Tonyukuk

Tonyukuk[1], (Eski Türkçe: , Çince: 暾欲谷; Pinyin: tūnyùgǔ, Wade-Giles:, T'un-yü-ku, tam: Bilge Tonyukuk Boyla Bağa Tarkan[2], Çince adı: Ashide Yuan-zhen, 阿史徳元珍; Pinyin: āshǐdé yuánzhēn, Wade-Giles: a-shih-te yüan-chen; 646 - ö. 724), Göktürk Kağanlığının yabgu[3]'sudur. "Aşina" ailesinin akrabalarından Göktürk "Aşide" ailesindendir. Asena Türk mitolojisinde dişi bir kurt adıdır. O "tamamen şaman simgesi" olup, bir Göktürk millî söylencesiyle birleştirilir.[4] Göktürkler ve diğer Türk göçebe imparatorluklarının kurucusu ve yönetenleri, Aşina sülalesindendir.[5].

Bilge Tonyukuk
Eski Türkçe:
Çince: 暾欲谷
Bilge Tonyukuk Boyla Baga Tarkan
İkinci Göktürk Kağanlığı'nın tarkanı
Çocukları İl İtmiş Bilge Kağatun
Hanedan Aşide
Doğum 646
Ölüm 726
Dini Tengricilik
Meslek Devlet adamı

Ayrıca Tonyukuk, Çin kaynaklı dinlerin Türk boyları arasında yayılmasına izin vermediği ve bunların Türklerin hareketli hayatına uymayan, savaşçılık yeteneklerini köreltebilecek anlayışlar içerdiğini söylemiştir.

Orhun Yazıtları
Ana madde: Tonyukuk Yazıtı

Orhun Yazıtlarında ismi olarak yazılmıştır[6]. Ayrıca Bilge Tonyukuk 1. taş, 1. yüz, (Batı yüzü) 7. dizi'de şöyle yazılmıştır;

"Bilge Tonyukuk ben özüm tabgaç iliñge kılındım. Türk budun tabgaçka körür erti." (Bilge Tonyukuk ben kendim, Tabgaç[7] ilinde doğdum. Türk budunu Tabgaç'e bağlı idi.)

Orhun yazıtları Bilge Kağan ve Kül[8] tigin[9] dışında aslında genelde hakanlar için yazılması gerekenden farklı olarak bir siyasi kişi olan Tonyukuk hakkında da dikilmiştir. Tonyukuk "Gök gibi ve Gök'ten olmuş" şeflerden biri değildir.

Bu anıtı ihtiyarlık devrinde kendisi diktirmiştir ve yazılar da kendisine aittir. Bu anıt GÖKTÜRK YAZISI ile yazılmıştır. Göktürk yazısını ilk olarak bu anıtlar üzerinde bulabiliriz. Tonyukuk Bilge Kağan'ın veziridir. Tonyukuk, bilgisi ve tecrübesiyle Bilge Kağan'a yol gösteriyordu. Orhun Yazıtlarını Tonyukuk; Bilge Kağan ve Kül Tigin'in ölümü ardından diktirmiştir..

Yazıtlara "Orhun Yazıtları" denilmesinin sebebi de bu yazıtların Orhun Nehri dolaylarında dikili olmasıdır. Yazıtlar 19. Yüzyılda (1893), Danimarkalı Türkolog Wilhelm Ludwig Peter Thomsen tarafından tercüme edilmiştir.

Çin Kaynakları

Orhun yazıtlarından sonra Tonyukuk hakkında bir diğer kaynakta Tang dönemi Çin yıllıklarıdır. Tonyukuk, Kapgan Kağan'ın yönetimi esnasında strateji ve planlamadan sorumlu üst düzey bir devlet görevlisiydi. Kül Tigin amcası Kapgan'ın ölümü sonrası amcaoğlu İnel Kağana bir darbe düzenleyerek kardeşi Bilge'yi kağan ilan etti. Kapgan ve İnel kağan dönemlerinde görev alan birçok devlet adamı bu yönetim değişikliği sırasında azledildi ya da öldürüldü. Ancak Tonyukuk kızı Bügü Hatun'un Bilge Kağanla evli olması nedeniyle kağanlığa hizmet etmeye devam etti ve itibarını korudu. Tonyukuk, Bilge Kağan devrinde Bilge Kağan'ı budizm dinini yayma ve yerleşik hayata geçme düşüncelerinden vazgeçirmiştir[10].

Ayrıca bakınız

Orhun Yazıtları

Notlar
  1. Tonyukuk kelimesi, "giysisi yağlı" manasına gelmektedir. O dönemde, lekeli bir giysi zenginlik ve cömertlik belirtisiydi. Jean-Paul Roux, Histoire des Turcs
  2. 毗伽暾欲谷裴羅莫賀達干
  3. halktan olup hakandan iki derece aşağıda bulunan kişiye verilen ongun (unvan).
  4. André Wink. Al-Hind: The Making of the Indo-Islamic World. Brill Academic Publishers, 2002. ISBN 0-391-04173-8. Page 65.
  5. Findley, Carter Vaughin. The Turks in World History. Oxford University Press, 2005. ISBN 0-19-517726-6. Page 38
  6. Kurallı Orhun Abecesi ile yazılmıştır
  7. Maçin, yukarı (doğu) Çin. Atalay, Besim (2006). Divanü Lügati't - Türk. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi. ISBN 975-16-0405-2 Cilt I. sayfa 28, 453, 454 II. 280
  8. eski Türkçe: kül, şu savda yazılmıştır: kül ürkünçe köz ürse yik
  9. eski Türkçe: prens demektir.
  10. Ahmet Taşağıl (2004), Göktürkler III, Türk Tarih Kurumu Yayınları

Kaynakça
  • Jean-Paul Roux, Türklerin Tarihi, Pasifik'ten Akdeniz'e 2000 yıl, Kabalcı Yayınevi, I. Basım.
  • Atalay, Besim (2006). Divanü Lügati't - Türk. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi. ISBN 975-16-0405-2

Dış bağlantılar
This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.