Kabardeyler

Kabardeyler veya Kabartaylar (Kabardeyce: Къэбэрдей qabardajxar; Adigece: Къэбэртайхэр qabartaːjxar; Türkçe: Kabardeyler; Rusça: кабардинцев kabardintsev; Arapça: القبرطاي أو القبردي), Kuzey Kafkasya'nın yerlisi olan Çerkesleri oluşturan 12 boydan biridir.[3] Rusya içindeki özerk Kabardey-Balkarya Cumhuriyeti'ne adını veren halklardan biridir (diğeri Balkarlar). Nüfuslarının bir kısmı başta Kabartay-Balkar Cumhuriyeti olmak üzere Kuzey Kafkasya ve Rusya Federasyonu içinde olmakla birlikte, büyük bir kısmı 19. yüzyıl sonunda yaşanan soykırım ve sonrasındaki Büyük Çerkes Sürgünü ile birlikte diyasporada yaşamaktadır. Türkiye, Mısır, Suriye ve Ürdün gibi Orta Doğu ülkeleri diyaspora Kabardeylerinin yoğunluk kazandığı yerler olmakla birlikte Avrupa ve Kuzey Amerika'da da önemli sayıda Kabardey nüfusu bulunmaktadır.

Kabardeyler

1900'lerin başında Kabardey bir aile ve Kabardey bayrağı
Önemli nüfusa sahip bölgeler
Türkiye	1.035.000
Rusya Kabardino-Balkarya	520,000[1]
Ürdün	102.000
Suriye	43.000
Suudi Arabistan	23.000
Amerika Birleşik Devletleri	3.600
Almanya	2.100
Özbekistan	1.300
Ukrayna	473[2]
Diller
Kabardeyce (Doğu Adigece),Türkçe,Arapça
Din
İslam (Hanefi) azı Hıristiyan (Mozdok rayonu civarında)

Adlandırma

Kabardey kendilerine verdikleri isimken diğer Çerkes boyları ve Abazalar onlara Kabartay der.[4]

Tarih

[5] Kabardeyler kendilerini Kabardey, Ruslar ise Kabardintsi olarak adlandırırlar. Kuzey Kafkasya’nın merkez bölgesinde yaşarlar. Çoğunluk Kabardino-Balkarya Cumhuriyetinde yaşar. Ancak Adige Özerk İl’inde de bazı yerleşim birimleri vardır.

Sonunda üç ayrı ulusal grup şekline gelen Kabardeyler, Çerkesler ve Adigeler aslında hepsi aynı kökten gelmelerine aynı adı (Adige) taşımalarına karşın Kabardey adı daha spesifik olmak bakımından yalnızca bir alternatif olarak kullanılır. Adige kabilelerinin orijinal yerleri Kuban Nehri'ydi ama 14.yüzyıl sonlarında Büyük Kabardey olarak bilinegelen bölgedeki Terek Irmağı'nın sol kıyısında birçoğu yerleşmiş bulunuyordu. 15.yüzyıl başlarında Küçük Kabardey olarak bilinen yere de yerleştiler.

Kabardeyler yetiştirdikleri Kabardinskaya cinsi atlarla da meşhurdurlar.

Kabardeyler çevrelerindeki kavimlerin bir kısmını yönetimleri altına aldıkları için 15.yüzyılda güçlendiler. 16.yüzyılda Kabardeyler Kırım Tatarlarının saldırılarıyla yağmalandılar ve kısmen yönetimlerine girdiler. Aralarındaki ilişki her zaman düşmanca değildi. Zira Kırım Hanları çocuklarını yetiştirmeleri için Kabardey prens ailelerine gönderiyorlardı. Ayrıca Kırım'ın etkisiyle İslamiyet bu bölgeye iyice yerleşti. Kabardeyce zaten bir süreden beri Müslüman bulunuyordu (13.-14.yüzyıl cami kalıntıları bu bölgede bulundu). Buna karşın 1557'de Kabardeyler IV.İvan'a (Korkunç İvan), Tatarlara karşı korunmak için elçi gönderdiler. Bu istekleri yerine getirildi ve İvan'ın bir Kabardey prensesiyle evlenmesinden sonra ilişkiler daha da kuvvetlendi. 1561’de Ruslar Terek nehri üzerine bir kale inşa ettiler, 1567'de bir başka kale kuruldu. 17.yüzyılda Ruslar bölgeye iyice yerleşmiş ve Kafkasların daha derinlerine uzanmak için hazırdılar. Osmanlılar ve İranlılarda Kafkasları ele geçirmeye çalışıyorlardı ve 18.yüzyıl, arka arkaya savaşlara sahne oldu. Belgrad antlaşması(1739), Kabardey’i tarafsız bir devlet ve Osmanlılar ile Ruslar arasında bir tampon bölge durumuna getirdi. 1774'teki Küçük Kaynarca antlaşmasıyla bölge Ruslara bağlandı. Rusların Kafkasya’da yayılmaları sık sık yerli halkın isyanına neden oldu ve çok uzun, çok kanlı savaşlar olmasına karşın bu yayılma durdurulamadı. 20.yüzyıl bölgeye yeni karışıklıklar getirdi. Rus devriminden sonra milliyetçi partiler, Bolşevikler, Menşevikler ve Beyaz Ordu’nun üstünlük mücadelesi dolayısıyla Kafkaslar çalkantıya gömüldü. Kabardey'de üstünlüğü 1918'de Sovyetler sağladı. Ancak Kabardino-Balkarya ili, 16 ocak 1922'de kuruldu. 5 aralık 1936'da özerk cumhuriyet şekline dönüştürüldü. Ağustos 1942'de Almanlar bölgeyi 6 aylık bir süre işgal ettiler. Bir yıl sonra bütün Balkarlar Nazilerle işbirliği yaptıkları gerekçesi ile (Mart 1944'te) Orta Asya ve Kazakistan'a sürgün edildi. Balkarya adı cumhuriyetin unvanından silindi ve 1957'de sürgün edilen halkların haklarının geri verilmesine kadar değiştirilmedi.

Kabardino-Balkarya olarak da bilinen Kabardey-Balkar Cumhuriyeti, Kuzey Kafkasya'da Rusya Federasyonu içindedir. Doğu ve güneydoğusunda Kuzey Osetya, güneybatıda Gürcistan Cumhuriyeti, batıda ise Karaçay-Çerkessk Cumhuriyeti ile komşudur. Yüzölçümü 12.500 km², Başkenti Nalçik olan cumhuriyetin 7 kasabası ve 8 yerleşim birimi bulunuyor. Ortalama nüfus yoğunluğu, 56.6 km². Başlıca kaynakları molibden ve tungten depozitleri ve bunları işleyen fabrikalar, makine üretimi ve kimya endüstrisi, inşaat malzemeleri üretimi, kereste, gıda ve diğer hafif endüstrilerdir. Tarım alanında ise tahıl ziraatı (buğday ve mısır) meyve yetiştirme ve bağcılık,koyun,domuz ve at çiftçiliği,arıcılık ve ipekböcekçiliğidir.

Dil

[6] Ulusal dil Kabardeycedir. Kuzeybatı Kafkas dillerinin Çerkes dilleri kolunda bulunur. Adigece ile yer yer karşılıklı anlaşılabilirliğe sahiptir. Kabardeyler de Adige grubuna dahil olduğu için her iki dil de Adığabze (Adigece) olarak adlandırılır. Kabardey dilinde dört lehçe vardır: Büyük Kabardey, Mozdok, Beslan ve Kuban. Büyük Kabardey ve özellikle de Beslan lehçesi yazın dili için esas alındı. Lehçeler arasındaki fark özellikle çok az ve çoğunlukla fonetik ve morfolojiktir. Sözcük hazinesi Arapça, Türkçe, Rusça ve Farsçadan çok sayıda sözcük içerir. Yerli sözcük yapılarında ilk göze çarpan özellik eş sesli ve çok anlamlı olmasıdır. İlk Kabardey gramer kitabı Pedagog Sh. B. Nogmov (1840-1843) tarafından derlendi. İlk Kabardeyce-Rusça sözlük 1889'da çıktı. Sovyet yönetimi döneminde Kabardey dilinin bazı yönleri (tarihi gelişimi, lehçe farlılıkları vb) kısmen detaylı olarak çalışıldıysa da yönetim,hukuk, ve resmi prosedürde Rusça kullanılır. Ancak gerekirse Kabardeyce de kullanılabilir.

Din

Kabardeylerin çoğunluğu Müslümandır.İslam Kırım Tatarları ve Osmanlı İmparatorluğu aracılığla Kabardeyler arasında yaygınlaştırılmıştır.Özellikle İslam dini 17. ve 18.yüzyıllarında baskın bir şekilde yayılmıştır.Bugün Kafkasya'da Mozdok rayonu Kabardeyleri hariç tüm Kabardeyler Müslüman'dır. Kabardeyler Hanefi Müslüman'dır.

Eğitim

[7] 1958 de Kabardeyce 1.ve 4. sınıflarda eğitim dili olmasına karşın 1972’lerden sonra öğretim dili Rusça olan okullarda seçmeli ders olarak verilmeye başlandı. Son dönemde ise eğitim dili Rusça olmakla birlikte Kabardeyce-Adigece de ilkokuldan liseye kadar zorunlu ders, üniversite de ise isteğe bağlı seçmeli ders olarak okutulmaktadır. Cumhuriyet’te 1957’de kurulan bir üniversite, jeofizik enstitüsü, ekonomi, dil, tarih ve edebiyat araştırmaları enstitüsü bulunmakla birlikte bu kurumlarda Kabardeyce eğitim verilmemektedir (yalnız isteyenler için seçmeli ders olarak okutulmaktadır).

İlk Gazete 1920 yılında yayınlanmıştır. Şu anda Kabardeyce, Rusça ve Balkarca gazeteler yayınlanmaktadır. Yine belirtilen dillerin hepsinde radyo ve sınırlı sürelerde olmakla birlikte tv yayını yapılmaktadır (ortalama günde 4 saat).

1980 yılı içerisinde Kabardeyce yayımlanmış kitap baskı adedi 172.000’dir. Cumhuriyet'te bu güne değin 1923-1924 Latin harfleri, 1924-1936 Latin harfleri (Yakovlev'in versiyonu), 1936 Kiril alfabesi alınmış olup sonuncusu günümüzde de kullanılmaktadır.

Bu madde Çerkesler ile ilgilidir. Çerkesler (Adığeler) Çerkes Kabileleri Abzehler · Ademıylar · Barakaylar · Bjeduğlar · Besleneyler Çemguylar · Hatukaylar · Janeler · Mahoşlar · Mamhığlar Natuhaylar · Şapsığlar · Ubıhlar · Yecerukaylar · Kabardeyler Dil ve lehçeleri Çerkes dilleri → Adigece (Abzah · Bjeduğ · Şapsığ) · Kabardeyce (Besleney lehçesi) · Ubıhça Kimlik ve millî semboller Adige Habze · Çerkesya · Hase Çerkesçe Çerkes Bayrağı Çerkes kültürü Mutfak · Müzik · Mitoloji Tarih Çerkesya Sindika Adige Cumhuriyeti Karaçay-Çerkesya Kabardey-Balkarya Rus-Çerkes Savaşı Soykırım Kanjal Savaşı Bazı Çerkesler Çerkesler listesi

Kaynakça

1. "Итоги переписи (Rusça)". perepis2002.ru. 2002. 2 Şubat 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Nisan 2014.
2. "About number and composition population of Ukraine by data All-Ukrainian census of the population 2001". Ukraine Census 2001. State Statistics Committee of Ukraine. 1 Ocak 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Ocak 2012.
3. "Arşivlenmiş kopya". 16 Nisan 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Nisan 2013.
4. Papşu, Murat. Adığece kelimelerin yazılışı 19 Nisan 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Nart Dergisi Sayı 70
5. https://tr.wikipedia.org/wiki/AnaBritannica
6. http://www.kafkasevi.com/index.php/article/detail/13
7. "Arşivlenmiş kopya". 24 Temmuz 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Nisan 2013.