Türkiye Komünist Partisi (1920)

Türkiye Komünist Partisi, 1920 yılında kurulan, Türkiye'de faaliyet göstermeye başlayan ilk yasal komünist siyasi parti.

Türkiye Komünist Partisi (2001) ile karıştırılmamalıdır.
Türkiye Komünist Partisi
Kısaltma TKP
Genel sekreter Ethem Nejat
Kurucu Mustafa Suphi
Kuruluş tarihi 10 Eylül 1920
Kapanış tarihi 1987
Ardılı Türkiye Birleşik Komünist Partisi
Gençlik kolu İlerici Gençler Derneği
İdeoloji Komünizm
Siyasi pozisyon Aşırı sol
Türkiye Komünist Partisi kurucuları: Mustafa Suphi (sağ) ve genel sekreter Ethem Nejat (orta)

Partinin Yayın Organları:

•Atılım

•İşçinin Sesi (Parti'nin revizyonist çizgide ilerlediğini belirterek İşçinin Sesi grubu olarak ayrılmış, TKP (L) daha sonra ise TKP adını almıştır.)

•TKP'nin Sesi, Bizim Radyo deneyiminden esinlenerek ve doğrudan doğruya partinin adını taşıyarak kurulan günlük radyo yayını. 1970'lerin ilk yarısında parti ve çevresinde oldukça yaygın dinlenmiştir. TKP'nin Sesi radyosu hem 1970'lerden itibaren partinin ve işçi hareketinin gelişmesine katkıda bulunmuş, hem de daha sonraki dönemde aldığı tutumla olumsuz etki yapmıştır.

İlk yıllar

Osmanlı İmparatorluğu döneminde sosyalist gruplar olmasına rağmen bunlar geniş kitle örgütlerine dönüşememişlerdi. Bu gruplar genelde küçük ve sosyalist düşüncenin taşıyıcıları oldular. Özellikle Selanik ve İstanbul merkezli idiler. Bir kısmı kurulacak olan TKP'ye katılmıştır. Özellikle de Şefik Hüsnü'nün liderlik ettiği Türkiye İşçi ve Çiftçi Sosyalist Fırkası (TİÇSF) bunlardan biridir.

Mustafa Suphi ve 15'ler

İttihat ve Terakki hükûmetine muhalefetten Sinop'a sürgün edilen Mustafa Suphi buradan Çarlık Rusyası'na geçti ve burada Ruslara esir düştü. Esirliği sırasında tanıştığı mahkûm devrimcilerin ve Ekim Devrimi'nden sonra Bolşevizm'in etkisi ile 1918 yılında Sosyalist Müslüman Doğu Halklar Kurulatayı'nın ardından sürgündeki askerler ve Türkiye'deki gruplarla beraber 10 Eylül 1920'de Bakü'de yapılan kongre ile TKP (TKF) kuruldu. Mustafa Suphi ve arkadaşları Anadolu'da gerçekleşen Türk Kurtuluş Savaşı'na destek vermek için önce Mustafa Kemal ile irtibat sağlamışlardır. Mustafa Kemal'in daveti ile Ankara'ya gelmek için yola çıkmışlardır. TKP'nin Azerbaycan'da oluşturulmuş bir grup silahlı birliği de Kurtuluş Savaşı'nı desteklemek için gönderilmişlerdir.

TKP üyelerinin yurda girmeleri ile protestolar gerçekleşmiştir. Kimi kaynaklarda bu protestoların 9. Kolordu (?) Komutanı Kâzım Karabekir tarafından tertiplendiği iddia edilmektedir. Kars ve Erzurum'dan sonra Kazım Karabekir'in yönlendirmesi ile Trabzona geçmişlerdir. Mustafa Suphilerin amacı buradan gemi ile Samsun'a geçip Ankara'ya ulaşmaktadır. Ama Kazım Karabekir'in ise Rusya'ya geri göndermeyi istediği iddia edilmektedir. Gemi Karadeniz'e açıldıktan sonra Trabzon kabadayılarından Yahya Kahya ve adamları gemiye arkadan yetişip Mustafa Suphi ve arkadaşlarını öldürmüşlerdir. Bazı iddialara göre ise planlayan kişi Kazım Karabekir idi. Başka bir iddia ise bizzat Stalin'in Sultan Galiyev ve ulusal komünistler ile hücre kurduğu iddiasıyla Mustafa Suphi'yi o dönem desteklediği Enver ve İttihatçıların tertibiyle ortadan kaldırmış olabileceğidir. Zira daha sonra Stalin tarafından yargılanan Sultan Galiyev'e yöneltilen suçlamalardan biri Mustafa Suphi'yle birlikte yasadışı Pan-Türkist ve Turancı bir fraksiyon kurduğu iddiasıydı.

Gizli yazışmalar/telgraflar ancak bunu kanıtlayabilir ki bunlar hala açıklanmamıştır. Bir süre sonra Yahya Kahya, Muhafız Alay Komutanı İsmail Hakkı Tekçe tarafından öldürülmüştür.[1]

Bu cinayeti işleyenlere karşı tepkiler artınca Kahya Yahya, Sivas'ta kurulan göstermelik bir mahkemede 'yargılanır' ve 'delil' yetersizliğinden beraat eder. Kahya Trabzon'a döndüğünde üzerindeki psikolojik baskılar devam edince, suç ortaklarını tehdit etmeye başlar. Sağda solda 'Sanki bütün işlerde ben tek başına mı idim. Daha üstüme varırlarsa her şeyi olduğu gibi ortaya dökerim' demesi Kahya Yahya'nın arkasındaki güçleri rahatsız eder. Kahya'nın ortadan kaldırılmasına karar verilir. Ansızın Trabzon kışlasına yakın bir yerde Kahya Yahya, adamlarıyla birlikte pusuya düşürülür ve öldürülür."[2]

Mustafa Suphiler Kurtuluş Savaşı'na yardım edemeseler de Sovyet Rusya'nın (1924'e kadar böyle adlandırılmaktadır.) silah ve altın yardımını sağlamıştır. Daha sonra Türkiye'deki kadrolar Kemalizm'e karşı direkt bir tavır almasalar da bu cinayetlerden dolayı mesafeli durmuşlardır.

TKP'nin kurucusu Mustafa Suphi ve (aralarında parti sekreteri Ethem Nejat'ın da bulunduğu) on dört yoldaşı Ocak 1921'de Bakü'ye giderken öldürüldü. Bu olay TKP'nin siyasi iktidara karşı yasa dışı mücadelesinin de başlangıcını oluşturdu. 1920'li ve 1930'lu yıllarda TKP yasa dışı mücadeleyi devam ettirdi. 15 Ağustos 1922'de hükûmetin yasaklaması üzerine Ankara'da gizli olarak gerçekleştirilen 2. Kongre'de Genel Sekreterliğe Salih Hacıoğlu getirildi. Kongreden yaklaşık üç hafta sonra 12 Eylül 1922'de, Ankara Hükûmeti o güne kadar yasal çalışma yürüten TKP'yi kapattı.

Baskı yılları
Parti tarafından 1 Mayıs İşçi Bayramı için basılan bildiri.
Ana madde: 1927 Tevkifatı

Yasal çalışma olanağı ortadan kaldırılan TKP'nin üçüncü kongresi 31 Aralık 1924-1 Ocak 1925'te İstanbul Akaretler'de yasadışı olarak toplandı ve Şefik Hüsnü genel sekreterliğe getirildi. Kongreden sonra, Şeyh Said İsyanı'nı gerekçe gösteren hükûmet Takrir-i Sükun kanununu çıkartarak ülkedeki CHP harici tüm siyasi oluşumları kapattı. TBMM tutanaklarına bakıldığında bu zaten görülecektir. Çok geniş tutuklamalar ve yargılamalar yapıldı. 1925'te yapılan tutuklamaların yol açtığı dağınıklığı, kargaşayı durdurmak üzere, 1926 yılının Mayıs ayında, Şefik Hüsnü'nün girişimiyle, Viyana'da bir parti konferansı yapıldı.

Yeni bir faaliyet programının taslağı hazırlandı ve Vedat Nedim Tör genel sekreterliğe getirildi. Vedat Nedim Tör, Burjuvazi ve Kemalizm ile uzlaşarak ılımlı bir politika izledi. 1927 yılında Vedat Nedim Tör ve Şevket Süreyya Aydemir partiden ayrılarak Kemalist Kadro dergisini çıkardı. Ayrılışları parti kayıtlarına, parti arşivini emniyete teslim ettikleri gerekçesi ile ihanet olarak geçti. Parti, işçi sınıfı içerisinde belli bir örgütlenme yakalamış olmasına rağmen (tütün işçileri ve demir yolu işçileri[3]), partideki iç problemler partinin daha güçlü bir etki yaratmasının önüne geçti. Komünist şair Nâzım Hikmet partiye üye oldu ve partiye olduğu kadar Türkiye'deki komünizm hareketine de önemli katkılarda bulundu.

II. Dünya Savaşı

Parti, 1940'ların başında yeniden örgütlendi. Reşat Fuat Baraner'in Teşkilat Sekreterliğinde II. Dünya Savaşı boyunca faşizm karşıtı bir politika izledi. 1950'lere kadar Dr. Şefik Hüsnü denetiminde faaliyetlerine devam etti. 1951 tutuklamalarını ve Şefik Hüsnü'nün 1959 yılında hapis sonrası sürgüne gönderildiği Manisa’da ölmesini takiben, (Zeki Baştımar) ve bazı TKP kadroları 1960 yılında yurt dışına çıkarak partiyi yurt dışında yeniden örgütlediler.

İkinci Dünya Savaşı sonrasında tüm dünyada esen demokrat havanın etkisiyle Türkiye'de de Temmuz 1945'te çok partili sisteme geçme kararı alınır. Uzun yıllar illegal çalışma yapan TKP kadrolarınca bu dönemde iki parti kurulur. 1946 mayıs ayında kurulan Türkiye Sosyalist Partisi (TSP) muhalif kanatı temsil ederken, merkez komitenin kararıyla Türkiye Sosyalist Emekçi ve Köylü Partisi (TSEKP) kurulur. Her iki parti de 1946 yılının aralık ayında kapatılır.[4]

1960'lar: Yükselen devrimci hareket

1960'ların en önemli olaylarından biri bir sosyalist partinin, TİP'in, kuruluşu ve ülke genelinde yarattığı etkidir. 1960 ile 1970 arası, TKP'nin ülke içindeki kadroları TİP'i desteklediler. Millî Demokratik Devrim–Sosyalist Devrim tartışmalarının başlangıcı yine bu döneme denk düşer. Zeki Baştımar'ın (Yakup Demir) ölmesinin ardından 24 Mayıs 1973 tarihinde İsmail Bilen'in TKP genel sekreteri olması ile birlikte ülke içinde örgütlenme faaliyetlerine hız veren TKP, Marksist-Leninist dünya görüşü doğrultusunda, bilimsel sosyalizmi esas alan bir politik çizgi izledi. İşçi sınıfı içinde örgütlenmeyi ana hedef olarak koyan TKP, SSCB ile de ideolojik ve politik bir yakınlık içindeydi.

1970'li yıllar boyunca parti, tarihinin en hızlı gelişme dönemlerinden birini yaşadı. TKP bu tarihlerde bir diriliş yaşayarak Türkiye'de önemli bir yasa dışı siyasi güç haline dönüştü. Sendika, gençlik, memur, köylü, kooperatif ve kadın hareketi içinde kitleselleşti. 1972 yılında TKP'nin Sesi radyosu kuruldu. 1974 başında Atılım dergisi yayınlanmaya başladı. Yeni bir program ve tüzük hazırlandı. 1977'de yapılan Parti Konferansında Program ve Tüzük onaylandı. 1 Mayıs İşçi Bayramı'nın kitlesel olarak kutlanmasında, Devlet Güvenlik Mahkemeleri'ne karşı direnişte, sağ görüşlü çevrelere karşı kitlesel sosyalist direnişlerin örgütlenmesinde, kapitalist sınıfa karşı güçlü grevler düzenlenmesinde, 1 Mayıs komiteleri ve can güvenliği komiteleri gibi yapıların yaratılmasında, 141. ve 142. maddelerin kaldırılması kampanyasında, barış hareketinin örgütlenmesinde, Marksizm-Leninizm propagandasında, sosyalist ülkeler ve ulusal kurtuluş hareketleriyle dayanışma kampanyalarının geliştirilmesinde TKP önemli görevler üstlendi. Basın-yayın, kültür ve sanat cephelerinde etkili çalışmalar yürüten TKP, aydınların işçi sınıfıyla bağlaşmasında önemli etkenlerden biri oldu.

1980'ler: Askeri darbe ve TBKP

12 Eylül Darbesiyle birlikte sol ağır bir yara aldı. 12 Eylül döneminde TKP'nin yurt içindeki kadroları tutuklandı. 1983'te TKP Genel Sekreterliği'ne Nabi Yağcı getirildi.

7 Ekim 1987'de yapılan TKP'nin 6. Kongresi ve TİP'in 8. Kongresi'nde alınan birleşme kararları gereğince, her iki partiden eşit sayıda delegenin katılımıyla aynı yılın Ekim ayında Türkiye Birleşik Komünist Partisi kurularak 1. Kongresi toplandı. 4 Haziran 1990'da yasal olarak da kurulan TBKP, Ocak 1991'de "sosyalistlerin geniş birliği" çalışmaları doğrultusunda, gerçekleşen kongresinde aldığı kararla Sosyalist Birlik Partisi (SBP) oluşumuna katıldı.

TBKP 1991'de Anayasa Mahkemesi Kararıyla kapatıldı.[5]

Tarihsel mirasçılar
  • 1996 yılında TBKP ve SBP süreçlerine muhalif olan 10 Eylül grubu farklı çevrelerin de birleşimiyle, 1974 yılında TKP'nin yasal alanda sesini duyurmak için çıkarılan ancak 1980 yılında sıkıyönetim komutanlığı emriyle kapatılan[6] Ürün Sosyalist Dergi ile aynı adı taşıyan bir dergiyi 1997'de yayınlamaya başladı.[7]
  • 11 Kasım 2001'de Sosyalist İktidar Partisi gerçekleştirdiği olağanüstü kongresiyle Türkiye Komünist Partisi adını aldı.Fakat Sosyalist İktidar grubu, TİP'in TKP ile birleşmesine karşı çıkmış ve parti içerisinde (TİP) hizip oluşturmuştur. Kuruluş tarihi olarak 10 Eylül 1920’de gerçekleştirilen Bakû Kongresi’ni esas aldığını ilan eden parti, Türkiye'de komünist ve devrimci hareketin 1920'den günümüze ulaşan bütünsel tarihinin mirasçısı olduğunu iddia etti.[8] Bu sürecin öncesinde ve sonrasında geçmişte TKP saflarında mücadele etmiş fakat partiden tasfiye edilmiş (oportünist, revizyonist, kemalist ithamlar) birçok kişi yeniden partili mücadeleye katıldı. 2002 yılında "Paranın Saltanatı Varsa Halkın TKP'si Var!" sloganı ile ilk defa seçimlere giren parti 2014 yılında ikiye bölündü. Ayrılan gruplar geçici bir protokolle HTKP ve KP adını aldı. TKP'nin ismi ve amblemini devlet eliyle koruma altına alındı.[9]
  • 2011 yılında Ürün Sosyalist Dergi çevresi ve TBKP öncesinde Türkiye Komünist Partisi, İKD, İGD, Maden-İş, Birlik Dayanışma Hareketi içerisinde mücadele etmiş üyeler [10] birleşerek Suphi'den Bilen'e Gelenek Yaşıyor Girişimi'ni kurdu ve girişim TKP "Kurucular Kurulu" olarak partileşmeye gideceğini ilan etti.
  • 6 Şubat 2012 Pazartesi, yasal olarak TKP'nin kurulması için dilekçe verildi. Fakat aynı isimde başka bir yasal parti olduğu gerekçesi ile bakanlık dilekçeyi kabul etmedi.[11] Bakanlığın dilekçeyi kabul etmemesi nedeniyle aynı gün Toplumcu Kurtuluş Partisi adıyla yasal parti başvurusunda bulunuldu.[12] 15 Şubat 2012 tarihinde kurucular kurulunun aldığı karar ile Toplumcu Kurtuluş Partisi'nin tüzüğünün birinci maddesi değiştirilerek partinin adı Türkiye Komünist Partisi olarak değiştirdiğini duyurdu ve bu değişikliği Yargıtay Cumhuriyet Başsavcılığı'na bildirdi [12]
  • 15 Nisan 2012'de, yaşanan şiddet olaylarının [13][14] medya tarafından "sol içi şiddet" olarak yayınlaması ve 1 mayıs öncesi bir provakosyana yer verilmemesi için partinin adını TKP 1920 olarak değiştirdiğini açıkladı.[15]

Kaynakça
  1. Günaydın Gazetesi, 4 Aralık 1977
  2. Ömer Ağın
  3. TKP kadroları 1927 Adana Demiryolu Grevinde önemli roller oynamışlardır.
  4. "Arşivlenmiş kopya". 2 Aralık 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Kasım 2012.
  5. Türkiye Birleşik Komünist Partisi'nin Kapatma Davası ve Esassızlık
  6. "Arşivlenmiş kopya". 5 Şubat 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Şubat 2015.
  7. "Arşivlenmiş kopya". 29 Şubat 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Mayıs 2012.
  8. "Arşivlenmiş kopya". 30 Aralık 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Temmuz 2012.
  9. "Arşivlenmiş kopya". 13 Nisan 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Nisan 2015.
  10. "Arşivlenmiş kopya". 26 Haziran 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Temmuz 2012.
  11. "Arşivlenmiş kopya". 14 Kasım 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Ekim 2020.
  12. "Arşivlenmiş kopya". 14 Kasım 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Ekim 2020.
  13. "Arşivlenmiş kopya". 4 Mayıs 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Mayıs 2012.
  14. "Arşivlenmiş kopya". 27 Nisan 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Mayıs 2012.
  15. "Arşivlenmiş kopya". 10 Mayıs 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Mayıs 2012.

Dış bağlantılar
This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.