Orhun alfabesi

Orhun, Göktürk ya da Köktürk alfabesi, Göktürkler ve diğer erken dönem Türk kağanlıkları tarafından kullanılmış, Türk dillerinin yazılması için kullanılmış ilk yazı sistemlerinden biridir.[1] Alfabe, 4'ü sesli olmak üzere 38 damga (harf) içermektedir.

Göktürk yazısını taşıyan en eski belge Kızıl şehrinde bulunmaktadır.

8. yüzyıldan 10. yüzyıla kadar kullanılmış[2] yazı sisteminin kökenleri genellikle Arami asıllı Pehlevi ve Soğut alfabelerine[3] ya da tamgalara dayandırılmaktadır. Orhun alfabesi, Yenisey Yazıtları'nda 100 ün üzerinde olan damga (harf) sayısı, Orhun Yazıtları'nda 38 damgaya düşmüştür. Damgaların temsil ettikleri sesleri: ab ‘av’, eb ‘ev’, ay, er, at, it (köpek), ok, ök (keçi), gibi Türkçede anlamları bulunmaktadır, bu damgaların kaya resimlerinden zamanla harflere dönüştüğü düşünülmektedir.

Orhun alfabesi, Eski İskandinav yazıtlarında kullanılmış Runik yazının karakterlerine benzediği için geçmişte Avrupa literatüründe, Sibirya Run harfleri, Yenisey Run harfleri, Runik alfabe ve Türk Run Yazısı olarak da adlandırılmıştır.[4] Göktürklere ait Orhun Yazıtları'nda kullanılmasından ötürü bu adla anılmaktadır. Macarlar tarafından kullanılmış Rovaş alfabesinin Orhun alfabesi baz alınarak oluşturulduğu düşünülmektedir.[5]

Tarih
Bilge Kağan Balbalı'nın Ankara'da bir kopyası.

İlk buluntular ve çözülmesi

Orhun alfabesinden günümüze kalan en büyük kalıntılar olan Göktürkler döneminde dikilen yazıtların çözülüp değerlendirilmeleri ancak 19. yüzyıl sonunda gerçekleşebilmiştir. Bu yazıtlardan ilk bulunanları Yenisey Nehri boyundakilerdir. 1889'da ise Orhun Yazıtları denilen iki büyük yazıt daha ortaya çıkarılmıştır. Bunların öteki yazıtlardan farklı olarak arka yüzlerinde Çince metinler bulunuyordu. Bu yazıtlar 1893'te Danimarkalı Türkolog Vilhelm Thomsen tarafından çözülmüş ve böylece, bu yazıtların Kültigin ve Bilge Kağan tarafından diktirilmiş oldukları, bu yazının Göktürklere özgü bir alfabe olduğu ve bu dilin de Eski Türkçenin bir lehçesi olduğunu ortaya çıkarılmıştır. Günümüzde, gün geçtikçe Asya’da bu yazı sistemiyle yazılmış yeni Türk yazıtları ortaya çıkarılmakta ise de en tanınmış Türk yazıtları hala Orhun Vadisinde, Yenisey ve Yedisu bölgesindekilerdir.

Tarihî kullanımı

En eski Eski Türk alfabesi örneği, Orhun mezar külliyesindeki anıtların dikilişinden iki yüzyıl önce Yenisey'deki anıtlarda görülür ve Huing-nular, Göktürkler, Uygurlar, Kırgızlar tarafından doğduğu topraklarda kullanılan Orhun yazısı, kimi Türk boylarınca Avrupa'ya da taşınmıştır. 16. yüzyıla kadar Macaristan'da Sekeller arasında kullanıldığı bilinmektedir.

Kökeni hakkında tartışmalar

Göktürk alfabesinin Arami alfabesi kökenli Pehlevi veya Soğut alfabesinden türediği de öne sürülmüştür.[3][6][7][8] Aynı dönemde yazılmış Zhou Kitabı gibi Çin kaynakları, Türklerin 7. yüzyılda Soğdlarınkine benzer bir yazı dili kullanmış olduğunu kaydetmiştir. Buna karşılık Sui Kitabı ve Kuzey Hanedanlarının Tarihi adlı çağdaş kaynaklar Türklerin bu dönemde yazılı bir dili olmadığını yazmıştır.[9] Tarihçi ve Türkolog István Vásáry'ye göre, Orhun alfabesi Göktürklerin ilk kağanları tarafından Soğut alfabesi baz alınarak oluşturulmuştur.[10]

Kazım Mirşan başta olmak üzere bir grup araştırmacı Orhun alfabesindeki birçok harfin, diğer bütün alfabelerde olduğu gibi o milletin sık kullandığı resimlerden türetildiğini, örneğin Orhun alfabesindeki → "y" harfi Türklerin hayatında önemli bir yer arz eden "yay" kelimesinden geldiğini, → "oq" veya "ok" harfinin de bilinen "ok" kelimesinden türetildiğini, → "ök" harfinin de eski Türkçede kullanılan "ök (keçi)" kelimesinden geldiğini öne sürmüştür.

Yapı

Orhun alfabesi ve bu alfabeyle yazılmış metinler Marcel Erdal[11], Wolfgang Scharlipp[12], Talat Tekin[13][14][15][16] gibi araştırmacılar tarafından ayrıntılı olarak çalışılmıştır.

Orhun alfabesinde 38 harf vardır (Orhun harflerinin prototipi olarak görülen Yenisey yazı sisteminde 150'den fazla işaret vardır. Bu işaretlerin elenerek Orhun alfabesi'nde 38'e indirildiği görülüyor).

Bu harflerin 4 tanesi ünlü, geriye kalan 34 tanesi ünsüz işaretleridir. Doğal olarak Türkçede bu kadar sessiz harf bulunmaz. Bu durumun nedeni Orhun alfabesi'nde birçok sessiz harfin iki işaret ile gösterilmesidir. Somutlaştırılırsa, yanındaki seslinin kalın ya da ince oluşuna göre, "b,d,g,ğ,l,n,r,s,t,y" seslerini veren ikişer adet harf mevcuttur. Yani "bilge" sözünü yazarken kullanılan "b" ile "bars" sözünü yazarken kullanılan "b" birbirinden farklıdır. Ayrıca "ık, ok, nç, yn" gibi çift ses, çift ünsüz işaretleri de mevcuttur.

Sessiz harfler açısından kalabalık olan Orhun alfabesi, Türkçenin 8 sesli harfine karşılık 4 harfe sahiptir. "a, e", "ı, i", "o, u", "ü, ö" sesleri ayrılmadan yazılır ünlü uyumlarına göre gerektiği biçimde okunur.

Orhun Yazıtları ile devrin öteki yazıtları arasında, hatta Orhun'daki yazıtlar arasında kullanılan harflerin biçimleri bakımından (özellikle Tonyukuk Anıtı'nda kullanılan yazıda) kimi farklılıklar vardır. Yine Tonyukuk Yazıtı'nda ötekilerde olmayan "baş" logogramı ile s, ş seslerini ünleyen kare biçiminde bir harf daha vardır. Bu harfler Göktürk alfabesinde olduğu gibi Türkiye Türkçesinde de çok kullanılır.

Yazma şekli

Orhun harfleri kullanılarak yazılan metinde (günümüzde kullanılan Latin harfleriyle yazımda olduğu gibi) harfler bitişmez, ayrı yazılır.

Azerbaycan manatı üzerinde Orhun yazıları

Sözcükler, aralarına üst üste iki nokta koyulmak suretiyle birbirinden ayrı yazılır. Bunun dışında herhangi bir noktalama işareti yoktur. Yazı genellikle (Arap ve Fars alfabesindeki gibi) sağdan sola yazılır. Soldan sağa yazıldığı durumlarda harfler de ters dönük olarak yazılır.

Orhun yazısında seslilerin çoğu kez yazılmadığı görülür. Sesliler ilk hecede yazılır, sonrasında gelen sesliler de aynıysa diğerleri yazılmaz. Son harf sesliyle bitiyorsa o sesli de yazılır. Orhun yazısının sessiz harf yazımı da sağlamdır. Harf fazlalığına karşın önemli bir karışıklık ve karıştırma durumu görülmez. Ancak kalın ve ince sessizlerin, kimi yerlerde birbirinin yerine kullanıldığı da görülür. Ayrıca "s" harfi birçok kez "ş" için de kullanılmış ve ayrıca birbirine benzediği için (tabii ki Orhun alfabesinde) bir iki sözde de "l" yerine "ş" ve "kalın s" yazılmıştır.

Yazma kuralları Türkolog Mehmet Kömen tarafından da kitaplaştırılmıştır.[17]

Harfler
Göktürk (Orhun) Abecesi
KullanımGöstergelerLatin harf çevirisi (transliterasyon) ve IPA çevriyazısı (transkripsiyon)
ÜnlülerA, E/a/, /e/
I, İ/ɯ/, /i/, /j/
O,U/u/, /o/, /w/
Ö,Ü/ø/, /y/, /w/
ÜnsüzlerÜnlü Uyumu
(¹) — Kalın,
(²) — İnce
ünlüler ile		B¹ (ab)/b/B² (eb)/b/
D¹ (ad)/d/D² (ed)/d/
G¹ (ag)/g/G² (eg)/g/
L¹ (al)/l/L² (el)/l/
N¹ (an)/n/N² (en)/n/
R¹ (ar)/r/R² (er)/r/
S¹ (as)/s/S² (es)/s/
T¹ (at)/t/T² (et)/t/
Y¹ (ay)/j/Y² (ey)/j/
Sadece (¹) — /q/
Sadece (²) — /k/		K (ak)/q/K (ek)/k/

Tüm ünlüler ile		-Ç/ʧ/
-M/m/
-P/p/
-Ş/ʃ/
-Z/z/
-NG (eñ)/ŋ/
Birleşik Sesler+ ÜnlüİÇ, Çİ, Ç/iʧ/, /ʧi/, /ʧ/
IK, KI, K/ɯq/, /qɯ/, /q/
OK, KO,
UK, KU,
K		/oq/, /qo/,
/uq/, /qu/,
/q/		ÖK, KÖ,
ÜK, KÜ,
K		/øk/, /kø/,
/yk/, /ky/,
/k/
+ Ünsüz-NÇ/nʧ/
-NY/ɲ/
-LT/lt/, /ld/
-NT/nt/, /nd/
Sözcük ayırma imiyok
(-) — Sadece sözcük sonunda

Örnekler
Orhun Yazıtlarında yazılışına göre Tengri sözcüğü

— yazıt T²NGR²I — harf çevirisi /teŋri/ — ses değerlerinin IPA abecesiyle çevriyazısı teñri — Türk Latin

Bazı ideografik yorumlar

ev sözü: harfi ince ünlülerle kullanılır ve sözcük içinde /be/ veya /eb/ diye okunur. Şekli bir çadırı andırmaktadır. Tek başına /eb/ diye okunur ve ev anlamına gelir. Nitekim ev sözü zaten /b/ sesinin sonradan /v/ sesine dönüşmesiyle eb > ev şekline dönüşmüştür.

ok sözü: harfi söz içinde /ok/, /ko/, /uk/, /ku/ gibi okunuşlara sahiptir. Açıkça şekli aşağı doğru bir oktur, zâten tek başına okunduğunda /ok/ sesini verir.

ay ve yay sözcükleri: harfi söz içinde /ay/ veya /ya/ diye okunur, kalın ünlülerle kullanılır. Şekli yarım aya benzetilebilir. Ayrıca /ya/ diye okunduğunda yay anlamına gelir, kaldı ki şekli aynı haklılıkla yaya benzetilebilir. Nitekim, ya > yağ > yay dönüşümü olduğu düşünülmektedir.

at, dağ sözcükleri ve atmak eylemi: harfi söz içinde /at/ veya /ta/ diye okunur, kalın ünlülerle kullanılır. Şekli yükseklik, uzaklık kavramlarını çağrıştırabilir. Tek başına dağ ya da at anlamına gelir. ta > tağ > dağ dönüşümüne uğradığı açıktır. Kaldı ki Anadolu'da hâlâ uzaklık, büyüklük ya da abartı belirtmek için taa deyişi yaygındır. Bunun yanında farklı zamanlarda şekli değişmiştir. Genelde bu şekillerin bir atın üstüne binmiş adam çağrışımı yaptığı da düşünülmektedir. Gökbey Uluç'a göre ise "atmak" eyleminden türemiştir ve "ok"la "yay" dan oluşan damgalar, atılmayı simgeler.[18]

en pekiştirme sıfatı: harfi /eng/ diye okunur. Şekli, tek kolunu açılı olarak kaldırmış bir kişi olarak düşünüldüğünde büyük bir şeyi gösteren kişi çağrışımı yapmaktadır. Zaten bugün de buna benzer olarak pekiştirme anlamı taşır ("en büyük", "en yüksek", vb.).

Bugünkü uygulama ve sayısal ortam
Ana madde: Eski Türk dili (Unicode kalıbı)

ISO'nun eski/yeni tüm "yazı sistemleri adlarının kodları" için önerdiği ISO 15924 standardında, Old Turkic - Orkhon Runic adı ve Old_Turkic aliasıyla yer alıyor; kodu Orkh ve numarası da 175.

Unicode'un şu an geçerli son sürümü 6.0 içinde, Orhun ve Yenisey yazıtlarında kullanılmış harfler tek bir tabloda birleştirilerek "Old Turkic" olarak adlandırılmış ve bu karakter tablosuna 10C00-10C4F aralığındaki blok ayrılmış durumdadır.

Eski Türk dilinin Unicode bloğu U + 10C00-U + 10C4F olmaktadır. Bu sürüm 5.2 sürümü ile, 2009 yılı Ekim ayında Unicode standartlarına eklendi. Bireysel karakterlerin ayrı bir "Orhun" ve "Yenisey" türevlerini içermektedir.

Eski Türk dili[1][2]
Resmi Unicode Konsorsiyumu kod çizelgesi (PDF)
 0123456789ABCDEF
U+10C0x 𐰀 𐰁 𐰂 𐰃 𐰄 𐰅 𐰆 𐰇 𐰈 𐰉 𐰊 𐰋 𐰌 𐰍 𐰎 𐰏
U+10C1x 𐰐 𐰑 𐰒 𐰓 𐰔 𐰕 𐰖 𐰗 𐰘 𐰙 𐰚 𐰛 𐰜 𐰝 𐰞 𐰟
U+10C2x 𐰠 𐰡 𐰢 𐰣 𐰤 𐰥 𐰦 𐰧 𐰨 𐰩 𐰪 𐰫 𐰬 𐰭 𐰮 𐰯
U+10C3x 𐰰 𐰱 𐰲 𐰳 𐰴 𐰵 𐰶 𐰷 𐰸 𐰹 𐰺 𐰻 𐰼 𐰽 𐰾 𐰿
U+10C4x 𐱀 𐱁 𐱂 𐱃 𐱄 𐱅 𐱆 𐱇 𐱈
Notlar
1.^Unicode 8.0 sürümü itibarıyla
2.^Gri alanlar atanmış olmayan kod noktalarını belirtir

Kaynakça
  1. Scharlipp, Wolfgang (2000). An Introduction to the Old Turkish Runic Inscriptions. Verlag auf dem Ruffel, Engelschoff. 978-3-933847-00-3.
  2. Talas (Turan-Hunnen) - MÖ 3. yüzyıl
  3. Kara, György (1996). "Aramaic scripts for Altaic languages". Daniels, Peter; Bright, William (Edl.). The World's Writing Systems. New York: Oxford University Press. ISBN 978-0-19-507993-7.
  4. Hatice Şirin User, Başlangıçtan Günümüze Türk Yazı Sistemleri, Akçağ, Ankara 2006, s. 27.
  5. András Róna-Tas: On the Development and Origin of the East Turkic "Runic" Script (In: Acta Orientalia Academiae Scientiarum Hungariae XLI (1987), p. 7-14
  6. Mabry, Tristan James (2015). Nationalism, Language, and Muslim Exceptionalism. University of Pennsylvania Press. s. 109. ISBN 978-0-8122-4691-9.
  7. Turks, A. Samoylovitch, First Encyclopaedia of Islam: 1913-1936, Vol. VI, (Brill, 1993), 911.
  8. Campbell, George; Moseley, Christopher (2013). The Routledge Handbook of Scripts and Alphabets. Routledge. s. 40. ISBN 978-1-135-22296-3.
  9. Lung 龍, Rachel 惠珠 (2011). Interpreters in Early Imperial China. John Benjamins Publishing. ss. 54-55. ISBN 90-272-2444-7.
  10. Mouton, 2002, Archivum Ottomanicum, p. 49
  11. Erdal, Marcel (2004). A Grammar of Old Turkic. Brill Academic Publishers. ISBN 978-9004102941.
  12. Scharlipp, Wolfgang (2000). An Introduction to the Old Turkish Runic Inscriptions. Engelschoff: Verlag auf dem Ruffel. ISBN 393384700X.
  13. Tekin, Talat (2010). Orhon Yazıtları. Ankara: Türk Dil Kurumu. ISBN 9789751600653.
  14. Tekin, Talat (2004). Makaleler 2 : Tarihi Türk Yazı Dilleri. Öncü Kitap. ISBN 9789757447122.
  15. Tekin, Talat (2000). Orhon Türkçesi Grameri. İstanbul: Mehmet Ölmez Yay. ISBN 9789759364601.
  16. Tekin, Talat (1997). Tarih Boyunca Türkçenin Yazımı İstanbul: Simurg. ISBN 9789757172192.
  17. Kömen, Mehmet (2005). Türük Bil Yazısı Yazım Kuralları : Kök Türkçe. Töre Yay. ISBN 9789759267049.
  18. At damgasının kökeni üzerine çalışma..., Gökbey Uluç

Ayrıca bakınız

Dış bağlantılar
This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.