Seccade

Seccade (Arapça: سجادة/seccade; Azerice namāzlik ), İslamiyet'te ibadete yardımcı olmak için kullanılan, üzerinde namaz kılmak üzere kumaş, halı, hayvan postu, hasır gibi malzemelerden yapılmış özel yer yaygısı.

Türkiye'den seccaade örneği

Genellikle bir kişinin rahatça namaz kılabileceği büyüklüktedir. İslamiyet'in doğduğu bölgelerde büyüklüğü ve yaygınlığı nedeniyle hurma yaprakları yere sermek için kullanılacak en uygun malzeme olmuştur. Hurma yapraklarından örülen adam boyu uzunluğundaki yaygıya "hasır", daha küçük olanlarına "humra" denilirdi.[1] Zamanla secde edilen yeri pislikten korumak için seccade serilmesi geleneği ortaya çıkmış; kilim, keçe, halı gibi teknik ve malzeme kullanılarak seccadeler üretilmiştir. Seccade, genellikle halı sanatının bir parçası kabul edilmektedir.

En eski seccade Kahire İslam Sanatları Müzesi'nde koruma altına alınmaktadır. Beş mihraplı pamuklu seccadenin üzerinde olan yazı Ramazan ayı 903 yılı ile ilgilidir, fakat seccadenin kendisinin üretimin tarihi 1556 yılında olduğu bilinmektedir.[1]

Seccadelerin tasarımı ve işlevi farklı devirlerde farklı özellikler göstermiştir. İslamiyet'in ilk dönemlerinde en büyük görevi ibadet ederken temizliği sağlamasıdır. Selçuklu Devleti'nde değişen sosyal hayat kuralları, ticaret şartları, aile yapısı, saray kültürü ile birlikte seccade tasarımı da değişiklik göstermiş; farklı sosyal statüdeki kimseler için farklı nitelikte seccadeler üretilmiştir.[1]

Türkmenistan'dan seccade örneği

En yaygın seccade tipi halı seccadedir ve günümüze ulaşan en eski örnekleri, "Konya grubu" denilen, 13. yüzyıla tarihlenen Anadolu Selçuklu halılarıdır.[2] Daha sonraki yüzyıllarda seccadeler halı grupları içinde farklı bir sınıf oluşturmuştur. Mihrap, kandil, Kâbe resmi, yazı gibi süslemelerinin olması ile halılardan ayrılırlar ve ait oldukları yöreye göre de "mihraplı Gördes", "kandilli Gördes" gibi adlar alırlar. Bazı örneklerde alnın secdeye geldiği yere yerleştirilerek içine âyetler yazılan dikdörtgen bölüm "âyetlik", ayak kısmına düşen benzer bölüm ise "tabanlık" olarak adlandırılır.

Osmanlı İmparatorluğu kültüründe seccade oldukça ayrıcalıklı bir yere sahip olmuştur. Seccadeler, hem saray çevresinde hem de halk arasında kutsallaştırılmış; sembolleştirilmiş; dine bağlı olarak özel bir şekilde tasarlanmışlardı. Seccadenin din ve ibadet amaçlı kullanılmak için dokunmuş olsa da güzellik, estetik ve bazen de güç sembolü oluşturmak gibi işlevler yüklenmiştir.[1]

Azerbaycan'dan seccade örneği

Anadolu'da seccadeleriyle ünlü merkezlerin başında yer alan Uşak'ta 16. yüzyıldan 19. yüzyılın sonuna kadar değişik türde seccadeler dokunmuştur. Gördes düğümlü bu seccadeler genelde kırmızı, kareye yakın büyük boyda ve uzun saçaklıdır. Kula seccadelerinde mihrap daha sade olup üçgen şeklinde, düz veya ince kademelidir. Üstte âyetlik yer alır; bordürler ince şeritler halindedir. Ladik seccadelerinde tabanlık veya âyetlik yerlerinde bazen uzun saplı lâle, çiçek yahut ağaç motifleri sıralanır. Anadolu’da Milas, Bergama, Kırşehir, Mucur, Sivas, Yağcıbedir gibi daha birçok yörenin kendine has yöresel halı motiflerini yansıtan çok değerli seccadeleri vardır.[2]

Dağıstan, Kazak ve Şirvan gruplarına ayrılan Kafkas seccadeleri daha çok geometrik süslemelidir. Orta Asya'da Buhara, Semerkant, Hindistan’da Agra, Fetihpûr, Lahor ve Afganistan-Belûcistan bölgesi önemli seccade yapım merkezleridir. Hindistan bölgesi seccadelerinde bitkisel motifler önemli bir yer işgal eder. İran’da seccade çeşitleri fazla değildir. Bunlardan 16. yüzyıla ait önemli bir saf seccadesi örneği parçası Berlin'de Bergama Müzesi'ndedir.

Başlıca seccade çeşitleri

Bergama seccade

Genellikle kırmızı, mavi ve beyaz renkte çok çeşitlilikte albenili desenleri vardır. Birçok tasarımdaki bölme sıraları ve orta madalyon desenleri

Bergama seccade 19. yy Huntington Museum of Art - DSC04879

geçmiş yüzyılların etkisini korur. Örneğin geniş orta elmas deseni, 17. yy Osmanlı saray seccadelerinde görülen çelenk motifinden türemiştir. Kareye yakın ve daha küçük boyutlardadır.[3]

Kırşehir seccade

19. yy özgün Kırşehir seccadelerinde yandan küçük karanfillerle çevrilmiş mihrap deseni üzerinde ayrıntılı bir basamaklı kemer yer alır. Renk düzeni kiraz kırmızısı, sarı, menekşe, açık mavi, baskın yeşil, kiremit ve koyu kahve tonları ile şaşırtıcı zenginliğe sahiptir.[4]

Kula seccade

Üçgen şeklinde düz ya da ince kademeli olan mihrap daha yalındır. Mihrap nişini küçük çiçekli bir şerit çevreler. Yatık dikdörtgen ayetlik bazen üstte yer alır. Renkleri daha mat olan Kula seccadelerinde mihrabın zemini yumuşak kırmızı, sarı, lacivert ya da beyazdır. İçinde ortadan inen ters vazolar, geleneksel çiçekler, iç kenarlardan sarkan küçük karanfiller, görülür küçük çiçekler kandilin yerini almıştır. Detaylı işlenmiş ince şeritler halinde bordürleri bulunur.

Mihrap tabanı manzara desenleriyle bezenmiş olan Kula seccadeleri en göze çarpan örneklerdir. Bu seccadelerde bir çeşit servi ve küçük evlerden oluşan kompozisyon mihrap tabanının iki tarafına üst üste sıralanmıştır. Serviler arasında mezar taşları da görüldüğünden, bunlara “Mezarlık Kulası” denir. [5][6]

Konya seccade

Sütun ve kemerlerinin özelliği 16. yy Osmanlı saray halılarından gelmedir. Dış bordürlerdeki nişleri karakteristik olan bu seccadelerin desenleri genellikle geometriktir. Konya seccadelerde pas kırmızısı ve yoğun kullanılan sarı tonları ile yeryüzü renk tonları hakim olmakla birlikte bazen mavi de kullanılmıştır.[7]

Konya Seccade. CL Lane Collection

Uşak seccade

16. yy.da ortaya çıkmıştır. Tüm seccadeler içinde çeşitli tipleriyle 19. yüzyıl sonuna kadar en uzun dönemi kapsayan bu seccadeler, genellikle kareye yakın büyük boyda, kırmızı yün iplikten argaç ve arışlarla Gördes düğümlüdür. Saçakları uzun olup, bazen de ipek saçak kullanılmıştır. Tek ya da çift mihraplıdır. Sekiz köşeli yıldızlar, bitkisel motifler ve kartuşlar başlıca özelliklerini oluşturur.

Uşak seccadeleri, kalın yünü, sağlam düğümü, uzun havları ve parlak renkleri ile diğer seccadelerden ayrılır. Ortasına bir madalyon motifi yerleştirilmiş, her iki başında yinelenen mihrabıyla, çift mihraplı bir Uşak seccadesi türü de vardır. Bu seccadeler müze ve özel koleksiyonlar tarafından çokça tercih edilmektedir ve Holbein, Lotto ve kuş halıları dışında Tintoretto’lar da Uşak’a atfedilmektedir.[8]

Milas seccade

Kemeri alt iki tarafında üçgen çentikler olan düz kenarlıdır. 16 ve 17. yy da kullanılan dilimli kemer formunu çağrıştırır. Alanında genellikle belirgin kırmızı, sarı ve menekşenin açık mavi ile birlikte kullanıldığı eşsiz renk düzeni düzensiz boyama tekniği ile elde edilir.

Gördes seccadelerine oranla daha kısa ancak daha enli olan mihraplı küçük seccadelerdir. 18. yüzyıl Transilvanya kiliselerinde pek çok örneği bulunur.

19. yüzyılda mihrapları daralmaya başlamış, buna karşın suları genişlemiştir. Milas seccadelerinin bir diğer özelliği, su şeritlerinde kullanılan parlak sarı renktir. Seccadelerin dokunduğu yün iplikler, koyun yapağısının kirmanlarla eğrilmesiyle elde edilir. Yün ipler dolaklar halinde kök boya ve doğal boyalarla renklendirilir.[9][10]

Gördes seccade

Türk düğümüne adını veren Gördes'in seccadeleri Osmanlı saray halılarından geliştirilmiş olup, en zengin grubu oluşturmaktadır. Kıvrak konturlu mihrap kemeri yüksek ve ince kademelidir. İyi cins parlak yünden sık düğümlü (10 cm² de 3600, 60 x 60), kısa havları ile kaliteleri çok yüksektir. Tümünde ince bir şeritle orta zeminden ayrılan ayetlik ve tabanlık vardır. Argaçlar çift bükümlü yün, arışlar tek bükümlü yün ya da pamuktur. Mihrap zemini lacivert, mavi, kırmızı ya da yeşil renktedir, özellikle lacivert olanlar en değerlileridir. Mihrabı beyaz zeminli Gördes seccadelerine olukça ender rastlanır. Mihrap şamdanlarını sembolize eden çiçekli marpuçlar iki yanda yer alır. Parlak ve zengin kırmızı, yeşil, sarı, mavi, beyaz renklerin açık ve koyu tonları yaygın kullanılmıştır. Bitki motifleri geometrik bir düzenle sıralanır.

Marpuçlu Gördesler, Osmanlı saray halıları biçeminin devamıdır. Mihrap kemeri yüksek, yuvarlak ve boğumlu ya da ince basamaklı üçgen şeklindedir. İnce çizgiler halindeki mihrap nişinin kenarları ince dişli uzanımlarla çevrili olup, içinden sümbüller ya da küçük çiçekler sarkar. Tepesinde nadiren alem bulunur, iki yanda uzanan marpuçların içi baklava dolgulu olup, lotuslu düz çubuklar ya da uçları ibrikle biten çiçekler şeklindedir. 

Gördes seccadeleri, dört devreye ayrılır:

1) XVI. yy. sonundan XVII. yy.ı sonuna kadar devam eden gördes tipleri (marpuçlu gördes);

2) XVII. yy. sonundan XVIII. yy. ilk yarısına kadar devam eden seccade tipleri. Bunlar Osmanlı saray seccadelerinin devamıdır (kız Gördes, elmas taraklı Gördes);

3) melez tipler;

4) XVIII. yy. sonundan XIX. yy. ilk yarısına kadar devam eden Gördes seccadeleri.[11][12]

Ladik seccade

Ladik seccadelerde ya yüksek, basamaklı kemer tasarımı ya da ortada baskın porsiyonlu üçlü kemer vardır. Mihrap motifinin üstünde ya da altında ayrı bir bölümde mazgal şeritinden çıkan en az beş çiçek sapı görünür.

18. yy. a kadar gitmesine karşın Ladik seccadelerin çok büyük bölümü 19. yy. da yapılmıştır. 16. yy Osmanlı saray seccade desenlerinde yer alan, ince sütunlar üzerine kurulmuş farklı boydaki üç kemer ile üzerindeki bir levhadan oluşan Sütun Ladik, kökenine bakmaksızın seccade için kullanılan genel bir terim olmuştur. Avrupa’da özellikle 17 ve 18. yy. da Balkanlar’da yapılmış olan birçok Sütun Ladik bulunmaktadır[13]

Kaynakça

1. Sakalauskaite Kurnaz, Jovita. "Anadolu'da seccadenin sosyolojik değişim süreci, tasarım ve işlev ilişkisi". https://tez.yok.gov.tr. Dokuz Eylül Üniversitesi Güzel Sanatlar Enstitüsü Sanatta Yeterlilik Tezi, 2014. 23 Ekim 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Ekim 2017. |website= dış bağlantı (yardım)
2. Bozkurt, Nebi. "Seccade" (PDF). http://www.islamansiklopedisi.info. Türk Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Yıl 2009, Cilt 36. 23 Ekim 2017 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Ekim 2017. |website= dış bağlantı (yardım)
3. "Bergama carpet". https://www.britannica.com. Britannica. 3 Kasım 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Ekim 2017. |website= dış bağlantı (yardım)
4. "https://www.britannica.com/topic/Kirsehir-rug#ref46240". https://www.britannica.com. Britannica.com sitesi. 3 Kasım 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Ekim 2017. |başlık=, |website= dış bağlantı (yardım)
5. "Kula carpet". https://www.britannica.com/. Britannica. 3 Kasım 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Ekim 2017. |website= dış bağlantı (yardım)
6. "Uşak seccadeleri". http://www.gorselsanatlar.org. Gorselsanatlar.org sitesi. 4 Kasım 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Ekim 2017. |website= dış bağlantı (yardım)
7. "Konya carpet". https://www.britannica.com/t. Britannica. 24 Ekim 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Ekim 2017. |website= dış bağlantı (yardım)
8. "Ushak carpet". https://www.britannica.com/. Britannica. 24 Ekim 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Ekim 2017. |website= dış bağlantı (yardım)
9. "Melas carpet". https://www.britannica.com. Britannica. 25 Ekim 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Ekim 2017. |website= dış bağlantı (yardım)
10. "Mias Halısı". http://mitso.org.tr. Milas Ticaret ve Sanayi Odası web sitesi. 25 Ekim 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Ekim 2017. |website= dış bağlantı (yardım)
11. "Seccade nedir". http://www.ansiklopedi.biz. Ansiklopedi.biz sietsi. 25 Ekim 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Ekim 2017. |website= dış bağlantı (yardım)
12. "Ghiordes carpet". https://www.britannica.com/. Britannica. 25 Ekim 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Ekim 2017. |website= dış bağlantı (yardım)
13. "Ladik carpet". https://www.britannica.com/. Britannica. 25 Ekim 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Ekim 2017. |website= dış bağlantı (yardım)