Trabzon Vilayeti

Trabzon Vilayeti, Osmanlı Devleti'nde, 19. yüzyılın ikinci yarısında girişilen idari reformlar sonucunda kurulan vilayetlerden biridir. 1867 yılında Trabzon Eyaleti'nin kaldırılmasıyla kurulmuştur. İdari merkezi Trabzon olan vilayet, Alaçam'dan Çürüksu'ya kadar Karadeniz kıyı şeridi boyunca uzanıyordu. Dört sancaktan oluşuyordu ve Gümüşhane sancağı dışındaki üç sancağın Karadeniz'e kıyısı bulunuyordu.

Trabzon Vilayeti Vilayet-i Trabzon Osmanlı İmparatorluğu Vilayeti ← 1867–1922 → Trabzon Vilayeti harita üzerinde Trabzon Vilayeti (1890) Merkez Trabzon[1] Tarih  - Kuruluş 1867  - Kaldırılış 1922 Nüfus  - Müslüman, 1914[2] 921.128   - Yunan, 1914[2] 161.524   - Ermeni, 1914[2] 38.899

Tarihi

Trabzon Eyaleti 1867 yılında kabul edilen Teşkil-i Vilâyet Nizamnâmesi ile kaldırılmıştır. Yerine Trabzon Vilayeti kurulmuştur. Vilayete bağlı sancaklar Trabzon Sancağı, 1869'dan itibaren Canik Sancağı, Lazistan Sancağı ve Gümüşhane Sancağı'dır.

Trabzon vilayeti, 1869 tarihli salnameye göre Trabzon, Canik, Gümüşhane ve Lazistan sancaklarından oluşuyordu. Trabzon sancağı, bir mutasarrıflık olarak idare edilen merkezin dışında, Bucak, Gireson, Rize, Of ve Tirebolu kazalarını kapsıyordu. Akçaabat, Vakfısagir ile birlikte Yomra, Vakfıkebir ile birlikte Tonya ve Maçka nahiyeleri mutasarrıflığa bağlıydı. Aybastı, Perşembe, Ulubey-Hapsemana Bucak kazasına bağlı birer nahiyeydi. Gireson kazasına Keşap ve Aksu nahiyeleri bağlıydı. Rize kazası Kura-i Seba nahiyesini, Of kazası Sürmene nahiyesini, Tirebolu kazası Görele nahiyesini kapsıyordu. Trabzon sancağının merkezi olan Trabzon kentinde Rum metropolitinin başında bulunduğu Trabzon metropolitliği vardı. Ayrıca Trabzon ve çevresinden sorumlu Ermeni piskoposu, Trabzon ve çevresinden sorumlu Katolik piskoposu görev yapıyordu. Trabzon kentinde Rusya, Belçika, İran, İngiltere, Fransa, Avusturya-Macaristan, Müttefik Kuzey Almanya ve İtalya’nın konsoloslukları vardı.

Canik sancağı, bir mutasarrıflık olarak idare edilen merkez Samsun kazası dışında, Ünye, Bafra ve Çarşamba kazalarından oluşuyordu. Kavak nahiyesine merkez kazaya bağlıydı. Fatsa, Niksar, Çemeş-Bolaman ve Karakuş, Ünye kazasına bağlı nahiyelerdi. Terme nahiyesi Çarşamba kazasına, Alaçam nahiyesi de Bafra kazasına bağlıydı. Canik sancağının merkezi olan Samsun’da Canik ve çevresinden sorumlu Rum metropoliti görev yapıyordu.

Lazistan sancağı, bir mutasarrıflık olarak idare edilen merkez Batum kazası dışında, Arhavi ve Livana sancaklarından oluşuyordu. Acara-yı Ulya, Acara-yı Sufla ve Çürüksu birer nahiye olarak Batum kazasına bağlıydı. Arhavi kazası, Hemşin, Atina, Gönye ve Hopa nahiyelerini kapsıyordu. Livana kazasında ise sadece Maçahel nahiyesi bulunuyordu.

Gümüşhane sancağı, bir mutasarrıflık olarak idare edilen merkez Gümüşhane kazası dışında,Torul ve Kelkit kazalarından oluşuyordu. Kovans ve Yağmurdere Gümüşhane kazasında yer alıyordu. Kürtün nahiyesi Torul kazasına, Şiran nahiyesi de Kelkit kazasına bağlıydı. Sancağın merkezi Gümüşhane kentinde, Gümüşhane ve çevresinden sorumlu Rum metropoliti görev yapıyordu.[3]

1869 yılı nüfusu

Trabzon sancağı 1.082 köyden ve 63.365 haneden oluşuyordu. Bunun 52.846 hanesi Müslüman, 10.519 hanesi Hristiyan idi. 1869 tarihli salnamede sadece erkek nüfusu verilmiştir. Buna göre sancakta 210.149 erkek yaşıyordu. Bu erkek nüfusun 175.664 kişi Müslüman, 26.523 kişi Rum, 7.565 kişi Ermeni ve 397 kişi Katolik idi. Bu tespitte vergi yükümlüsü yetişkin erkek nüfusu sayılmış olmalıdır. Bu sayının dört katı alındığında, sancağın yaklaşık toplam nüfusu ortaya çıkar. Buradan hareketle 1869 yılında Trabzon sancağının toplam nüfusunun, 702.656 kişi Müslüman, 106.092 kişi Rum, 30.260 kişi Ermeni ve 1.588 kişi Katolik olmak üzere, 840.596 kişiden oluştuğu söylenebilir.

Canik sancağı 862 köyden ve 37.301 haneden oluşuyordu; 29.167 hanesi Müslüman, 8.134 hanesi Hristiyan idi. 1869 tarihli salnameye göre sancakta, 99.545 kişi Müslüman, 25.119 kişi Rum ve 7.391 kişi Ermeni olmak üzere, 132.055 erkek yaşıyordu. Bu yetişkin erkek nüfusun dört katı alındığında, 98.180 kişi Müslüman, 100.476 kişi Rum ve 29.564 kişi Ermeni olmak üzere, sancağın yaklaşık toplam nüfusunun 528.222 kişiden oluştuğu ortaya çıkar.

Lazistan sancağı 330 köyden ve 21.926 haneden oluşuyordu; 21.474 hanesi Müslüman, 452 hanesi Hristiyan idi. 1869 tarihli salnameye göre, sancakta 66.232 erkek yaşıyordu. Bu erkek nüfusu içinde 64.534 kişi Müslüman, 41 kişi Rum, 396 kişi Ermeni ve 1.261 kişi Katolik idi. Söz konusu yetişkin erkek nüfusunun dört katı alındığında, 258.136 kişi Müslüman, 88 kişi Rum, 1.584 kişi Ermeni ve 5.044 kişi Katolik olmak üzere, sancağın yaklaşık toplam nüfusunun 264.928 kişiden oluştuğu sonucuna varılabilir.

En az nüfusun yaşadığı Gümüşhane sancağı 366 köyden ve 16.378 haneden oluşuyordu. Bunun 10.307 hanesi Müslüman, 6.071 hanesi Hristiyan idi. Gümüşhane sancağında, 25.517 kişi Müslüman, 11.755 kişi Rum ve 1.047 kişi Ermeni olmak üzere, 38.319 erkek kaydedilmiştir. Benzer biçimde söz konusu erkek nüfusunun dört katı alındığında, 102.068 kişi Müslüman, 47.020 kişi Rum ve 4.188 kişi Ermeni olmak üzere, sancağın toplam nüfusunun 153.276 kişiden oluştuğu ortaya çıkar.[4]

Sancakları

1909 yılında Trabzonun sancakları, kazaları ve nahiyeleri:

TRABZON VİLAYETİ
Trabzon Sancağı
Kaza	Nahiye
Trabzon	Trabzon Merkez Maçka Yomra
Akçaabat	–
Giresun	Giresun Merkez Akköy Keşap Kırık Piraziz
Görele	–
Of	–
Ordu	Ordu Merkez Aybastı Bolaman Hapsamana Perşembe Ulubey
Sürmene	–
Tirebolu	Tirebolu Merkez Espiye
Vakfıkebir	Vakfıkebir Merkez Şarlı Tonya
Canik Sancağı
Kaza	Nahiye
Samsun (Merkez)	Samsun Merkez Kavak
Bafra	Bafra Merkez Alaçam
Çarşamba	–
Fatsa	Fatsa Merkez Serkeş
Terme	–
Ünye	Ünye Merkez Karakuş
Gümüşhane Sancağı
Kaza	Nahiye
Gümüşhane	Gümüşhane Merkez Koğanıs Yağmurdere
Kelkit	–
Şiran (Karaca)	–
Torul	Ardasa (Merkez) Kürtün
Lazistan Sancağı
Kaza	Nahiye
Rize (Merkez)	Rize Merkez Karadere Kura-i Seba Mapavri
Atina	Atina Merkez Ardeşen Hemşin
Hopa	Hopa Merkez Arhavi Viçe

1920'de Trabzon sancağına bağlı kaza olan Giresun, Ordu, Tirebolu ve Görele kazalarıyla birleştirilip Giresun sancağına dönüşmüş, 1921'de Giresun sancağına bağlı Ordu kazası Trabzon Vilayeti'nin Canik Sancağı'na bağlı Fatsa ve Ünye kazalarıyla birleşip Ordu Sancağı'nı oluşturmuştur.

Nüfus

Eyalete bağlı sancak sınırlarını gösteren harita.

Nüfus
Trabzon
Yıl	Nüfus
1864	938.100
1884	1.003.300
1890	1.047.700
1891	1.051.800
1900	948.500
1910	1.444.100
1920	1.073.900
Y & G

1861 yılında Trabzon Vilayeti'nin sancakları: Trabzon, Lazistan, Canik, Gümüşhane

1914 nüfusu.

Trabzon Vilayeti 1914 Nüfusu [5]
Sancak/Kaza	Müslüman	Rum	Ermeni	Yahudi	Diğer	Toplam
Trabzon	64.726	23.806	14,846	8	127	104.858
Ordu	111.421	18,505	12,349	-	1.211	143.491
Of	75.050	1.819	-	-	-	76,869
Akçaabat	56.401	6,561	3,517	-	-	66,479
Tirebolu	48,999	10.530	868	-	-	60,397
Sürmene	57,698	9.762	323	-	-	67.783
Giresun	92,301	24.138	2,275	-	-	118.714
Görele	42,823	1,648	312	-	-	44.783
Vakfıkebir	28.484	13	51	-	-	28,548
Maçka	17,950	19,575	258	-	-	37.783
Trabzon sancağı	595,853	116,357	36,149	8	1,338	749,705
Lazistan (Rize)	122.055	1,507	5	-	-	123.567
Atina	50,297	171	28	-	-	50.496
Hopa	38,156	44	2	-	-	38,202
Lazistan sancağı	210,508	1,722	35	-	-	212,265
Gümüşhane	29,639	9.179	1,817	-	-	40,635
Şiran	29.686	30.547	24	-	-	60,257
Torul	22,312	3.155	392	-	-	25,859
Kelkit	33.130	614	482	-	-	34.226
Gümüşhane sancağı	114,767	43,495	2,715	-	-	160,977
Canik (Samsun)	44,992	54,709	4,791	18	533	105,044
Ünye	58.351	5,251	5.861	9	-	69,472
Bafra	48,944	30.838	1,735		-	81,517
Fatsa	35,678	3,026	1,250	-	385	40,339
Çarşamba	54,353	3,948	10,820	-	609	69,730
Terme	23,632	967	2,601	-	-	27,200
Canik sancağı	265,950	98,739	27,319	27	1,267	393,302
Toplam	1,187,078	260,313	66,218	35	2,605	1,516,249
Not: Ermenilerden 64,607 Gregoryen, 1,611 Katolik Ermeni.

Kaynakça

1. Google Kitaplar'da Geographical Dictionary of the World, s. 1854,
2. "1914 Census Statistics" (PDF). Turkish General Staff. ss. 605-606. 3 Mart 2016 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Ocak 2011.
3. Trabzon Vilayeti Salnamesi − 1869-1904, (Hazırlayan) Kudret Emiroğlu, Ankara, 1993-2009, 22 cilt; 1. cilt, s. 73-127. ISBN 9789157871117.
4. Trabzon Vilayeti Salnamesi − 1869-1904, (Hazırlayan) Kudret Emiroğlu, Ankara, 1993-2009, 22 cilt; 1. cilt, s. 147. ISBN 9789157871117.
5. Karpat, Kemal (1985). Ottoman Population, 1830-1914: Demographic and Social Characteristics. University of Wisconsin Press. ss. 180-184. ISBN 9780299091606. 14 Ekim 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Ekim 2013.