Birleşik Krallık ve Sovyetler Birliği'nin İran'ı işgali

Birleşik Krallık ve Sovyetler Birliği'in İran'ı işgali, Pehlevi Hanedanı idaresindeki İran'ın enerji hatlarını ele geçirmek ve Pers Koridoru'nun güvenliğini sağlamak için 1941 yılında girişilen işgal hareketi.

İran'da İngiliz-Sovyet işgali
II. Dünya Savaşı
Sovyet ordusu Tebriz'de
Tarih 25 Ağustos–17 Eylül 1941 Bölge İran Sonuç Kesin Birleşik Krallık-Sovyet zaferi Coğrafi Değişiklikler Sovyetler Birliği'nin Güney Azerbaycan'ı işgali Birleşik Krallık'ın Güney İran'ı işgali
Taraflar
Sovyetler Birliği Birleşik Krallık	İran
Güçler
Sovyetler: 3 ordu Birleşik Krallık: 2 Birlik 3 Tümen	İran: 9 birlik
Kayıplar
62	1000

İran Kürtleri, Mahabad ve Mustafa Barzani ile ilişkiler

Mahabad Cumhuriyeti'nde "Sovyet generali" ilan edilen Mustafa Barzani, 1946.[1][not 1]

İngiliz ve Sovyet subaylar Tahran'daki Birleşik Krallık-Sovyetler Bİrliği ortak askerî geçit törenine hazırlanırken birlikleri teftiş ediyorlar (Eylül 1941).

Kürt-Sovyet ilişkilerinin diplomatik alana yansıması II. Dünya Savaşı sonrası Mahabad Cumhuriyeti'nin kurulması ve ardından Mustafa Barzani'nin Sovyetler Birliği'ne iltica etmesiyle mümkün oldu.[2] Kızıl Ordu'nun Ağustos 1941'de Kuzey İran'a girişi, Mahabad'ın kuruluşuna olan desteği ve Soğuk Savaş çatışmaları Sovyet-Kürt ilişkilerinin arka planını oluşturur.[3]

II. Dünya Savaşı'nın devam ettiği 1941'de Sovyetler Birliği ve müttefiki Birleşik Krallık, İran cephesini güvence altına almaya çalıştı. Mihver Devletleri'ne sempati duyan İranlı lider Rıza Pehlevi Müttefikler tarafından devrildi ve oğlu Muhammed Rıza Pehlevi tahta geçti. İran savaş süresince Birleşik Krallık ordusu ve Kızıl Ordu denetimi altında kaldı, bu bölgeden gelebilecek tehditleri önleme gerekçesiyle Sovyetler Birliği ülkenin kuzey yarısını ve Birleşik Krallık ise güney yarısına askerî birliklerini göndererek bölgede hakimiyet kurdular.[not 2] Sovyet hükûmeti bu anlaşmada tehdidin ortadan kalkmasından sonra İran'dan çekilmeyi de taahhüt etmiştir. Savaş sırasında Kürtler siyasi örgütlenmeler kurdular. İran Kürdistanı'nda Kürdistan Diriliş Topluluğu kuruldu ve sonradan İran Kürdistanı Demokrat Partisi halini aldı.[6] Aralık 1941'de İran'dan ilk kez bir Kürt delegasyonu Bakü'ye davet edildi ve İran Kürtlerinin temsilcileri Azerbaycan Komünist Partisi genel sekreteri Mir Cafer Bağırov ile görüşmeler gerçekleştirdi. Bu ilk ziyaret İran Kürtlerinin bir örgütlenmesinin olmayışı ve politik bir hedefin bulunmayışı nedeniyle delegasyon üyelerinden Abdurrahman Kassemlu tarafından bir "tanışma" ziyareti olarak tanımlamıştır.[7] Görüşmelerde Sovyetlerin İran'daki Kürt siyasi hareketine olumlu baktığını ve İran Kürdistanı'nda ulusal bir Kürt hükûmeti oluşturulmasına destek vereceklerini belirtti.[8] İran Kürdistanı Demokrat Partisi kurulduktan ve Kadı Muhammed partinin genel sekreteri seçildikten sonra 1945'te Bakü'de yapılan ikinci görüşmede Bağırov İran Kürtlerinin özerklik için yürüttüğü mücadeleyi desteklediklerini açıklamıştır.[4][not 3]

Irak'tan İran'a geçen Kürt lider Mustafa Barzani 1 Ocak 1945'te Stalin'e Kürtlerin yaşadığı sorunlarla ilgili bir mektup yolladı. "Irak'taki Kürtlerin Devrim ve Özgürlük Komutanı ve Dostunuz" adıyla imzaladığı mektupta Barzani, insanlığın kurtuluşu, eşitlik ve özgürlük için verdiği mücadele sebebiyle Kızıl Ordu'ya övgüyle başladığı mektubunda Kürtlerin durumuna değinerek Sovyetler Birliği'nin desteği altında özgür bir cumhuriyet olarak yaşamaya ve siyasi, ticari, kültürel ve askerî ilişkiler geliştirmeye hazır olduklarını duyurdu. Mektuba resmî bir yanıt gönderilmedi, ancak sonraki dönemde Kürtlerle ilgili kararlar yerel idareciler bazında görüşüldü.[9] Barzani'nin ismi Sovyet belgelerinde ilk kez Ocak 1946'da 1943 Barzani ayaklanmasıyla ilgili olarak yapılan bir görüşmenin tutanağında geçmiştir. Bu tutanakta Barzani Aşireti lideri Ahmed Barzani'nin kardeşi ve aşiretin ikinci önemli ismi olarak belirtilmiştir. Tutanakta Mustafa Barzani için "abisinden ve diğer Barzani şeyhlerinden farklı olarak eğitimli, kültürlü, milliyetçi ve ilericidir." ifadeleri vardır. Ayrıca Barzani'nin Kürtlere özerklik sözünden geri adım atan Birleşik Krallık'a tepkili olduğu, bunun üzerine Birleşik Krallık'ın Barzani'nin Bolşevizm yanlısı olduğuna dair söylentiler yayarak ayaklanmanın bastırılması için çalıştığını ve ayaklanmanın yenilgisi sonrası İran'a geçtiği yazılıdır. İran'a geçtiğinde Mahabad Cumhuriyeti'ni destekleyen Barzani İran birliklerine karşı direniş saflarına katıldı ve yeni cumhuriyetin silahlı güçlerinin başkomutanı oldu.[10]

Sovyetler Birliği'nin desteğiyle Ocak 1946'da kurulan Mahabad Cumhuriyeti.

Mahabad Cumhuriyeti hükûmeti ve Mustafa Barzani, 1946.

Savaş sona erdiğinde Sovyetler çekilmeyi reddetti ve İran Azerbaycanı ve İran Kürdistanı'ndaki bu ayrılıkçı hareketleri desteklemeye ve sosyalizmi yayma çalışmalarına başladı. Bu amaçla 1946'da Mahabad Cumhuriyeti kuruldu. Kadı Muhammed cumhurbaşkanı seçildi ve Iraklı Kürt lider Mustafa Barzani Savaş Bakanı olarak görev yaptı. Barzani Irak ve İran Kürtlerinin birlik düşüncesini güçlendirmek için faaliyetlerde bulundu ve bu amaçla Kürdistan Demokratik Partisi'ni (KDP) kurdu. Bu gelişmelere karşın Mahabad Cumhuriyeti'nin ömrü kısa oldu. 9 Ocak 1942'de de Birleşik Krallık, Sovyetler Birliği ve İran yetkilileri arasında Sovyet ve İngiliz askerî birliklerinin İran'da kalma ve savaştan sonra çekilme sürelerini belirleyen bir anlaşma imzalanmıştı.[11] Savaşın sona ermesinden sonra Sovyet askerlerinin geri çekilme süreciyle ilgili görüşmeler yapılırken İran yönetimi Mart 1946'da Sovyetler Birliği'ni Birleşmiş Milletler'e şikâyet etti ve buna paralel olarak 4 Mart'ta Birleşik Krallık, 9 Mart'da ise Amerika Birleşik Devletleri Sovyetler Birliği'ne diplomatik nota nota verdi. Sovyet ve İran yönetimi arasında 4 Nisan 1946'da Sovyet askerlerinin bir buçuk ay içinde İran'dan çekilmesini, İran ve Sovyetler Birliği arasında ortak bir petrol şirketi kurulmasını ve İran'ın iç sorunlarının barışçıl temelde çözülmesini öngören bir anlaşma imzalandı ve bunun sonucunda Sovyet askeri birlikleri 9 Mayıs 1946'da İran'dan tamamen çekildi. Ardından İran ordusu, Birleşik Krallık ve ABD'den aldığı destekle, anlaşmadaki iç sorunlar kapsamında askerî yöntemi kullanmayacağına dair verdiği taahhüdünü çiğneyerek önce 12 Aralık'ta Tebriz'e ve ardından 17 Aralık'ta Mahabad'a girerek Azerbaycan Millî Hükûmeti ile Mahabad Cumhuriyeti'nin egemenliğine son verdi. Yine Sovyetler ile İran arasında yapılan ortak bir petrol şirketinin kurulması öngören anlaşma, Birleşik Krallık ve ABD'nin baskısıyla 22 Ekim 1947'de İran meclisi tarafından iptal edildi.[4] İran ordusunun bölgede hakimiyet kurmasının ardından birçok Kürt komutan İran yetkililerine teslim oldu, ancak Mustafa Barzani ve beraberindekiler teslim olmayı reddettiler. İran askerî güçlerinin Barzani yandaşlarına saldırma hazırlıklarına girişince Barzani ve beraberindeki 506 savaşçı Aras Nehri'ne doğru ilerlemeye başladı. Bunun üzerine İran güçleri Barzani beraberindekilerin arkasından takip etti.[12] 41 gün süren yolculukla birlikte Aras Nehri boyunca kuzeye geçtiler ve ardından Sovyet sınırından geçmelerine izin verilerek Haziran 1947'de Sovyet Transkafkasya'ya yerleştirildiler.[2] Başlangıçta Azerbaycan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti'nde kalan Barzani ve takipçileri, devlet başkanı Mir Cafer Bağırov ile anlaşmazlık yaşadı ve 1948'de Özbekistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti'nin başkenti Taşkent'e transfer edildi. Ardından grup Sovyetler Birliği'nin diğer bölgelerine dağıldı.[13][14] Barzani Lavrenti Beriya ve Vyaçeslav Molotov'a gönderdiği mektuplarda Özbekistan'daki yaşam koşullarından memnun olmadığını belirtmiştir. Haziran 1949'da Molotov'a gönderdiği mektupta Özbekistan yetkililerinin kendilerini suçlu gibi gördüğünü ve tarımsal işlerde çalışmaya zorladıklarını yazdı ve Kürt meselesini yetkililerle görüşebilmek için Moskova'ya gelmeyi talep etti, ancak kendisine bir yanıt verilmedi. Barzani 1953 sonunda Moskova'ya geldi, 1958'e kadar eğitim göreceği Parti Yüksek Okulu'na kayıt oldu, ancak sınavlara girmedi ve diploma alamadı.[10]

Notlar

1. Mart 1946'da Mahabad'ın resmî yayını olan Kurdistan gazetesinde Mustafa Barzani'nin de dahil olduğu dört subayın general rütbesine terfi ettirildiğine dair kararname yayınlandı. Barzani daha sonra Sovyetler Birliği'ndeki Frunze Harp Akademisi'nde aldığı eğitimin ardından "Sovyet generali" unvanını bir kez daha almıştır.[1]
2. Nazi Almanyası'nın Sovyetler Birliği'ne 22 Haziran 1941'deki saldırısı sonrasında savaşın başladığı dönemde İran'ın başında bulunan Rıza Şah, Nazi Almanyası ile yakın ekonomik ve siyasi işbirliği içindeydi. Sovyetler savaşa dahil olduğunda İran sınırı Sovyetler Birliği'ne karşı bir saldırı/harekât alanı olarak kullanılmaya başlandı. Yapılan uyarılar İran tarafından dikkate alınmayınca Kızıl Ordu birlikleri 25 Ağustos 1941'de, 26 Şubat 1921 tarihli Sovyet-İran Antlaşması'nın 6. maddesine dayanarak İran'ın kuzey bölgelerine girdi. Söz konusu antlaşmanın 6. maddesi, İran topraklarının Rusya Sovyet Federatif Sosyalist Cumhuriyeti'ne karşı saldırganlık için kullanılması halinde bu tehdidi ortadan kaldırmak üzere Rusya hükümetine İran'a asker gönderme hakkı tanıyordu. Sovyet hükûmeti bu anlaşmada tehdidin ortadan kalkmasından sonra İran'dan çekilmeyi de taahhüt etmiştir.[4][5]
3. İran'daki Kürt ve Azeri temsilcilerin görüşmeleri neticesinde Kasım 1945'te kurulan Azerbaycan Millî Hükûmeti ile Ocak 1946'da kurulan Mahabad Cumhuriyeti arasında 23 Nisan 1946'da dostluk ve işbirliği anlaşması imzalanmıştır.[4][5]

Kaynakça

Özel;

1. Aegleton 1989, s. 186.
2. Sozeri 2019, s. 24.
3. Peyrat 2019, s. 47.
4. Karataş, Yusuf (5 Mayıs 2020). "Sovyetlere vurmanın dayanılmaz hafifliği!". Kovara Dilop. 6 Mayıs 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Mayıs 2020.
5. Yeşil 2012, s. 19.
6. Can, Mehmet (27 Mart 2017). "Mahabad'tan Rojava'ya Kürt-Rus ilişkileri". Marksist.org. 1 Nisan 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Şubat 2020.
7. Kassemlu 1992, s. 57.
8. Kassemlu 1992, s. 58.
9. Sozeri 2019, s. 24-25.
10. Lisenkov 2019, s. 58.
11. Yeşil 2012, s. 21.
12. Can 2017, s. 361-363.
13. Shakarian, Pietro A. (13 Kasım 2017). "Top Ten Origins: Russia's Relations with the Kurds" (İngilizce). Origins.osu.edu. 5 Ocak 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Mayıs 2020.
14. Angelika 2019, s. 17.

Genel;

• Aegleton, William (1989). Mehabad Kürt Cumhuriyeti 1946. Komkar Yayınları.
• Angelika Pobedonostseva, Kaya (2019). "Barzani ve SSCB: Ölü Doğan Bir İttifak Mı?" (PDF). Kürt Tarihi, 38. ISSN 2147-2491.
• Can, Hüseyin (2017). Stalin ve Kürtler. İstanbul: Ceylan Yayınları. ISBN 978-975-2416-07-9.
• Kassemlu, Abdurrahman (1992). Özgürlük Mücadelesinde Kırk Yıl. Koral Yayınları.
• Lisenkov, Nikolay (2019). "Mustafa Barzani ve Sovyetler Birliği (1946-1964)". Kürt Tarihi, 38.
• Peyrat, Etienne Forestier (2019). "1940'ladan 1980'lere Kürtlere Yönelik Sovyet Dış Politikası ve Sovyet Kürt Aktivizmi" (PDF). Kürt Tarihi, 38. ISSN 2147-2491.
• Sözeri, Fırat (2019). "Belge ve Mektuplarla Mela Mustafa Barzani ve SSCB İlişkileri". Kürt Tarihi, 38. ISSN 2147-2491.
• Yeşil, H. (2012). Bolşevik Bakışla Mehabad Kürt Cumhuriyeti. Dönüşüm Yayınları. ISBN 978-9758286188.

Sovyetler Birliği'nde Kürtler