İsmin hâlleri

Türkçede ismin hâlleri (bk. durum kuramı); kelimeleri belirtme (yükleme), yönelme, bulunma ve ayrılma açısından tanımlayan, sözcüğün yalın hâl ile hâl eki almış durumlarından her biridir. Türkçede ismin beş farklı hâli vardır:

• Yalın hâli
• -e hâli (yönelme)
• -i hâli (belirtme)
• -de hâli (bulunma)
• -den hâli (ayrılma/çıkma)

Örnekler
ev, evi, eve, evde, evden kapı, kapıyı, kapıya, kapıda, kapıdan

Hâl ekleri, büyük ve küçük ünlü uyumuna göre "i" yerine "ı", "u" veya "ü" ile "e" yerine "a" harfi ile oluşturulacak şekilde değişir.

• çayı, okulu, tatlıyı, çöpü...
• çaya, okula, tatlıya, çöpe...

Benzer şekilde -de ve -den eklerindeki "d" sesleri de ünsüz sertleşmesine uğrayarak "t"ye dönüşebilir.

• işte, çöpten, tatlıda, tatlıdan vb.

Yalın hâl

Kelimelerin hal eki almamış halidir. Başka dillerde nominatif olarak bilinir.

Çoğul eki, iyelik eki ya da tamlama eki almış sözcükler de yalın durumdadır.

ben bende

sen sende

o onda

biz bizde

siz sizde

onlar onlarda

-e hâli (yönelme hâli)

Sözcüklerin -e ya da -a eki almış hâlleridir. Adın yönelme durumu sonuna geldiği sözcüğü dolaylı tümleç yapar. Yüklemin bildirdiği eylemin "nereye" yöneldiğini gösterir. Başka dillerde datif olarak bilinir.

bana

sana

ona

bize

size

onlara

• Yarın okula beni annem bırakacak.
• Bu yaz Rusya'ya gideceğiz.

-i hâli (belirtme hâli)

Sözcüklerin -i, -ı ya da -u eki almış hâlleridir. Adın belirtme durumu eki, adın sonuna geldiği sözcüğü belirtili nesne yapar. Yüklemin neyi, neleri, kimi, kimleri belirttiğini gösterir. Başka dillerde akuzatif olarak bilinir.

beni

seni

onu

bizi

sizi

onları

• Annem bizi eve götürdü.
• Bulaşıkları yıkadım.

3. tekil şahıs iyelik eki olan -i ve -si ekleri hâl eki değildir:

• (Onun) Kitabı yere düşmüş. (isim tamlamasında iyelik eki)
• Şu kitabı verir misin? (belirtme hâl eki)

-de hâli (bulunma hâli)

Sözcüklerin -de ya da -da almış hâlleridir. Bu ekler sonuna geldiği sözcüğü dolaylı tümce yapar. Yüklemin bildirdiği eylemi gösterir. Çoğu Hint-Avrupa dilinde mevcut olmayan bu isim hâline bu dillerde lokatif de denmektedir. Eski Latince ve Almancada bulunan bu hâl, zamanla ismin yönelme (datif) ve genitif (aidiyet) hâlleriyle kaynaşmıştır. Günümüzde Hint-Avrupa dillerinden Lehçede ve Slovakçada bulunur.

bende

sende

onda

bizde

sizde

onlarda

-den hâli (ayrılma hâli)

Sözcüklerin -den ya da -dan eki almış hâlleridir. Adın ayrılma durumu nereden ayrıldığımızı gösterir. Bu ek sonuna geldiği sözcüğü dolaylı tümleç yapar. Çoğu Hint-Avrupa dilinde mevcut olmayan bu isim hâline bu dillerde ablatif de denmektedir. Hint-Avrupa dillerinden Latincede, Arnavutçada, Ermenicede ve Sanskritçede bulunmaktadır.

benden

senden

ondan

bizden

sizden

onlardan

Genitif

İsmin hâlleri olarak tanımlanmasına rağmen isim olmayan sözcükler de hâl ekleri alabilirler. Bunun dışında Hint-Avrupa dillerinde bilinen genitif ya da aidiyet hâli Türkçede ismin sonuna -in eki getirilerek yapılmasına rağmen ismin hâllerinden sayılmamaktadır. Türkçede genitif, ilgi eki olarak tanındı.

Vokatif

Ayrıca bir kişiye hitap için bazı dillerde vokatif adı verilen bir başka hâl de örnek olarak Hint-Avrupa dillerinden Kürtçe ve Latincede bulunmaktadır.

Dünya dillerinde ismin hâlleri

Hâl	Anlam	Örnek	Dillere örnekler
Abesif	yokluk, bulunmama durumu	öğretmensiz	Estonyaca, Fince
Ablatif (1)	dolaylı hâl	öğretmenle ilgili	Arnavutça, Ermenice, Sanskritçe, Latince, Litvanyaca, Fince
Ablatif (2)	yol hareketi	öğretmenden çekildi	Arnavutça, Ermenice, Çuvaşça, Azerice, Estonyaca, Fince, Japonca, Latince, Macarca, Sanskritçe, Tibetçe,Türkçe, Özbekçe
Absolutif	geçişsiz fiillerin özneleri; geçişli fiillerin nesneleri	öğretmen yahut öğretmeni	Ergatif diller
Adesif	yakınında	öğretmende	Estonyaca, Fince, Litvanyaca (eskiden), Macarca
Akuzatif	doğrudan nesneler	öğretmeni	Arapça, çoğu Hint-Avrupa dilinde, Esperanto, Macarca, Türkçe
Alatif veya diketif	bir yere doğru hareket	öğretmene doğru	Baskça, Fince, Estonyaca, Litvanyaca (eskiden), Macarca, Tibetçe
Ekvatif	karşılaştırma	öğretmen gibi	Sümerce
Datif	yön veya alıcı; dolaylı nesne	öğretmene	çoğu Hint-Avrupa dilleri, Gürcüce, Macarca, Türkçe
Delatif	bir yerden aşağı doğru yolda hareket	gemiden aşağı	Macarca
Delimitatif (yerel genitif)	yerel âidiyet	öğretmenin, öğretmene âit	Baskça
Derivatif	köken	Ankaralı öğretmen	Türkçe
Elatif	dışarı çıkma	evden dışarı	Eski Yunanca, Estonyaca, Fince, Macarca
Ergatif	geçişli fiili yürüten özne	öğretmen (ev inşâ ediyor…)	Çerkesçe[1], Baskça, Gürcüce, İnuitçe, Samoaca, Tibetçe
Esif	durumun işâretlenmesi	öğretmen olarak	Estonyaca, Fince, Gürcüce, Laponca, Macarca (2, formâl ve modâl)
Genitif (Genetiv)	aidiyet, ilişki	öğretmenin	çoğu Hint-Avrupa dilleri, Arapça, Macarca, Tibetçe (?), Türkçe
İlatif	içeriye doğru hareket	eve	Estonyaca, Fince, Laponca, Litvanyaca, Macarca
İnesif	içerisinde	evin içinde	Baskça, Macarca, Fince, Estonyaca, Litvanyaca
İnstrüktif (1)	yapış şekli	öğretmen aracılığıyla	Fince
Aletsel veya instrüktif (2)	ile beraber	öğretmenle	Baskça, Gürcüce, Fince, Macarca, Latince, Litvanyaca, Sanskritçe, Slav dilleri, Türkçe
Komitatif	ile beraber	öğretmenle	Baskça, Estonyaca, Fince, Laponca, Macarca, Tibetçe
Lokatif	yer	öğretmende	Laponca, Letonyaca, Litvanyaca, Sanskritçe, Slav dilleri, Tibetçe, Türkçe
Nominatif	özne	öğretmen	Arapça, bütün Hint-Avrupa dilleri, Estonyaca, Fince, Gürcüce, Laponca, Macarca, Türkçe
Oblik	kapsamlı	öğretmeni ilgilendiren	Eski Fransızca, İngilizce, Kurmanci, Zazaca
Partitif	miktarlar	öğretmenlere	Baskça, Fince, Estonyaca
Perlatif	bir şeyin içinden geçmek	evin içinden	Tokarca
Posesif	aidiyet	öğretmene âit	Baskça
Postpozisyonel	sona eklemelerden önce gelen ismin hâli	öğretmen + son pozisyon	Hintçe
Prepositif	ismin hâli nach ilgeçten	ilgeç + öğretmen	Rusça
Prolatif (1)	yüzeyde hareket	evden	Estonyaca
Prolatif (2)	için veya yerine	öğretmen için	Baskça
Sublatif	bir şeye doğru hareket	gemiye	Macarca
Superesif	bir yerdeki pozisyon	gemide	Macarca
Tendensyal	hareketin yönü	öğretmene doğru	Baskça
Terminatif	hareket veya zamanın sonu	öğretmene kadar	Baskça, Estonyaca, Macarca, Tibetçe
Translatif	durum değiştirme	öğretmen olmak	Estonyaca, Fince, Gürcüce, Macarca
Vokatif	seslenme	(Ey) Türk Gençliği!	Gürcüce, İrlandaca, Latince, Rumca, Rumence, Ştokavca ve birkaç Slav dili (Çekçe, Lehçe, Litvanyaca, Ukraynaca ve Üst Sorbca gibi)

Türkçedeki İsmin Hâl (Durum) Eklerinin Örnekleri

Akuzatif[not 1] Neyi? Kimi?	Datif[not 2] [not 3][not 4] [not 5] Nereye? Kime? Neye?	Lokatif[not 6][not 7] Nerede? Kimde? Nede?	Ablatif[not 8] [not 9] Nereden? Kimden? Neden?	Genitif Kimin? Neyin?
çiçeği	çiçeğe	çiçekte	çiçekten	çiçeğin
sokağı	sokağa	sokakta	sokaktan	sokağın
kilidi	kilide	kilitte	kilitten	kilidin
paketi	pakete	pakette	paketten	paketin
saati	saate	saatte	saatten	saatin
ağacı	ağaca	ağaçta	ağaçtan	ağacın
yüzüğü	yüzüğe	yüzükte	yüzükten	yüzüğün
çorabı	çoraba	çorapta	çoraptan	çorabın
rolü	role	rolde	rolden	rolün
işgali	işgale	işgalde	işgalden	işgalin
misali	misale	misalde	misalden	misalin
petrolü	petrole	petrolde	petrolden	petrolün
yurdu	yurda	yurtta	yurttan	yurtun
inanı	inana	inanda	inandan	inanın
kalbi	kalbe	kalpte	kalpten	kalbin
borcu	borca	borçta	borçtan	borcun
şahsı	şahsa	şahısta	şahıstan	şahsın
zehri	zehire	zehirde	zehirden	zehrin
karını	karına	karında	karından	karının
alnı	alna	alında	alından	alnın
kristali	kristale	kristalde	kristalden	kristalin
Konak’ı	Konak’a	Konak’ta	Konak’tan	Konak’ın
konağı	konağa	konakta	konakta	konağın
ağızı	ağza	ağızda	ağızdan	ağzın
akılı	akla	akılda	akıldan	aklın
gömleği	gömleğe	gömlekte	gömlekten	gömleğin
dikkati	dikkate	dikkatte	dikkatten	dikkatin
vakti	vakte	vakte	vakitten	vakitin
uzağı	uzağa	uzakta	uzaktan	uzağın
suyu	suya	suda	sudan	suyun
neyi	neye	nede	neden	neyin
ideali	ideale	idealde	idealden	idealin
kol saatini	kol saatine	kol saatinde	kol saatinden	kol saatinin
rengi	renge	renkte	renkten	rengin
hayatı	hayata	hayatta	hayattan	hayatın
hukuku	hukuka	hukukta	hukuktan	hukukun
bileti	bilete	bilette	biletten	biletin
geçidi	geçide	geçitte	geçitten	geçidin
göğü	göğe	göğünde	göğünden	göğünün
cebi	cebe	cepte	cepten	cebin
isimi	isme	isimde	isimden	ismin
normali	normale	normalde	normalden	normalin
mutluluğu	mutluluğa	mutlulukta	mutluluktan	mutluluğun
hayali	hayale	hayalde	hayalden	hayalin
sosyali	sosyale	sosyalde	sosyalden	sosyalin
oğlanı	oğlana	oğlanda	oğlandan	oğlanın
oğlu	oğla	oğulda	oğuldan	oğlun
kültürü	kültüre	kültürde	kültürden	kültürün
Ege Denizi’ni	Ege Denizi’ne	Ege Denizi’nde	Ege Denizi’nden	Ege Denizi’nin
piyanisti	piyaniste	piyanistte	piyanistten	piyanistin
havası	havaya	havada	havadan	havanın
hava alanını	hava alana	hava alanda	hava alandan	hava alanının
bunu	buna	bunda	bundan	bunun
ışığı	ışığa	ışıkta	ışıktan	ışığın
beni	bene	bende	benden	benim
bizi	bize	bizde	bizden	bizim
ahlaki	ahlaka	ahlakta	ahlaktan	ahlakın
tankı	tanka	tankta	tanktan	tankın
milleti	millete	millette	milletten	milletin
devleti	devlete	devlette	devletten	devletin
pasaportu	pasaporta	pasaportta	pasaportun	pasaportun
taşıtı	taşıta	taşıtta	taşıttan	taşıtın
umudu	umuda	umutta	umuttan	umutun
ayakkabıyı	ayakkabıya	ayakkabıda	ayakkabıdan	ayakkabının
burcu	burca	burçta	burçtan	burcun

Notlar

1. Hayatı sevmek, gazeteyi okumak, camları silmek, ödevini yapmak, sesini duymak, kapıyı açmak, üzümü toplamak. Not: Saat yediyi beş geçiyor. Üçü çeyrek geçiyor.
2. Saat dokuza on var. On ikiye çeyrek var. Kaç liraya? Kaça?
3. Ablatif ve datifin (ayrılma ve yönelme) cümlede bir arada kullanılması: İzmir’den İstanbul’a gitmek, şehirden şehire dolaşmak, evden okula yürümek.
4. Edatlardan -e ile bağlananlar: bize göre, bize karşı, her şeye rağmen, kışa doğru, o konuya dair, size ait, yağmura rağmen, iyiliklerine karşılık...
5. Yönelme eki alınca kişi zamirleri ben ve sen sözlerinin ünlüleri değişir: ben-e > bana, sen-e > sana
6. Kesir sayları kurar: Yüzde yirmi faiz, dörtte bir elma, yüzde yetmiş devam, binde bir ihtimal, yüzde on beş indirim.
7. -de+ek-fill örneği: –Yarın evde misiniz? – Hayır, okuldayım. – Şimdi neredesiniz? - Şu anda dersteyiz. Otur-mak-ta-dır (oturuyor), otur-mak-ta-y-dı (oturuyordu), otur-mak-ta-y-mış (oturuyormuş), otur-mak-ta-y-sa (oturuyorsa).
8. Bazı edatlar isme -den ile bağlanır (-den önce, - den sonra, -den dolayı, - den beri, -den itibaren, -den başka vb.): kahvaltıdan önce, yemekten sonra, yağmurdan dolayı, sabahtan beri, bugünden itibaren, Ayşe’den başka.
9. -den+ek-fill (ait olma bildirir): Kimlerdensiniz? Ahmet de bizdendir. (Bizim takımdandır.) Bulgaristan göçmenlerindenmiş. Sizin öğrencilerinizdenim.

Kaynakça

1. Mukhadin Kumakhov, Karina Vamling and Zara Kumakhova. Ergative case in the Circassian languages (Working Papers bas.). Lund University, Dept. of Linguistics. s. 93-111.