Küçük ünlü uyumu
Küçük ünlü uyumu ya da düzlük-yuvarlaklık kuralı, Türkçedeki ses uyumlarından biri. Öztürkçe sözcüklere ait ortak bir özelliktir. Küçük ünlü uyumunun iki kuralı vardır.
| İnce | Kalın | |||
|---|---|---|---|---|
| Düz | Yuvarlak | Düz | Yuvarlak | |
| Dar | i | ü | ı | u |
| Geniş | e | ö | a | o |
a, e, ı, i > a, e, ı, i
Bir sözcüğün herhangi bir hecesinde düz ünlü (a, e, ı, i) varsa bunu izleyen "ilk hecede" de düz ünlü bulunmalıdır:
- anlaşmak, yanaşmak, kayıkçı, ısırmak, ılıklaşmak, seslenmek, yelek, bilek, çilek vb.
o, ö, u, ü > a, e, u, ü
Bir sözcüğün herhangi bir hecesinde yuvarlak ünlü (o, ö, u, ü) varsa bunu izleyen "ilk hecede" geniş düz (a, e) veya dar yuvarlak (u, ü) ünlü bulunmalıdır:
- boyunduruk, çocuk, odun, yorgunluk, yoklamak, vurmak, yumurta vb.
ÖNEMLİ: Küçük sesli uyumunda dikkat edilmesi gereken husus -ilk heceden başlayarak- her bir hecedeki ünlünün kendinden "sadece" bir sonraki ünlü ile karşılaştırılması gerektiğidir. Yani her ünlü ikilisi kendi içinde değerlendirilmelidir:
- buralardayım (2. kurala uyuyor: yuvarlak - geniş düz)
- buralardayım (1. kurala uyuyor: düz - düz)
- buralardayım (1. kurala uyuyor: düz - düz)
- buralardayım (1. kurala uyuyor: düz - düz)
Örneğin aşağıdaki sözcükte ilk sesli (o) ile son sesli (ı) arasında uyum olmamasına rağmen aradaki "a" nedeniyle sözcüğün tamamı küçük ünlü uyumuna uyar; zira o'dan sonra a ve a'dan sonra ı gelebilir:
- orası
Değişim geçirmeyen ekler
Türkçede bazı yapım ve çekim ekleri küçük ünlü uyumuna uyacak şekilde değişim geçirmez. Bu eklerden -gil, -mtırak ve -ki ekleri bazen küçük ünlü uyumunu bozar:
- bununki, Gülsümgiller
Şimdiki zaman kipi eki -yor ise eklendiği "tüm" sözcüklerde küçük ünlü uyumunu bozar:
- okuyor, geliyor, izliyoruz, boyuyorlar
-ken, -leyin ve -daş ekleri ünlü değişimi geçirmemekle birlikte, eklendikleri "tüm" sözcüklerde küçük ünlü uyumuna uyar:
- boyarken, akşamleyin, gönüldaş
o ve ö
"O" ve "ö" harfleri sadece ilk hecede bulunabilir. Bu harflerin başka hecelerde bulunduğu tüm sözcükler küçük ünlü uyumunu ihlal eder:
- bidon, ozon, yürüyorum, baron, donör vs.
İstisnâlar
Küçük ünlü uyumuna aykırı birtakım Türkçe sözcükler de vardır:
- avuç, avurt, çamur, kabuk, kavuk, kavun, kavur-, kavuş-, savur-, yağmur.
Türkçeye yabancı dillerden geçen pek çok sözcük küçük ünlü uyumuna uyar. Bununla birlikte, öztürkçe olmayan bu sözcüklerde bu kural aranmaz:
- daktilo, doktor, motor, kabul, kitap, konsolos, muzır, mühim, mümin, müzik, profesör, radyo, vakur.
Büyük ve küçük ünlü uyumlarının birlikte değerlendirilmesi
Türkçede bir sözcüğün hem büyük hem de küçük sesli uyumuna uyması için herhangi bir ünlü harften sonra şu harflerden birinin gelmesi gerekir:
Büyük ünlü uyumu: a, ı, o, u > a, ı, o, u ve e, i, ö, ü > e, i, ö, ü
Küçük ünlü uyumu: a, e, ı, i > a, e, ı, i ve o, ö, u, ü > a, e, u, ü
Her iki uyumun bileşkesine uyan sözcükler:
a'dan sonra a veya ı > kayık, balık, kapı, odayı
e'den sonra e veya i > kedi, enik, köpeği, evde, eşi
ı'dan sonra a veya ı > ırak, bıçak, Ağrı'ya
i'den sonra e veya i > niyet, bilet, eziyet
o'dan sonra a veya u > oda, ozan, Bor'a
ö'den sonra e veya ü > özel, öykü, görüş, öneri
u'dan sonra a veya u > uzak, uzay, uzun, umut, umudu
ü'den sonra e veya ü > üşenmek, üşümek, üzüm, görücüye