Şanghay İşbirliği Örgütü

Şanghay İşbirliği Örgütü (İngilizce: Shanghai Cooperation Organisation) veya bilinen adlarıyla Şanghay Beşlisi ve Şanghay Paktı, Çin, Rusya, Kazakistan, Kırgızistan ve Tacikistan'ın 1996 yılında oluşturdukları uluslararası bir örgüt. 2001 yılında Özbekistan'ın katılımıyla üye sayısını altıya çıkarttı. 9 Haziran 2017'de Nur-Sultan'da gerçekleştiren zirvede Hindistan ve Pakistan'ın örgüte katılması ile üye sayısı sekize çıktı.

Şanghay İşbirliği Örgütü
上海合作组织
Шанхайская организация сотрудничества
(SCO / ShOS)
Kuruluş 15 Haziran 2001
Tür Karşılıklı-güvenlik örgütü
Yasal statü Anlaşmalı
Merkez Pekin, Çin
Üyeler
Resmî diller Çince ve Rusça
Genel Sekreter Muratbek Sansizbayeviç İmanaliyev
Genel Sekreter Yardımcıları Mihail Alekseyeviç Konarovskiy
Enver Cemaleddinoviç Nasirov
Juyin Hong
Perviz Devlethocayeviç Dodov
Resmî site sectsco.org

Tarihçe

Çin'in Girişimleri

Şanghay İşbirliği Örgütü'nün (ŞİÖ) ortaya çıkmasının ardında, Çin Halk Cumhuriyeti'nin (ÇHC) girişimleri önemli rol oynamıştır. 1990'lı yılların başında Çin'in bölgeye olan ilgisinin ardındaki faktörler şunlardır:[1]

  • Sınır güvenliği: ÇHC sınır anlaşmazlıkları konusunda Sovyetler Birliği ile 1989 yılında görüşmelere başlamıştır. Sovyetler'in dağılması üzerine sınır bölgelerinde istikrarı sağlama amacıyla Orta Asya'da yeni kurulan cumhuriyetler ile diyaloglara devam edilmiştir.
  • Batı bölgelerinin gelişimi: Deng Xiaoping'in belirlediği reform ve dışa açılma ilkeleri doğrultusunda 1978'ten itibaren ülkenin doğu sahillerinde görülür bir gelişme kaydedilmesine rağmen, Sincan Uygur Özerk Bölgesi, İç Moğolistan, Tibet Özerk Bölgesi gibi batı bölgelerinde kayda değer bir gelişme elde edilememiştir. ÇHC Orta Asya ve Rusya ile karayolu, demiryolu bağlarını kurarak bölge ticaretini ve batı bölgelerinde ekonomik gelişiminin önünü açma çabasına girmiştir. Daha sonra 2000 yılında Devlet Konseyi tarafından resmen onaylanan Batı açılım projesi (西部大开发; pinyin: Xībù Dàkāifā) de bu doğrultuda hazırlanmıştır.
  • Büyüyen enerji ihtiyacı: Ekonominin hızla büyümesi ÇHC'nin petrole olan bağımlılığını artırmış; 1993 itibarıyla Çin petrol ithal eden ülke konumuna gelmiştir. Basra Körfezi bölgesine bağımlılığı azaltmak amacıyla arayışlara giren ÇHC, özellikle Rusya ve Kazakistan ile petrol boru hattı konusunda bir dizi anlaşmaya imza atmıştır.
  • Soğuk Savaş sonrası stratejik ortam: Soğuk savaşın ardından ABD'nin tek süper güç olarak sahneye çıkması üzerine ÇHC denge unsuru olarak stratejik ortaklık arayışlarına girişmiştir. 1992'de "iyi komşuluk" politikasıyla başlayan diyalog, Nisan 1996'da ilk Şanghay görüşmelerinde "Rus-Çin stratejik ortaklığının" ilanıyla gelişmiştir. 1997'de Jiang Zemin'in Moskova ziyareti sırasında ortak bir bildiri yayınlayan iki ülke liderleri, "dünyada çok kutupluluğun desteklenmesi" amacını taşıdıklarını belirtmişlerdir.[2]

Birliğin oluşumu ve gelişim

26 Nisan 1996'da Şanghay'da toplanan beş ülkenin Sınır Bölgelerinde Askeri Güvenin Derinleştirilmesi Anlaşmasını imzalamasıyla Şanghay Beşlisi kurulmuş oldu.

Bundan sonra Şanghay Beşlisi yıllık görüşmeleri sırasıyla 1998'de Almatı'da, 1999'da Bişkek'te, 2000'de ise Duşanbe'de yapıldı.

2001 yılında ise görüşmeler ŞİÖ’nün kuruluşu ile sonuçlandı. Beş devlet ile başlayan örgütün tam üye sayısı sonra altıya ulaştı: Rusya, Çin, Kazakistan, Tacikistan, Kırgızistan, Özbekistan.

Haziran 2001'de üye devletler Sankt-Peterburg Zirvesinde örgütün amaç, prensip, yapı ve işleyişini belirleyen ŞİÖ Beyannamesini imzaladı. Ayrıca zirvede bir "anti-terör ajansı"nın kurulmasını öngören bir anlaşma daha imzalandı.[3]

ABD karşıtı ilk ciddi adım, 2005’te atılmıştır. ŞİÖ zirve toplantısında, ABD’ye Orta Asya’daki askeri varlığına son verme çağrısı yapılmıştır. Bunun üzerine, Özbekistan’daki ABD askerleri ülkeyi terk etmişlerdir.

Ağustos 2007'de ŞİÖ'ye üye altı ülke, Rusya'nın Ural Dağları'nda 'Barış Misyonu 2007' adıyla ortak bir askeri tatbikat gerçekleştirdi.

Türkiye 2012'de, Şangay İşbirliği Örgütüne (ŞİÖ) Diyalog ortağı olarak katıldı. Katılım sonrası kararı değerlendiren Çin'deki akademisyenler ve Rus analistler bu kararın hem ŞİÖ hem de Türkiye açısından bir devrim niteliğinde olduğunu belirttiler. [4]

Amacı

Dünya petrol üretim ve kullanım pazarının yarısından fazlasını elinde bulunduran ve Hindistan, İran, Moğolistan ve Pakistan'ın gözlemci olarak bulunduğu örgüt, ABD'ye karşı etkili bir kutup oluşturmaktadır. Dönemin Rusya Devlet Başkanı Putin, Şanghay İşbirliği Örgütü'nün Ağustos 2007 Bişkek Zirvesi’nde “Tek kutuplu dünya kabul edilemez.” diyerek bir anlamda birliğin misyonunu da belirtmiştir.

  • 2007 Bişkek Zirvesi’nde, Rusya Devlet Başkanı Vladimir Putin’in “Tek kutuplu dünya kabul edilemez.” açıklaması, örgütün misyonunu özetlemektedir aslında. Çıkış noktasına baktığımızda, üye ülkelerin sınır bölgelerinde askeri güveni sağlamak gibi görünse de, birincil amaç ABD suretinde batıya karşı alternatif ve etkili blok oluşturmak, ikincil amaç ise dünya nüfusunun 1/4′ünün yaşadığı coğrafyada, en büyük güvenlik tehditleri olarak deklare ettikleri terör, ayrılıkçılık ve aşırıcılıkla mücadele adı altında bu coğrafyada yaşayan halk ve uygarlıkları dizginlemektir.[5]

Etkinlikleri

Güvenlikte İşbirliği

ŞİÖ öncelikli olarak üye ülkelerin Orta Asya güvenliği ile ilgili sorunlarına eğilme amacını taşımaktadır; başlıca tehditler olarak terörizm, ayrılıkçılık ve aşırılıkçılığı gösterir. Taşkent'te yapılan ŞİÖ 16-17 Haziran 2004 zirvesinde, Bölgesel Antiterörizm Yapısı (RATS) kuruldu. 21 Nisan 2006'da, ŞİÖ antiterörizm kapsamı altında uluslararası uyuşturucu suçlarıyla mücadele etme planını açıkladı.[6]

ŞİÖ genel sekreteri Grigory Logninov Nisan 2006'da ŞİÖ'nün askeri bir blok olma niyetinin bulunmadığını açıkladı; bununla birlikte "terör, aşırılıkçılık, ayrılıkçılık" tehdidinin artışının kapsamlı bir askeri müdahaleyi zorunlu kıldığını da belirtti.[7]

ŞİÖ birkaç defa ortak askeri tatbikat düzenlemiştir. İlki 2003 yılında tatbikatın ilk aşaması Kazakistan'da, ikinci aşaması ise Çin'de gerçekleştirildi.[8]

Daha büyük kapsamlı olan Çin-Rus ortak Peace Mission 2005 tatbikatı ise, 19 Ağustos 2005'te ŞİÖ çerçevesi dışında düzenlendi.[9] Tatbikatların başarıyla tamamlanmasının ardından Rus yetkililer bu tür tatbikatlara gelecekte Hindistan'ın da katılacağı ve ŞİÖ'nün askeri bir nitelik kazanacağını dile getirmeye başlamıştır.

2006 ŞİÖ savunma bakanları toplantısında belirlendiği üzere, 2007'de Rusya'nın Ural Dağları yakınlarındaki Çelyabinsk bölgesinde ortak askeri tatbikat düzenlenmiştir. Ekim 2007'de Tacikistan başkenti Duşanbe'de güvenlik, suç ve uyuşturucu trafiği konularında kapsamlı iş birliğine gidilmesi amacıyla ŞİÖ ile Kolektif Güvenlik Anlaşması Örgütü arasında bir anlaşma imzalanmıştır.[10]

Ekonomik İşbirliği

ŞİÖ'ne devletler 2003 yılında ekonomik iş birliğini genişletme amacıyla bir çerçeve anlaşması imzalamıştır. Aynı toplantıda Çin başbakanı Wen Jiabao, bölgede ticaretin geliştirilmesi için bir an önce tedbirlerin alınmasıyla birlikte, ŞİÖ'de uzun vadede bir serbest ticaret bölgesi oluşturulması hedeflenmesini önerdi. Ardından bir yıl sonra 23 Eylül 2004'te 100 maddelik bir plan imzalanmıştır.[11]

25 Ekim 2005, ŞİÖ Moskova zirvesinde, ŞİÖ'nün ortak enerji projelerine öncelik tanıyacağı açıklanmış, özellikle de petrol ve gaz sektörüyle ve su kaynaklarının ortak kullanımı üzerinde durulacağı belirtilmiştir. Ortak projelerin finansmanı için bir ŞİÖ Interbank'ının kurulması kabul edilmiştir. ŞİÖ İnterbank kurumunun ilk toplantısı Şubat 2006'da Pekin'de yapıldı.[12][13] 30 Kasım 2006'da, Almatı'da düzenlenen ŞİÖ konferansında Rus Dışişleri bakanı ŞİÖ'nün bir "Enerji Kulübü" kurulması konusunda planlar yaptığını belirtmiştir.[14]. Bu kulüp ihtiyacı Kasım 2007 ŞİÖ zirvesinde yinelenmiş, ancak diğer üyeler tarafından pek ilgi görmemiştir.[15]

Kültürel İşbirliği

Kültürel iş birliği de ŞİÖ çerçevesine dahil edilmiştir. 12 Nisan 2002'de Pekin'de ŞİÖ kültür bakanları buluşması düzenlenmiş, sürekli kültürel iş birliği konusunda ortak bildiri imzalanmıştır. Kültür bakanlarının üçüncü buluşması 27-28 Nisan 2006'da Taşkent'te düzenlenmiştir.[16][17] İlk defa 2005 Nur-Sultan zirvesi sırasında bir ŞİÖ Sanat Festivali ve bir sergi düzenlenmiştir. Kazakistan aynı zamanda 2008 yılında bir halk dansları festivali düzenlenmesini önermiştir.[18]

Organizasyon Yapısı

Güvenlik, ekonomi ve kültür alanlarında iş birliği öngören Şanghay İşbirliği Örgütü’nde 7 ana organ faaliyet göstermekte ve örgütün işleyişini sağlamaktadır. Bunlar;

Devlet Başkanları Konseyi, Hükümet Başkanları Konseyi, Dışişleri Bakanları Konseyi, Ulusal Koordinatörler Konseyi, Temsilcilikler Konseyi, Sekretarya, Bölgesel Anti-Terör Ajansı olarak sıralanabilir.

Organizasyonun en üstünde yer alan Devlet Başkanları Konseyi yılda bir kez toplanan ve devlet başkanlarının katıldığı en üst düzeyli ve nihai karar mekanizmasıdır. Diğer konseyler önceden istişare ettikleri önemli meseleleri karara bağlanması için Devlet Başkanları Konseyi’ne havale etmektedirler.[19]

Kaynakça
  1. Mark Burles, Chinese Policy Toward Russia and the Central Asian Republics, Rand Corporation, 1999, sayfa 5.
  2. Burles, a.g.e, s. 34
  3. Ahmet İnsel, Rusya'dan Çin'e bir örgüt, Radikal2, 12/08/2007 http://www.radikal.com.tr/ek_haber.php?ek=r2&haberno=7341
  4. http://www.radikal.com.tr/haber.php?haberno=230242&tarih=18/08/2007
  5. "Arşivlenmiş kopya". 16 Ocak 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Şubat 2013.
  6. SCO to intensify fight against cross-border drug crimes 15 Mayıs 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Xinhua.net
  7. SCO gets ready for joint military exercise 11 Aralık 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. World Student Press Agency
  8. SCO to stage joint anti-terror military exercise in 2007 17 Ekim 2006 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Xinhua.net
  9. Enrico Fels, Assessing Eurasia's Powerhouse. An Inquiry into the Nature of the Shanghai Cooperation Organisation, Winkler Verlag: Bochum, 2009, sayfa 73.
  10. Security alliances led by Russia, China link up 11 Eylül 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Daily Times
  11. Joint Communique of the Council of the Governmental Heads (Prime Ministers) of Shanghai Cooperation Organization Member States 30 Mart 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. University of Hawaii
  12. Shanghai Cooperation Organization Eyes Economic, Security Cooperation 1 Kasım 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Jamestown Vakfı
  13. SCO Ministers of Foreign Economic Activity and Trade to meet in Tashkent 15 Ağustos 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. National Bank of Uzbekistan
  14. Russia's Foreign Ministry develops concept of SCO energy club 7 Ekim 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Gazeta.kz
  15. Russia Urges Formation of Central Asian Energy Club 4 Mart 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Eurasianet
  16. Culture Ministers of SCO Member States Meet in Beijing 26 Nisan 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. People's Daily
  17. SCO Culture Ministers to Meet in Tashkent 18 Nisan 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Gazeta.kz
  18. Kazakhstan Backs Promotion of SCO Cultural Ties 26 Mayıs 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Embassy of Kazakhstan in India
  19. Yüksel, Okan. "Şanghay İşbirliği Örgütü (ŞİÖ)". Politik Akademi. 26 Nisan 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Eylül 2013.

Bağlantılar

Kaynakça
This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.