163. Edelman, Bryan; Richardson, James T. (2003). "Falun Gong and the Law: Development of Legal Social Control in China". Nova Religio. 6 (2). s. 312–331.
164. Сергей Иваненко (17 Ağustos 2009). "О религиоведческих аспектах антикультового движения". Erişim tarihi: 14 Eylül 2016.
165. Andreĭ Soldatov; I. Borogan (2010). The new nobility : the restoration of Russia's security state and the enduring legacy of the KGB. New York, NY: PublicAffairs. s. 65-66.
166. "Schoolboy avoids prosecution for branding Scientology a 'cult'". The Guardian. 23 Mayıs 2008.
167. Richardson, James T.; Introvigne, Massimo (2001). "'Brainwashing' Theories in European Parliamentary and Administrative Reports on 'Cults' and 'Sects'". Journal for the Scientific Study of Religion. 40 (2). s. 143–168.
168. Robbins, Thomas (2002). "Combating 'Cults' and 'Brainwashing' in the United States and Europe: A Comment on Richardson and Introvigne's Report". Journal for the Scientific Study of Religion. 40 (2). s. 169–76.
169. Beckford, James A. (1998). "'Cult' Controversies in Three European Countries". Journal of Oriental Studies, 8. s. 174–84.
170. Benjamin Penny (2012). The Religion of Falun Gong (İngilizce). University of Chicago Press. s. 6. ISBN 978-0-226-65501-7.
171. Freedom House (11 Şubat 2002). "Report Analyzing Seven Secret Chinese Government Documents" (PDF).
172. Thomas Lum (25 Mayıs 2006). "CRS Report for Congress: China and Falun Gong" (PDF). Congressional Research Service. 28 Haziran 2006 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Eylül 2016.
173. "China: The crackdown on Falun Gong and other so-called 'heretical organizations'" (PDF). Amnesty International. 23 Mart 2000. 2 Temmuz 2010 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Eylül 2016.
174. Edelman, Bryan; Richardson, James (2003). "Falun Gong and the Law Development of Legal Social Control in China". Nova Religio. 6 (2).
175. Restall, Hugo (14 Şubat 2001). "What if Falun Dafa is a 'cult?'". The Asian Wall Street Journal.
176. John Turley-Ewart (20 Mart 2004). "Falun Gong persecution spreads to Canada". The National Post.
177. Robert Amsterdam (31 Temmuz 2016). "Turkey: Is the Gülen Organization a Cult?". Breitbart. 22 Eylül 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Eylül 2016.
178. John Hayward (12 Ağustos 2016). "Robert Amsterdam: Gulen's Islamist Cult Buys Off U.S. Politicians in Both Parties to Avoid Investigations". Breitbart. 22 Eylül 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Eylül 2016.
179. İbrahim Kalın (24 Temmuz 2016). "The Coup Leader Must Be Held Accountable". New York Times. 9 Şubat 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Eylül 2016.
180. Kemal Sayar (17 Ağustos 2016). "Kült Psikolojisi". Gerçek Hayat. 18 Eylül 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Eylül 2016.
181. Erol Göka (21 Ağustos 2016). "Modern Bir Kült Olarak FETÖ". Yeni Şafak. 25 Eylül 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Eylül 2016.
182. Mahmut Aydın (7 Eylül 2016). "Bir Kült/Dini Hareket Olarak Gülenizm". Karar Gazetesi. 22 Eylül 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Eylül 2016.
183. İsmet Berkan (6 Ağustos 2016). "Kehanet çöktüğünde: 14 Ağustos'un sırrı..." Hürriyet. 25 Eylül 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Eylül 2016.
184. Şaban Bıyıklı (25 Mayıs 2014). "Kültler ve Dini Cemaatler". Milat Gazetesi. 22 Mart 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Eylül 2016.
185. Şaban Bıyıklı (26 Eylül 2015). "Mesihler, Mehdiler ve Risaleler". Star Gazetesi. 2 Ekim 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Eylül 2016.
186. Recep Yenidağ (5 Mayıs 2014). "Bir Kült Lideri Olarak Fethullah Gülen". Milat Gazetesi. 10 Ekim 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Eylül 2016.
187. "Org. Akar'ın yaveri Yarbay Levent Türkkan'dan FETÖ itirafı". Habertürk. 20 Temmuz 2016.
188. "Yarbay Levent Türkkan'ın ifadesinin tam metni". İnternetHaber. 20 Temmuz 2016.
189. Nurettin Veren (17 Eylül 2016). "Gülen gizli jeopolitik evlilikleri kullanarak kendi devletini kurdu". YeniAkit.
190. "İtirafçı yarbay FETÖ'nün evlilik yöntemini anlattı". HaberTürk. 9 Ağustos 2016.
191. "FETÖ'nün 73 bin ablası var". Sabah. 11 Ağustos 2016.
192. Broadly (20 Kasım 2015). "Inside The Weird World of an Islamic 'Feminist' Cult". YouTube.

1. ^ Concise Oxford English Dictionary, Oxford University Press, 2004; cult.